De Russische politicoloog Sergej Karaganov betoogde op RaamopRusland dat Rusland een christelijke missie heeft in de wereld. Het zwakke decadente Westen heeft zijn beste tijd gehad. Historicus Dirk-Jan van Baar noemt het een cynische kijk op de werkelijkheid. Die opbloeiende missiedrang is ingegeven door machtspolitiek. En Rusland verzwijgt zijn militaire aanwezigheid in Oekraïne. 

door Dirk-Jan van Baar

Mijn Raam op Rusland begon in februari 1999 in Sint-Petersburg, op een door de Nederlandse regering gesponsord symposium ter ere van Ivan Bloch, een Pools-Russische bankier die honderd jaar eerder de vraag had gesteld of oorlog onmogelijk was geworden. In die tijd was de Russische tsaar initiatiefnemer van enkele internationale vredesconferenties, waaraan Den Haag zijn Vredespaleis dankte.

De Hermitage was toen de perfecte locatie voor een eeuwfeest in het nieuwe Rusland van Boris Jeltsin, dat een half jaar eerder een roebelcrisis had doorgemaakt en zich door het Westen gebruikt en vernederd voelde. In gezelschap van kroonprins Willem-Alexander en de oud-politici Ruud Lubbers en Hans van Mierlo debatteerden eminente historici als John Keegan en Edward Luttwak over vraagstukken van oorlog en vrede. Ik had het voorrecht erbij te mogen zijn.

In het forum zat ook Sergej Karaganov, een Russische econoom en politicoloog die in 1991 een tijdje bij de polemologen in Groningen had gedoceerd. Hij maakte er geen geheim van dat het Westen niet moest denken dat het een overwinningsfeestje kon vieren. Karaganov was op die bijeenkomst de typische spelbederver: er ging een siddering door de zaal. In werkelijkheid was dat westerse triomfalisme ook toen in Petersburg ver te zoeken: het Westen maakte zich eerder zorgen dat het vijftig jaar rommel en puin van het communisme moest ruimen. Dat deze Karaganov later ook zijn jaargenoot Vladimir Poetin (1952) zou gaan adviseren, wisten we toen nog niet. Poetin was destijds bij de buitenwacht nog totaal onbekend, een jaar later werd hij president.

De Hermitage in Sint Petersburg

Achteraf kun je zeggen dat 1999 voor Rusland een omslagjaar was. Een maand na de bijeenkomst in de Hermitage begon de Kosovo-oorlog, waarover de Russen zich zo kort na de NAVO-uitbreiding naar Oost-Europa vreselijk opwonden. Karaganov spreekt in zijn artikel op RaamopRusland van 'barbaarse bombardementen', maar over het beleg van Sarajevo (1992-1995) en de etnische zuiveringen door de Servische bloedbroeders zegt hij niks. Wel krijgt Duitsland, dat het initiatief nam tot de Europese erkenning van Slovenië en Kroatië, de schuld van het uiteenvallen van Joegoslavië. Een tekenend voorbeeld.

Consistente denker

Sergej Karaganov lanceerde al in 1992 de doctrine dat Rusland zich moest inzetten voor alle Russen die na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in het buitenland waren komen te wonen. Of je daarmee kunt zeggen dat het revanchisme er bij hem al vroeg in zat, weet ik niet. Maar het doet denken aan al die Duitsers die tijdens het interbellum 'heim ins Reich' wilden. Het anticipeerde op onheil, op nieuwe ideologische strijd met het Westen. 

Karaganov is een bloedstollend consistente denker die selectief in de geschiedenis winkelt. Zo verwijt hij het Westen de overwinning in de Koude Oorlog tegenover Rusland te hebben aangewend voor 'een Weimar-politiek met fluwelen handschoenen'. De analogie past naadloos in zijn doctrine uit 1992. Bij mannen als Karaganov en Poetin heb je altijd de indruk dat er cynische berekening in het spel is, maar dat maakt ze voor Russen juist geloofwaardig.

Als Karaganov schrijft dat Rusland een heilige missie heeft als bewaker van christelijke waarden waartoe het ongelovige Westen niet in staat is, moet dat niet worden weggelachen, maar uiterst serieus worden genomen. Het sluit aan bij de diepe Russische overtuiging dat het Westen oppervlakkig, hedonistisch en decadent is. Dat de 'nieuwe Russen' het Westen in goddeloosheid en consumentisme van Moskou tot Dubai naar de kroon steken, doet daar niks aan af, maar bevestigt dit juist. Al die vreselijke gewoonten zijn uit het buitenland overgenomen en bewijzen de morele superioriteit van het grote Russische volk, dat weet wat lijden is en zich niet door materialisme van de wijs laat brengen. Ook niet als de eigen corrupte 'elites' er wel voor vallen. Kijk naar het communisme: dat kwam ook uit het Westen en is (in 1991) weer afgeschud.

Het Russische hedonisme is volgens Karaganov een westers decadent verschijnsel

De geschoolde econoom en politicoloog Karaganov kan zulke dingen allemaal met droge ogen opschrijven. Lees even mee in een eerder artikel uit 2015. 'Europe: A Defeat at the Hands of Victory? Demons of the Past and a Search for a New Concept' is een uiterst doorwrochte geopolitieke verhandeling, waarin hij de (na 2000 mislukte!) democratische zendingsdrang van het Westen hekelt: 'By 1999 Russia had virtually turned into a failed state. If there had been a little Maidan in Moscow, the country would have fallen apart quickly. I always say and will keep saying that of all the explanations of the miracle of Russia's salvation, the one that appears to be most plausible to me is that God forgave Russia its sin of communism.' http://eng.globalaffairs.ru/number/Europe-A-Defeat-at-the-Hands-of-Victory-17361

Dat schrijft een wetenschapper, die carrière maakte in de Sovjet-Unie en daar in het nieuwe Rusland mee is doorgegaan. Daarbij kent Karaganov het Westen, net als Poetin, die als spion in Oost-Duitsland werkte. We hebben hier dus niet met provincialen te maken. Karaganov doet zich zelfs voor als aanhanger van Michail Gorbatsjovs Gemeenschappelijke Europese Huis. Maar volgens Karaganov heeft het Westen de laatste vijfentwintig jaar zijn 'momentum' gemist. De westerse elites hebben er een potje van gemaakt met hun interventieoorlogen en financiële luchtkastelen. De auteur, een dialecticus, draait alles om: niet Poetin, maar Angela Merkel leeft in een andere wereld. De westerse boodschap van vrijheid en democratie legt het nu af tegen de verlokkingen van het autoritaire leiderschap in China en Rusland (Karaganov geeft overigens ook de Russische 'elites', waar hij zelf deel van uitmaakt, een veeg uit de pan).

Russisch-orthodox panacee

Het is cultuurkritiek van een cynicus die de wereld als panacee het Russisch-orthodoxe geloof voorhoudt. Voor westerlingen lijkt dat obscurantistisch. Maar vergeet niet dat de Russisch-orthodoxe kerk, die al in 1990 door Jeltsin in ere werd hersteld, na het primitivisme van het Russische communisme een lichtpuntje in de duisternis was. Daarmee brengt die kerk nog lang geen Verlichting, maar dat het geloof een moreel vacuüm kan opvullen na een eeuw spirituele woestenij is niet moeilijk te begrijpen.

Met de herbouw van de Verlosserskerk in Moskou begon de Russisch-orthodoxe revival in Rusland

Theoretisch is er best wat voor te zeggen dat een herkerstend en wedergeboren Rusland het voortouw neemt in een dolle wereld die zijn morele kompas kwijt is. Karol Wojtyla, de Poolse paus die de nagel bleek aan de doodskist van het Sovjet-communisme, was voorstander van een vergelijkbare christelijke renaissance vanuit Rome. Zijn diepste wens was een reis naar Moskou, waar hij het duizendjarige schisma met de orthodoxe wereld had willen bijleggen. Hoewel de voorwaarden daarvoor na het einde van de Koude Oorlog voorhanden waren, is het er niet van gekomen. De oosterse kerk werkte niet mee aan wat ongetwijfeld als een westerse propagandaoverwinning zou zijn uitgelegd.

Geen steun tegen Assad

Sinds 9/11 voelt het Westen zich bedreigd door heilige oorlogen en verkeert in het defensief. Of de duivel daar nu een hand in heeft of niet: de winnaar van al dat westerse prestigeverlies zit in Moskou, waar Poetin voor velen de grote meesterstrateeg is. Ook in de ogen van populistisch rechts in Europa, dat in het Kremlin een echte kerel aan het werk ziet die – anders dan die laffe appeaser Barack Obama – geen zoete broodjes bakt met de islam, maar moslimterroristen keihard bestrijdt met hulp van dictators van het type Bashar al-Assad.

Intussen hebben de Russen zelf een paar gouden kansen laten liggen om weer met het Westen op één lijn te komen. 9/11 leek zo'n moment. De Russen hebben bij de Amerikaanse inval in Afghanistan (waar ze zelf slechte ervaringen hadden) hand- en spandiensten verleend. Maar in Irak liet Poetin zijn vrienden Bush en Blair in de steek.

Doodzwijgen van Oekraïne 

Het lijkt alsof de geschiedenis zich herhaalt. Met de annexatie van de Krim is het poetinisme gezakt voor zijn zelfbedachte religieus-ideële test. Niet alleen verzint het een christelijk-orthodoxe missie om zich af te zetten tegen het ongelovige Westen, Moskou heeft zich ook vervreemdt van de orthodoxe geloofsgenoten in Oekraïne. Dat de Russen het Westen nu de andere wang voorhouden ('geef ons gerust een klap, dan slaan wij nog harder terug'), bewijst dat de theoretici in het Kremlin – anders dan de tsaar aan het eind van de negentiende eeuw – niks hebben begrepen  van de verlichte christelijke boodschap. Die is gericht op mondiale vrede en verzoening, niet op oog om oog en tand om tand.