De Russische burger    De coronacrisis trekt ook in Rusland een zware wissel op het economische leven. Het land ging eind maart op slot. Restaurants, winkels en sportclubs moesten dicht terwijl met name ondernemers in onzekerheid achterbleven. Pas midden mei kwam de regering met een steunpakket wat hout sneed. Wabke Waaijer vroeg een aantal mensen uit haar serie de Russische burger in hoeverre de coronacrisis hun leven veranderde.

door Wabke Waaijer

Na tweeënhalve maand lockdown is het leven in het zwaar getroffen Moskou weer op gang gekomen. Mensen gaan weer naar de kapper en zitten op terrasjes. De uitgestelde overwinningsparade is al gehouden en men mag tot 1 juli naar de stembus voor de grondwetswijzigingen. Toch komen er dagelijks nog enkele duizenden besmettingen bij in Rusland. Er is van begin af aan veel wantrouwen over de coronastatistieken, grofweg te verdelen in twee kampen. Zij die niet geloven in de ernst van COVID-19 en denken dat het een complot is van een andere grootmacht. En zij die denken dat de autoriteiten de werkelijke omvang van de epidemie in Rusland verdoezelen.

 Vladislav Avsijevitsj is mede-eigenaar van fabriek voor winkelmeubilair in Kostroma. Foto's Wabke Waaijer.

Vladislav Avsijevitsj (1963) is een middelgrote producent van supermarktmeubilair uit de noordoostelijke regio Kostroma, zo’n driehonderd kilometer ten oosten van Moskou. Hij behoort eerder tot de laatste groep en is sceptisch over de informatievoorziening. ‘Mogelijk is het over een jaar nog erger. Niemand kan het zeggen. Poetin heeft de lockdown opgeheven. Maar als je naar de statistieken kijkt die ze ons voorhouden, dan is de pandemie nog niet over.’

Een andere door mij in het verleden geinterviewde Russische burger belde een paar weken geleden zelf op om te vragen wat er in Nederland over de pandemie gezegd wordt. Hij meende dat de boel overdreven werd en opperde dat de Verenigde Staten mogelijk achter het virus zaten.

Wat betreft de transparantie over het aantal coronagevallen in Moskou gelooft Anastasia Vorobjova (1994) dat 80% van de informatie die gecommuniceerd wordt te vertrouwen is, maar dat er ook veel niet wordt verteld. ‘In het begin werd gezegd dat er maar heel weinig  besmettingen waren. Later, toen ze waarschijnlijk beter gingen tellen, werd het realistischer.’  Wat betreft andere regio’s en de afgelegen dorpen, is het volgens Vorobjova bijna onmogelijk om een accuraat beeld te krijgen van het aantal coronabesmettingen. Basisschoollerares Vorobjova geeft sinds april haar leerlingen online les en durft geen uitspraak te doen over wanneer de scholen weer opengaan. 

In Orjol wordt niet echt gelogen, denkt de maatschappelijk zeer betrokken Nadezjda Grinjova (1971) uit Orjol. ‘De gouverneur doet elke dag verslag van de situatie op internet. En er zijn onafhankelijke media op internet die de autoriteiten proberen te controleren.’ Grinjova probeert het ziekenhuis te vermijden. ‘Via het nieuws op internet heb ik begrepen dat veel artsen ziek zijn geweest, vooral ambulancepersoneel.’

Dat de Dag van de Overwinning – normaliter jaarlijks op 9 mei – al zo snel kon worden ingehaald is een slimme manier van de regering om de stemming op te krikken en loyaliteit bij de burger te winnen. Iets wat nodig is in economisch barre tijden en met een omstreden grondwetswijziging voor de deur waarvoor de Russen tot 1 juli naar de stembus kunnen. Naar verwachting zegt de meerderheid ja tegen de grondwetswijzigingen en kan Poetin in theorie tot 2036 president blijven.

De rating van Poetin bereikte volgens het onafhankelijke peilingbureau Levada in mei dit jaar een dieptepunt. Op de vraag welke politicus men het meest vertrouwde, antwoorde in 2017 nog 59% van de ondervraagden ‘Poetin’ en nu noemde nog slechts 25% de Russische president. Dat neemt niet weg dat Poetin nog altijd veruit de populairste politicus van het land is. Wel staat Rusland momenteel voor wat wellicht de grootste economische uitdaging in twintig jaar is.

Dat voorspelden liberale Russische economen toen ook Rusland het economische leven stil moest leggen vanwege corona terwijl de olieprijs waar het land zo afhankelijk van is, kelderde. En hoewel de Russische overheid, ondanks lage en schommelende olieprijzen, genoeg reserves heeft om te overleven, voorspelden het Russische ratingbureau ACRA en de Alfa bank dat de reële inkomens van de bevolking dit jaar met meer dan 5% zullen dalen en waarschuwen ze voor het moeilijkste jaar sinds 2014 door het mislopen van inkomsten, onbetaald verlof en stijgende prijzen. De 2.5 maand durende lockdown en late, voorwaardelijke overheidssteun maakt het vooral voor het midden- en klein bedrijf een moeilijk jaar.

Geen bestellingen

Daar kan Avsijevitsj, de producent van winkelmeubilair, over mee praten. ‘We draaien wel maar de vraag is enorm gedaald’, schrijft Avsijevitsj als ik hem vraag naar de invloed van de coronacrisis op zijn leven. Ook aan de telefoon is Avsijevitsj weinig optimistisch.

Optimistisch was hij ook al niet een jaar geleden toen hij mij zijn fabriek liet zien en somberde over de economische crisis waar Rusland maar moeizaam uit leek te komen. ‘Ik denk dat dit jaar moeilijk wordt en volgend jaar ook’, voorspelde hij toen.

Hoewel het werk op de twee fabrieken waar Avsijevitsj mede-eigenaar van is slechts anderhalve week echt heeft stilgelegen, is de vraag naar zijn koelsystemen en winkelstellages enorm gedaald. ‘We werken op 30% van onze capaciteit. Er zijn gewoon geen bestellingen.’

 Avsijevitsj op kantoor in zijn fabriek.

Supermarkten vormen zijn belangrijkste afnemers. Hoewel men ook in Rusland massaal ging hamsteren toen de lockdown werd aangekondigd en het lokale toerisme in eigen land de retailsector goed zal doen, zegt Avsijevitsj dat de sector wel degelijk getroffen is. Volgens Avsijevitsj hebben consumenten minder te besteden door de coronacrisis. Om de economische groei weer op gang te helpen na de lockdown is het volgens Avsijevitsj noodzakelijk om burgers financieel te ondersteunen. ‘Als ze geen geld hebben, is er geen vraag, omdat ze niets kopen.’

Alleen uit Duitsland, Tsjechië en Litouwen beginnen de bestellingen bij het bedrijf van Avsijevitsj in Kostroma inmiddels weer binnen te lopen. ‘In Rusland is het nu allemaal mistig. Ik hoop dat we dankzij deze bestellingen uit het buitenland nog een beetje kunnen blijven leven.’

Net als in Nederland snelden de Russen na aankondiging van de lockdown naar de supermarkt. ‘De vraag steeg omdat iedereen ging hamsteren. Daarna is de vraag gedaald. Supermarkten zagen hun winst afnemen en leveranciers ook. Mensen hadden geen geld en konden hier alleen het meest noodzakelijke kopen. Kortom, crisis.’ In april spendeerden consumenten volgens staatsonderzoeksbureau Rosstat inderdaad 23% minder dan het voorafgaande jaar, maar in juni toen ook de niet noodzakelijke winkels weer opengingen, gaf men juist meer dan gemiddeld uit.

Hoe Avsijevitsj nu naar de toekomst kijkt? ‘Nou ik ben een optimist maar denk dat het nog erger wordt! Juni en juli worden economisch de zwaarste maanden.’  

Turnleraar en voormalig politieagent Ivan Tichomirov (1994) verwacht ook dat veel mensen een stuk minder te besteden zullen hebben, maar benadrukt ook dat hij genoeg mensen kent die niet direct door de coronacrisis geraakt worden. ‘Als je kijkt naar veel andere ontwikkelde landen dan zie je dat ze hun bevolking onvoorwaardelijke financiële steun bieden in deze crisistijd. Bij ons is de steun voorwaardelijk en zijn het alleen de meest getroffen sectoren en grote gezinnen die op steun kunnen rekenen. Gewone medewerkers die bijvoorbeeld bij een kapsalon werken, krijgen niets.’

Schelden op de vakantieweek

Turnleraar Tichomirov heeft ook moeten inleveren door de coronacrisis. Totdat president Poetin eind maart de ‘vakantieweek’ aankondigde die uiteindelijk officieel tot 11 mei duurde en voor Tichomirov nog langer, gaf hij turnles aan kinderen. Hoe meer kinderen, hoe meer hij verdiende. Maar de turnschool ging dicht en Tichomirov zat zonder inkomen, terwijl zijn huur gewoon doorbetaald moest worden.

Turnleraar Ivan Tichomirov: 'Mijn huurbaas weigerde omlaag te gaan
met de prijsdus zei ik mijn appartement op.' 

Volgens Tichomirov hebben veel mensen ‘gescholden’ op die zogenaamde vakantieweek. 'Iedereen was verplicht vrij, maar de baas moet zijn medewerkers doorbetalen. De oom van mijn vriendin werkt bij een bedrijf dat ramen zet. Hij had een goed salaris dat afhankelijk was van het aantal bestellingen. Nu  krijgt hij maandelijks slechts 25.000 roebel (€300) van zijn baas omdat hij niet tot de zwaarst getroffen sectoren behoort, terwijl er ondertussen geen bestellingen zijn. Hij heeft een hypotheek, een vrouw en kind. En hypotheken worden nu niet goedkoper.’

Zodra Tichomirov doorhad dat het wel even zou gaan duren voor hij terug kon naar zijn werk, heeft hij zijn huurappartement in Moskou opgezegd en is naar een dorp ten noorden van Moskou gegaan waar familie een vakantiepark runt. ‘Ik had wel een beetje spaargeld maar het was onduidelijk hoe lang het zou gaan duren. Mijn huurbaas weigerde omlaag te gaan met de prijs dus ik zei mijn appartement op. Ik heb familie in een dorp waar ik sowieso eens per jaar kom voor vakantie. Dat bleek de ideale oplossing in mijn situatie. Ik kan hier vakantie houden, bij mijn familie zijn en waar nodig meehelpen met het huishouden. Alles is hier, aardappels, melk. Veel geld heb je hier dus niet nodig.’

Kleine zelfstandigen

Om zijn eigen bestaan maakt Tichomirov zich niet direct zorgen maar wel om de Russische economie. Volgens Tichomirov is de overheid redelijk effectief in de bestrijding van het coronavirus, maar laat zij haar burgers economisch gezien in de kou staan. ‘Bij ons ondersteunen ze de grootste bedrijven zoals Gazprom en banken die het anders ook wel zouden redden.’

Met zijn nul uren contract verdient Tichomirov niks zolang de turnlessen niet kunnen doorgaan. ‘Ik ben zelfstandig ondernemer zonder vast contract. Toch betaalt ons bedrijf ons van april tot en met juni elke maand het minimumloon (12.000 roebel, €160). Ze moeten hun werknemers uit eigen zak betalen hoewel ze geen inkomsten hebben. Nu hebben ze een aanvraag voor overheidssteun ingediend maar het is nog niet bekend of die gehonoreerd gaat worden. Helaas zijn er ook veel bedrijven die hun medewerkers ontslaan of helemaal niks uitbetalen.’

Als zelfstandig ondernemer werkend in één van de zwaarst getroffen sectoren krijgt  Tichomirov als compensatie ook eenmalig 12.000 roebel uitgekeerd van de overheid. ‘Het is beter dan niets. Maar in Moskou huurde ik een appartement voor 30.000 roebel (€400). Alleen omdat ik nu in het dorp zit bij familie, kan ik er van leven. Niet iedereen heeft die mogelijkheid.’

Kwetsbare groepen

Volgens onderzoek van de RANEPA (Russische Presidentiele Academie voor Nationale Economie en Overheidsadministratie) loopt bijna de helft van de beroepsbevolking door corona het risico om werk of een deel van zijn inkomen te verliezen. Kwetsbare groepen zijn zelfstandige ondernemers, mensen die werkzaam zijn in de hardst getroffen sectoren en mensen die in het grijze circuit werken. Ook mensen onder de dertig jaar (dat is 57%  van de beroepsbevolking) vormen een kwetsbare groep omdat onder deze leeftijdsgroep veel ZZP’ers zijn.

Het salaris van basisschool lerares Vorobjova is door corona niet in het geding gekomen. ‘Staatscholen worden niet door de coronacrisis geraakt, daarom is mijn salaris niet achteruitgegaan. Dat is het voordeel van werken bij een staatsinstelling.’

Ze geeft online les via Zoom, aan kinderen tussen de zeven en tien jaar op een basisschool in Moskou. ‘Aanvankelijk was de overstap naar online lesgeven moeilijk, er komt meer voorbereiding bij kijken. Maar omdat ik nog jong ben, viel het mij niet zo zwaar. Van de 33 kinderen konden er 29 deelnemen aan de videolessen. Een paar hadden slecht internet op de datsja. Zij moeten dus schriftelijke opdrachten maken en af en toe bel ik met ze.’

Ook zangdocent Grinjova heeft haar lessen online voort kunnen zetten.  Ze is docent op een muziekschool in Orjol, vierhonderd kilometer ten zuiden van Moskou waar volgens haar veel mensen niet geloven in de ernst van de coronadreiging. ‘Wat betreft mijn baan als zangdocent ben ik er niet op achteruitgegaan qua salaris en dat is mijn hoofdinkomen. Maar mijn werk in het kerkkoor kan door corona niet doorgaan en het is onduidelijk wanneer we weer nodig zijn, dus dat is een verlies.’

Zangdocent en vocalist Nadezjda Grinjova uit Orjol.

Volgens Grinjova zijn veel mensen hun baan kwijtgeraakt door de coronacrisis. ‘Vooral zij, die voor zichzelf werkten. Ik ken een vrouw die haar kinderatelier moest sluiten. Ze kon de huur niet doorbetalen maar had het atelier zelf verbouwd. Gelukkig heeft haar man nog een baan.’

Basischoollerares Vorobjova kent in haar omgeving geen mensen die direct financieel zijn getroffen door de coronacrisis. ‘Ik heb geen ondernemers in mijn nabije familie- of kennissenkring dus economisch maakt men zich niet direct zorgen. Maar veel winkels en cafés hebben hun deuren door corona natuurlijk moeten sluiten.’ 

Vorobjova en haar man wonen bij haar moeder in. Vanaf mei konden ze naar de datsja waar de tuin meer bewegingsvrijheid gaf. Inmiddels is de lockdown versoepeld maar tot juni moest online een toestemmingsformulier worden aangevraagd om met de auto boodschappen te kunnen inslaan. ‘We wilden eigenlijk ergens naartoe vliegen maar blijven nu de hele zomer op de datsja.’

Een appartement in Moskou waarover ze al droomde toen ik haar drie jaar geleden sprak, is inmiddels gekocht. Maar door corona is de renovatie van het huis uitgesteld. ‘Je moet nu gewoon zorgen dat je niet ziek wordt en je neerleggen bij de gevolgen van de pandemie.’

Anastasia Vorobjova is lerares in Moskou.

Toch staatssteun

In mei kondigde Poetin een vierde steunpakket aan voor het bedrijfsleven. Hoewel experts van mening zijn dat deze maatregelen ‘beter zijn dan niets’ en een enkele maatregel effectief wordt genoemd, kwam het voor velen te laat en zijn er veel twijfels over de concrete uitvoering ervan.

Ondernemer Avsijevitsj rekende aanvankelijk niet op steun van de staat omdat zijn bedrijf niet direct op de lijst van meest getroffen sectoren stond. ‘Van wat Poetin op televisie beloofde, zien wij geen kopeke’, zei hij in eerste instantie aan de telefoon. Maar uiteindelijk bleek zijn fabriek voor winkelmeubilair toch recht te hebben op staatssteun.

Inmiddels maakt zijn bedrijf gebruik van een staatslening tegen een laag rentetarief van 2%. Als het bedrijf van Avsijevitsj dit jaar negentig procent van het personeel in dienst kan houden, hoeft zijn bedrijf de lening niet terug te betalen. Het eerste deel van het geld is al overgemaakt, de rest volgt de komende twee maanden, liet Avsijevitsj weten. ‘Het lost niet alle problemen op maar het is wel essentiële steun. Het dekt voor een groot deel de salarissen van onze medewerkers. Maar het probleem van de afgenomen vraag blijft.’ Hij hoopt dat de vraag in augustus weer zal toenemen.

Ivan Tichomirov dacht aanvankelijk dat hij pas vanaf augustus weer les kon geven aan kinderen op de turnschool maar nu Rusland in razend tempo de coronabeperkingen opheft, kan dat misschien al eerder. ‘We zullen met kleinere groepen gaan werken dus mijn salaris zal sowieso minder worden. Ik verwacht minder aanmeldingen, omdat ouders waarschijnlijk bang zijn voor besmettingen. Ook zullen ouders minder geld kunnen besteden aan sportclubs voor hun kinderen. Ik zal weer een appartement moeten zoeken in Moskou, hopelijk gaan de huren flink omlaag. Ik ben niet de enige die uit Moskou is vertrokken, daarom zullen huurders flink hun best moeten doen om mensen terug te lokken.’