Over de feiten van Poetins machtsuitoefening zijn waarnemers het meestal wel eens. Maar hun interpretatie verschilt. De Britse journaliste Catherine Belton ziet een rechte lijn vanaf eind jaren ‘80,  toen agenten van de veiligheidsdienst de regie over Ruslands economie, de binnenlandse en buitenlandse politiek probeerden te grijpen, naar het nu. Met Poetin als president hebben zij hun doel bereikt. Voor haar boek Putin’s People sprak zij met een indrukwekkend aantal insiders.

Het KGB - nu FSB - hoofdkwartier in Moskou, met ervoor het standbeeld van Felix Dzjerzjinski, de oprichter van de Sovjet-veiligheidsdienst. Het beeld werd in 1991 na de Augustus-coup die het einde van de Sovjet-Unie inluidde weggehaald. Foto Wikimedia

door Hella Rottenberg

Catherine Belton had het plan opgevat om uit te zoeken hoe de Russische economie was overgenomen door Poetins vroegere KGB-kameraden. Tijdens haar onderzoek, zo schrijft ze, kwam ze langzamerhand tot de conclusie dat de Russische kleptocratie veel meer omvatte dan het vullen van de eigen zakken en een regime bouwde waarin miljarden zwart geld gebruikt werden om instellingen van westerse democratieën te ondermijnen en te corrumperen.

Veel meer dan andere auteurs die Poetins weg naar de macht en de Kremlin-intriges hebben geprobeerd te ontrafelen, ziet Belton achter de chaos en onverwachte wendingen een lange termijn strategie, met Poetin als spil en de KGB als brein. Belton werkte vanaf 2003 in Moskou, eerst voor de The Moscow Times en Business Insider en tussen 2007 en 2013 voor de Financial Times. Daardoor heeft zij deze geschiedenis grotendeels meegemaakt en had zij uitstekende contacten die zij kon aanspreken voor haar onderzoek. Veel gesprekspartners willen overigens anoniem blijven, want het is natuurlijke linke boel om openlijk te spreken over zaken die het daglicht niet kunnen verdragen.

Belton neemt de carrière van Poetin onder de loep, vanaf het moment dat hij midden jaren ’80 als KGB-agent in Dresden was gestationeerd. Jaren voordat Poetins loopbaan een vlucht nam, was de KGB bezig om met behulp van handelaars uit de onderwereld en ‘welgezinde’ westerse firma’s kapitaal weg te sluizen uit de Sovjet-Unie. Een simpele methode bestond eruit voor lage binnenlandse prijzen olie en andere bodemschatten te kopen,  deze tegen internationale marktprijzen te verkopen en de winst op bankrekeningen te zetten in Cyprus, Liechtenstein of Panama.

In de nadagen van de Sovjet-Unie was het doel volgens Belton een mix van ‘progressieve’ ideeën over de noodzaak de vastgelopen planeconomie te moderniseren, het kapitaal van de wankelende communistische partij in veiligheid te brengen, en een geheime geldstroom bij de hand te hebben voor KGB-activiteiten in het Westen. Het ‘KGB-kapitalisme’ dat toen ontstond, heeft de basis gelegd voor het huidige regime, zo stelt Belton. In de Jeltsin-jaren werd de KGB in de verdediging gedrongen, maar toen Poetin eenmaal in het zadel zat, nam de veiligheidsdienst, inmiddels omgedoopt tot FSB, de regie over. Het systeem onblootte z’n tanden, schrijft ze.

'Gehoorzaam als een hond'

Belton beweert niet dat de opvolging van Jeltsin door Poetin met voorbedachte rade was gepland. Jeltsin was verzwakt en zijn bewind wankelde door de instorting van de roebel in 1998 en corruptieschandalen. Allerlei figuren in de omgeving van de president schoven kandidaten naar voren, in de hoop dat de hunne bij Jeltsin en zijn familie in de gratie zou vallen. Scheepsbouwer Sergej Poegatsjov, eind jaren ’90 bankier en vertrouweling van Poetin, claimt dat hij degene is aan wie Poetin zijn uitverkiezing te danken heeft. Miljardairs zoals hij en de FSB vonden de bleke, bescheiden harde werker geschikt omdat hij ‘gehoorzaam was als een hond’.

Boris Jeltsin draagt de macht over aan Vladimir Poetin en overhandigt hem de grondwet, 31 december 1999. Foto: Kremlin

Poegatsjov is intussen al meer dan tien jaar uit Rusland weg, zijn miljardenbezittingen – waaronder het grootste kolenbassin ter wereld –  zijn onteigend en hij beschouwt zijn eigen rol nu als een enorme vergissing. Hij wordt belaagd met rechtszaken, vreest voor zijn leven en zit opgesloten in een gouden kooi, een kasteel bij Nice.  ‘Hoe kon Poetin mij dit aandoen? Ik heb hem notabene president gemaakt’, klaagt hij. 

Onderwereld

In de optiek van Belton had het geen verrassing hoeven te zijn, want Poetin past helemaal in de cultuur van de KGB, zoals deze zich in de nadagen van de Sovjet-Unie ontwikkelde. Loyaal aan de instelling en de ideologie van een trotse supermacht, die haar positie in de wereld wil heroveren, maar ook een kleptocraat en bereid elk middel in te zetten om z’n doel te bereiken. Al voor hij in het Kremlin belandde, had hij in Sint-Petersburg als plaatsvervanger van burgemeester Sobtsjak met de onderwereld samengewerkt en zijn zakken gevuld via oliebarters en privatisering van de Baltische vloot. Hij omringde zich met kameraden uit de veiligheidsdienst. Toen hij eenmaal stevig in het zadel zat als president creëerde hij een hofhouding die van hem afhankelijk was. Volgens een ingewijde liep de aanstelling van een nieuwe hoge functionaris als bij de mafia: ‘Het eerste gesprek van Poetin is: dit is jouw business. Deel het alleen met mij. Als iemand jou aanvalt, zal ik je verdedigen en als jij jouw positie niet gebruikt als een business ben je een idioot.’

Wie zich onafhankelijk opstelde en zich niet schikte in de mores van de baas, werd vernietigd. Dat merkte oliebaron Michail Chodorkovski, wiens arrestatie in 2003 en daaropvolgend proces Belton het omslagpunt noemt in de Russische politiek. Vanaf dat moment wisten de collega-oligarchen dat ze  de bedrijven die hun in de privatiseringsorkaan toegevallen waren slechts in beheer hadden en dat gehoorzaamheid aan het Kremlin de eerste voorwaarde was om hun kapitaal te behouden. Sinds 2006-2007 wordt het grote zakenleven helemaal gedicteerd door het Kremlin, schrijft Belton. Tijdens interviews spraken tycoons vanaf die tijd op fluistertoon over Poetin als ‘de papa’of ‘de nummer één’ en wezen naar het plafond om aan te geven dat ze afgeluisterd werden.   

Chelsea en FIFA

Aluminiumkoning Roman Abramovitsj wordt als voorbeeld gepresenteerd van een oligarch die opdrachten van Poetin uitvoert. Op suggestie van de Russische president zou hij de Engelse eredivisieclub Chelsea hebben gekocht, om daarmee het imago van Russen in Groot-Brittannïe op te poetsen en invloed te hebben op de internationale voetbalorganisatie FIFA. Dat Rusland in 2018 het wereldkampioenschap mocht organiseren, zou daarvan het indirecte gevolg zijn geweest. Het zijn oncontroleerbare verhalen, maar de verhouding in Rusland tussen macht en kapitaal maakt zoiets goed denkbaar.

Roman Abramovitsj juicht zijn club Chelsea toe. Foto: flickr.com

Terwijl het Westen bleef geloven in een groeiende Russische middenklasse die zijn politieke rechten zou gaan opeisen en een Rusland dat zou integreren in de mondiale economie, was er een heel ander spel gaande, aldus Belton. Er ontstond een Londongrad, waar Russische miljardairs stadspaleizen kochten, Russische bedrijven zich op de beurs begaven en de City overspoelden met dollars en ponden. Hoe meer geld, hoe minder scherp het toezicht op transparantie, eigendom en financiële verantwoording.  In plaats van dat Rusland westerse marktprincipes overnam, ging het Westen meer op Rusland lijken en werd gecorrumpeerd. ‘Wat denk je dat die lords allemaal doen in het bestuur van Russische bedrijven?  Ze krijgen 500.000 £ per jaar betaald’, zegt een anonieme westerse bankier in Putin’s People. Hij beweert moeiteloos vijftig namen te kunnen noemen.

Trojka, Panama, Trump

Een onontwarbare kluwen van entrepreneurs, gangsters en functionarissen heeft de Russische economie in haar greep, wast z’n miljarden wit via geraffineerde constructies met westerse bedrijven en westerse banken en verbergt z’n kapitaal op rekeningen in belastingparadijzen, is het beeld dat Belton schetst. De Trojka Witwasmachine via Moldavië, de schandalen met de Deutsche Bank en Bank of New York, de Panama Papers, Trumps banden met duistere Russische financiers, ze komen allemaal voorbij in de duizelingwekkende hoeveelheid feiten, namen en verhalen die Belton opdiept om haar betoog te staven.

Eén van de jachten van Abramovitsj, liggend in de haven van San Diego. Foto: Wikimedia 

De astronomische sommen die aldus uit Rusland op westerse rekeningen belanden, worden benut voor van alles en nog wat: om een onwaarschijnlijk luxeleven te leiden met jachten, auto’s, landgoederen, vliegtuigen, verzamelingen, personeel, kostscholen enzovoorts; om westerse politici, advocaten, PR-mensen, en accountants en wie er verder nodig is te kopen en op die manier besluiten te beïnvloeden; of om geheime FSB-activiteiten te financieren. Staat en particulier, wit en zwart geld, crimineel en legaal zijn in deze wereld niet van elkaar te onderscheiden.

'Iedereen is te koop'

Voor geld is iedereen te koop, is het uitgangspunt van deze Russen. Om tegenwerpingen dat westerse democratieën geleid worden door waarden en principes, lachen ze hartelijk. Ze weten wel beter. Het verontrustende van Putin’s People  is dat er teveel onweerlegbare feiten zijn, te veel schimmige deals om zo’n reactie als cynisme en intimidatie af te doen. Anderzijds – en daar heeft Belton geen oog voor – is de politieke invloed die Rusland koopt nog steeds beperkt. Het lukt Moskou niet om zich van economische sancties te bevrijden, een ommekeer in de houding van de Verenigde Staten te bewerkstelligen of Londen, dat ongeveer lééft van Russisch kapitaal, te bewegen de diplomatieke betrekkingen aan te halen.

Samen met eerder onderzoek zoals het bewonderenswaardige Moneyland van Oliver Bullough, draagt Putin’s People  bij aan onze kennis over de methoden en technieken waarmee Rusland z’n plek op het wereldtoneel probeert te herstellen. Het schreeuwt om maatregelen die de anonimiteit van trustkantoren en bankrekeningen opheffen. Maar zoals Oliver Bullough concludeerde zal dat niet eenvoudig zijn, want ‘alle tools die Poetin en zijn vrienden gebruiken, zijn ooit ontworpen om rijke westerlingen belasting te laten ontduiken. Juist dat maakt het zo moeilijk er iets aan te doen. Want wanneer je deze structuren wilt ontmantelen omdat de dictators en de maffiabazen van de wereld ze misbruiken, dan loop je meteen vast op de machtige westerse bedrijven en de superrijken die er ook gebruik van maken.’

Catherine Belton, Putin’s People: How the KGB Took Back Russia and Then Took on the West