Vorige week gingen in Minsk en andere steden in Belarus duizenden mensen de straat op om te protesteren tegen de arrestatie van presidentskandidaat Viktor Babariko, een van de belangrijkste uitdagers van Aleksandr Loekasjenko in de komende presidentsverkiezingen. De politie reageerde met massale arrestaties. Hoe overleeft de oppositie in Europa's laatste dictatuur?De Vlaamse journalist Ward Rabaey over de eigenaardigheden van het politieke leven in Belarus.

Witrussen vormden een menselijke keten in Minsk uit protest tegen de arrestatie van oppositiepolitici 

door Ward Rabaey

Honderden demonstranten in Minsk vormden het afgelopen weekeinde een vier kilometer lange menselijke keten, die herinneringen opriep aan de honderden kilometers lange demonstratieketen tussen de drie Baltische hoofdsteden in 1989, de opmaat naar de onafhankelijkheid van Estland, Letland en Litouwen. Het was de meest symbolische actie na dagen van onrust en demonstraties in de aanloop naar de presidentsverkiezingen van 9 augustus, wanneer Loekasjenko, aan de macht sinds 1994, voor de zesde keer herkozen wil worden.

Een ander symbolisch strijdmiddel zijn de slippers, die de populaire vlogger Sergej Tichanovski heeft ingezet om de 'kakkerlak' Loekasjenko te verpletteren. Veel demonstranten in Wit-Rusland zwaaien er dezer dagen mee in de rondte. De politie greep hardhandig in en arresteerde meer dan honderd mensen. Ook journalisten werden afgevoerd en belemmerd bij hun werk.

De onrust volgde op de arrestatie, op 18 juni, van een van Loekasjenko's belangrijkste uitdagers, zakenman Viktor Babariko, die zijn functie als directeur van Belgazprombank neerlegde om zich kandidaat te stellen voor het presidentschap. Ook zijn zoon werd opgepakt. Babariko was tot voor kort een onbekende in de Wit-Russische oppositie, en aanvankelijk was het niet echt duidelijk wat zijn precieze programmapunten nu waren. Hij wist echter in korte tijd enorme populariteit te vergaren. In sommige polls staat hij aan kop met meer dan vijftig procent.

Volgens het Comité voor Staatscontrole werd Babariko gearresteerd omdat hij illegaal grote sommen geld van bankrekeningen zou hebben gehaald en getuigen zou hebben beïnvloed. Hij wordt verdacht van belastingontduiking en witwaspraktijken. Een week eerder werd het hoofdkantoor van Belgazprombank doorzocht en werden enkele medewerkers gearresteerd. De bank is bijna volledig in handen van het Russisch Gazprom en de Russische Gazprombank. De vraag is of dat ook een rol heeft gespeeld in zijn aanhouding. De relaties met grote buur Rusland staan bijna continu onder spanning, door onenigheid over olieprijzen en verdere integratie van de twee landen in een Uniestaat, waar Loekasjenko zeer sceptisch over is. Mogelijk verdenkt de Wit-Russische overheid Babariko van te nauwe banden met Rusland.

Verkiezingsposter van Viktor Babariko: Wij zijn voor eerlijke verkiezingen

Lak aan corona

Loekasjenko's dictatuur verliest steeds meer steun onder de bevolking, onder meer door de lakse manier waarop de overheid omging met de corona-epidemie. Aanvankelijk ontkende de president de ernst van de pandemie en liet hij de Overwinningsparade op 9 mei gewoon doorgaan, met massale opkomst en zonder mondkapjes. Volgens de (betwiste) officiële cijfers heeft Wit-Rusland nu bijna 60.000 besmettingen, maar slechts 350 doden. Daar stelt zelfs de World Health Organisation vraagtekens bij.

Komende week is een belangrijk moment voor de verkiezingen, omdat de Centrale Kiescommissie dan de verzamelde handtekeningen van de verschillende kandidaten gaat controleren en beslist wie uiteindelijk officieel de handschoen zal mogen opnemen tegen Loekasjenko. 

Ondanks het coronavirus gingen veel Wit-Russen de deur uit om hun handtekening te zetten voor de kandidaten van hun keuze, maar de autoriteiten traden hard op. Op 29 mei werd Sergej Tichanovski voor de tweede keer in één maand gearresteerd; twee dagen later volgde oppositiepoliticus Nikolaj Statkevitsj en ook andere bloggers, journalisten en gewone burgers moesten het ontgelden.

‘De harde reactie van de overheid was onverwacht’, zegt politicoloog Artjom Sjrajbman via Skype vanuit Minsk. ‘Vroeger waren er bijna nooit arrestaties tijdens verkiezingscampagnes. Ik denk dat de autoriteiten geschrokken zijn van de snelle groei van de protestbeweging.’ Volgens Sjraibman willen ze het scenario van 2010 vermijden, toen het protest uitbarstte op de dag van de verkiezingen zelf. ‘Nu hebben ze het besluit genomen om de golf al vroeger neer te slaan.’

Drie kanalen

De oppositie heeft drie kanalen om in Belarus aan de bel te trekken en alle drie staan die onder controle van de overheid: de verkiezingen, de media, en de straat. Verkiezingen zijn het belangrijkste middel. 'Maar verkiezingen in Wit-Rusland zijn zeer ontransparant en er zijn enorm veel gevallen van vervalsing,' zegt Sjrajbman.  

De Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE) stuurde de afgelopen jaren verschillende verkiezingswaarnemingsmissies naar Wit-Rusland. Nooit beantwoordden de verkiezingen aan democratische standaarden. Het tellen van de stemmen is niet transparant, kieslijsten kunnen niet worden ingekeken, en de cijfers over de opkomst worden gemanipuleerd. De lokale kiescommissies die de stemmen tellen worden zo goed als volledig gedomineerd door mensen die de regering steunen.

‘Ik weet zelfs niet of je het vervalsing kan noemen’, zegt Olga Kovalkova in een videogesprek. ‘De autoriteiten schrijven gewoon een cijfer op.’ Kovalkova is al zeven jaar actief in de oppositie en is medevoorzitter van de Wit-Russische Christen-Democratische partij. Die partij behoort tot de traditionele oppositie die al jarenlang actief is in Belarus. Ondanks ettelijke pogingen is haar partij nog steeds niet geregistreerd als officiële politieke partij. In Belarus is overigens sinds 2000 geen enkele nieuwe partij meer geregistreerd.

Menselijke keten in Minsk (foto Tut.By)

Kovalkova nam die vervalsingen met eigen ogen waar, toen ze tijdens de parlementsverkiezingen vorig jaar toezicht hield op het stemmentellen in een stembureau in Minsk. Ze filmde het hele gebeuren. Alle waarnemers moesten op enkele meters afstand blijven staan van de tafel waar de stemmen werden geteld. De stembiljetten waren daardoor niet te zien en het was onduidelijk wanneer de commissieleden aan het tellen waren. In stilte en zonder controlemomenten werden de stembiljetten van een grote hoop in verschillende kleine hoopjes gesorteerd. Toen Kovalkova dichterbij probeerde te komen doken direct twee agenten op om haar tegen te houden. ‘Hoe kan een kandidaat weerstand bieden tegen die vervalsingsmachine?’ vraagt ze zich af.

Het grote probleem is de samenstelling van de lokale kiescommissies. Die worden gedomineerd door mensen die trouw zijn aan de regering. De OVSE becijferde vorig jaar dat slechts vijf procent van de oppositie die in de kiescommissies plaats wilde nemen werd toegelaten, tegenover 97% van de kandidaten van pro-regeringspartijen. ‘Bij de vorige parlementsverkiezingen werd er van de veertig mensen die ik had voorgesteld voor de kiescommissies niet één geselecteerd’, zegt Kovalkova. ‘Er zijn dertien plaatsen per commissie, en als er veertien kandidaten zijn, dan kun je er zeker van zijn dat dat ene oppositielid niet wordt geselecteerd.’

‘Mensen vragen mij soms wat ze kunnen doen of hoe ze kunnen helpen. Er zijn twee mogelijkheden: door niet met één of twee mensen de telling in het oog te houden, maar met honderd man tegelijk, die eisen om de cijfers te zien. Of door lid te worden van een kiescommissie. Want het is niet Loekasjenko die eigenhandig de verkiezingen vervalst, het zijn die zestigduizend commissieleden! Het is je buurman! Als we erin slagen vanuit de oppositie zestigduizend mensen zich te laten kandideren voor de commissies en zij worden allemaal niet geselecteerd, dan heb je een gegronde reden voor protest.’

Gezamenlijk front

Eind vorig jaar besloot de Christen-Democratische Partij van Kovalkova een gezamenlijk front te vormen met vier andere oppositiepartijen om één gezamenlijke oppositiekandidaat te kiezen die het tegen de huidige president zou moeten opnemen. Kovalkova was één van de drie kandidaten. Met echte voorverkiezingen zoals in de Verenigde Staten moest duidelijk worden wie dat zou worden. Maar het coronavirus gooide roet in het eten. Hoewel er in Wit-Rusland nauwelijks maatregelen zijn genomen tegen het virus, blies de verenigde oppositie haar campagne af.

‘De campagne zou uit drie delen bestaan,’ legt Kovalkova uit. ‘Online stemmen, lokaal stemmen en de organisatie van een congres waar ook zou gestemd worden. Maar we willen onze verantwoordelijkheid nemen. We zouden dan bij mensen thuis moeten langsgaan, maar willen geen besmettingsbron zijn.’

Tegelijkertijd is de pandemie een uitgelezen politieke kans voor de oppositie. ‘We willen de mensen informeren over de reële situatie met het coronavirus, en welke veiligheidsmaatregelen ze kunnen nemen’, zegt Kovalkova. Daarmee probeert de oppositie het hiaat van de overheid vullen. Loekasjenko neemt de pandemie nauwelijks serieus. Volgens hem is het een psychose, die je met huis-, tuin-, en keukenmiddelen goed zou kunnen bestrijden. Die boodschap ondermijnt het vertrouwen van de Wit-Russische burgers in hun overheid.

Loekasjenko vierde gewoon Pasen in weerwil van de corona-epidemie (foto presidentiele administratie)

Controle over de media

Ook via de media weet Loekasjenko de oppositie handig buiten spel te zetten. Van de 262 radio- en tv-stations zijn er maar liefst 181 in handen van de staat. Gedrukte media moeten zich eerst registreren bij het Ministerie van Informatie. Die registratie is ondoorzichtig en aan vele strenge voorwaarden verbonden. De handvol onafhankelijke media die bestaan worden vaak onder druk gezet. Zo viel de politie in 2018 binnen bij de redacties van het nieuwsagentschap BelaPAN en de nieuwswebsite Tut.by. Verschillende medewerkers werden gearresteerd.

In dat medialandschap krijgen oppositiekandidaten nauwelijks ruimte. ‘In de staatsmedia werd niet of nauwelijks over ons geschreven’, zegt Tatjana Korotkevitsj, ‘en als er over ons werd geschreven, dan was dat soms te kritisch.’ Korotkevitsj was in 2015 presidentskandiaat voor de beweging Vertel de Waarheid. Met 4,4% van de stemmen werd ze tweede na Loekasjenko die volgens de officiële cijfers met een oncontroleerbare monsterscore van meer dan tachtig procent won.

‘Tijdens de hele verkiezingscampagne ben ik welgeteld één uur en achttien minuten op tv geweest’, aldus Korotkevitsj. De OVSE bracht tijdens haar waarnemingsmissie van die verkiezingen in kaart hoeveel aandacht naar elke kandidaat ging: tweederde van alle media-aandacht ging naar de huidige president en de rest werd verdeeld over de andere kandidaten. Opvallend is dat Loekasjenko nauwelijks campagne voerde in de media. Meestal werd over hem bericht in zijn functie als president. En ook tijdens de parlementsverkiezingen van vorig jaar domineerde de president het nieuws.

Maar waar de overheid geen controle over heeft is het internet. ‘En daar werden bloggers via kanalen als Youtube en Telegram recent een soort van nieuwe, onafhankelijke politieke beweging’, legt politicoloog Artjom Sjrajbman uit. ‘Ze hebben hun eigen groepen supporters, maar zijn niet verbonden met politieke partijen.’ De bekendste is Sergej Tichanovski met zijn populaire blog Een land om in te leven, waar hij gewone burgers aan het woord laat over hun problemen en de staat bekritiseert. Hij is nog maar iets meer dan een jaar actief, maar in zeer korte tijd, vooral de laatste maanden is zijn blog enorm populair geworden, met ondertussen bijna 250.000 volgers.

De reden voor zijn succes ligt in de simpele boodschappen die hij brengt. Begin april ging een van zijn vele video’s viraal. Daarin vertelt een dame in uitgesproken bewoordingen over de corruptie in het land en spuugt ze haar gal over Loekasjenko. Haar woorden leverden ook het symbool van de huidige  protesten: de slipper en de kakkerlak.

Vlogger Sergej Tichanovski zat in de cel toen hij zich kandidaat wilde stellen 

Een perfecte timing

Net na een arrestatie op 6 mei kondigde Tichanovski aan dat hij zich kandidaat zou stellen voor het presidentschap. Twee dagen later werd de officiële datum van de verkiezingen vervroegd, van 30 (Loekasjenko's verjaardag) naar 9 augustus. Ook dat was een tegenvaller voor de oppositie: het gaf haar welgeteld één week zich kandidaat te stellen via de Centrale Kiescommissie.

‘Die datum is sowieso niet toevallig gekozen,’ legt Sjrajbman uit. ‘Studenten zijn dan nog niet terug van vakantie en ook wil men zo voorkomen dat mensen politiek actiever worden tegen de achtergrond van de huidige economische crisis en de coronacrisis.' Omdat Tichanovski in de cel zat, diende zijn vrouw Svetlana Tichanovskaja de documenten voor zijn kandidatuur in, maar omdat hij zelf niet kon ondertekenen werd zijn kandidatuur geweigerd. Toen besloot zijn vrouw zich zelf kandidaat te stellen en inmiddels is Tichanovski de belangrijkste campagneleider van zijn vrouw.

Nikolaj Statkevitsj, leider van de oppositiebeweging Hramada, heeft het allemaal al eerder voorbij zien komen. ‘Er zijn helemaal geen verkiezingen’, zegt hij half mei resoluut aan de telefoon. ‘Deelnemen volgens de standaardprocedures, dat is mensen bedotten. Het resultaat is toch al bekend.’ In 2010 stelde Statkevitsj zichzelf kandidaat voor het presidentschap. De verkiezingen werden gevolgd door hevige protesten, rellen, en een golf van arrestaties. Statkevitsj werd gearresteerd omdat hij die rellen mee zou hebben georganiseerd en zat vijf jaar in de cel.

Volgens hem zijn massaprotesten de enige manier om iets te veranderen. ‘Ik heb zelf ook al mijn documenten voor mijn kandidatuur ingediend, maar ik weet dat ik geen kans maak. Volgens de kieswet mogen kandidaten geen strafblad hebben.’ Een week later werd zijn kandidatuur effectief inderdaad geweigerd. Het maakt hem niets uit. Zijn enige doel was zoveel mogelijk demonstranten op de been te brengen in de periode dat de presidentskandidaten hun handtekeningen verzamelen.

Vanaf 21 mei kregen geregistreerde kandidaten één maand de tijd om honderdduizend handtekeningen te verzamelen, nodig om officieel kandidaat te kunnen worden. Volgens Statkevitsj is dit de meest vrije periode in het politieke leven in Wit-Rusland:  ‘Je mag op meerdere plaatsen samenkomen. Er is geen ander moment waarop je zoveel mensen samen kunt brengen. De autoriteiten geven daar anders geen toestemming voor.’

‘De Wit-Russische staat is zeer gevoelig voor straatprotesten en treed er zeer hard tegen op,’ zegt ook Artjom Sjrajbman. ‘Om een protest te organiseren moet je toestemming hebben en die krijg je bijna nooit. Als ze die geven, dan moet je dat op een of andere afgelegen plaats gaan doen, waar er bijna geen mensen komen. Als er veel volk is, als de straten verstopt raken of als de demonstranten ergens heen marcheren, dan worden ze uiteengedreven en volgen er arrestaties.’

Alleen in de periode waarin de kandidaten handtekeningen verzamelen is de overheid wat lakser. Dat bevestigt ook Kovalkova: ‘Die maand om handtekeningen te verzamelen geeft legale mogelijkheden om piketten te organiseren. Alleen in een verkiezingsperiode kunnen we zo communiceren.’ Maar Loekasjenko doet zijn uiterste best ook deze mogelijkheid tot legaal protest af te kappen. 

Ondanks de repressie slaagden uiteindelijk zeven kandidaten er in om de nodige handtekeningen in te dienen bij de Centrale Kiescommissie, onder wie Babariko en Tichanovskaja. Het is nu afwachten wie effectief wordt toegelaten. Het laatste woord daarover ligt bij de Kiescommissie. En die kan nog altijd iemands kandidatuur afwijzen om formele redenen. Bijvoorbeeld door typefouten in de lijst met handtekeningen. Een andere mogelijkheid is dat ze wel worden toegelaten als officiële kandidaat, maar dat hen gewoon een aantal procent als uitslag wordt toegekend op de verkiezingsdag. Beide scenario’s heeft het regime al goed in de vingers. En in beide gevallen is de grote vraag hoe de Wit-Russische bevolking zal reageren.