In een toespraak tot het Europees Parlement heeft de Witrussische presidentskandidate Svetlana Tichanovskaja benadrukt dat de vreedzame burgerbeweging in Belarus geen geopolitieke doelen nastreeft, maar louter ijvert voor democratie en zelfbeschikkingsrecht in eigen land. Toch loeren Loekasjenko en Moskou op elke snipper papier die kan wijzen op een heimelijk pro-westerse houding.

door Hubert Smeets

In de straten van Minsk, Grodno, Brest en andere Witrussische steden toont de oppositie haar vreedzame gezicht. Elke actie, die zittend staatshoofd Loekasjenko zou kunnen aangrijpen als bewijs voor subversieve ondermijning van de rechtsorde, wordt angstvallig vermeden. Ook als de staatsmacht grove intimidatie inzet, blijft de oppositie terughoudend en geduldig.

Op het politieke toneel loopt de oppositie eveneens op eieren. In een videotoespraak voor het Europees Parlement heeft presidentskandidate Svetlana Tichanovskaja benadrukt dat ze louter ijvert voor democratie en zelfbeschikkingsrecht en geen geopolitieke doelen nastreeft. ‘De vreedzame revolutie is pro- noch anti-Russisch, pro- noch anti-Europees’, aldus Tichanovskaja.

Omgekeerd wil de oppositiebeweging geen politieke hulp van buiten. Alleen morele ondersteuning uit het buitenland wordt op prijs gesteld. Meer steun zou alleen maar voedsel kunnen geven aan de ongefundeerde suggestie van het Loekasjenko-regime en de Russische regering dat de politieke tegenstanders van Loekasjenko zich door westerse mogendheden laten influisteren. En dat wil de oppositie tegen elke prijs vermijden.

Toen de Amerikaanse onderminister van Buitenlandse Zaken Stephen Biegun maandag 24 augustus, onderweg naar gesprekken in Moskou, in Vilnius langs ging bij presidentskandidate Svetlana Tichanovskaja, die na de mogelijk door haar gewonnen verkiezingen moest uitwijken naar Litouwen, benadrukte hij dat de Verenigde Staten het geweld tegen de demonstranten afkeurt, maar verder geen stappen zet. Biegun verwees Tichanovskaja naar de Universele verklaring voor de rechten van de mens (VN) en de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE), het enige Europese multilaterale gremium waar Belarus lid van is. Tichanovskaja op haar beurt hield het erbij om ‘alle landen op te roepen de soevereiniteit en territoriale integriteit van Belarus te respecteren’.

Behoedzaamheid kenmerkt ook de Coördinatieraad, die tien dagen na de frauduleuze presidentsverkiezingen van 9 augustus werd opgericht om een machtsoverdracht in goede banen te leiden. De Coördinatieraad heeft niet meer dan een minimumprogramma, dat ook nog eens volledig aansluit op de bestaande grondwet. De Coördinatieraad eist slechts naleving van de vigerende constitutionele vrijheden (zoals recht op staken, demonstratie, meningsuiting en gerechtelijke bescherming), vrijlating van de politieke gevangenen en nieuwe presidentsverkiezingen.

Persconferentie van de Coördinatieraad in Minsk op 18 augustus. De vrouw in het midden, Olga Kovalkova, en de man rechts, stakingsleider Sergej Dylevski zijn 24augustus opgepakt en voor tien dagen cel veroordeeld. Foto FB/belrada.vision

Lavrov: Tichanovskaja spreekt Engels en is dus westers georiënteerd

Toch proberen Minsk en Moskou de Coördinatieraad een ingrijpend hervormingsprogramma in de schoenen te schuiven, waarin zelfs de internationale positie van Belarus in het geding is.

Volgens Sergej Lavrov, minister van Buitenlandse Zaken van Rusland, zitten er in de Coördinatieraad ‘niet weinig mensen met een negatieve houding’ jegens een verdere verdieping van de Uniestaat die Belarus en Rusland in 1999 hebben gevormd. Ook het feit dat presidentskandidate Tichanovskaja zich in het Engels tot de buitenwereld heeft gewend, illustreert dat zij zich in ‘westerse richting’ beweegt. Op een jeugdbijeenkomst in Moskou verwees Lavrov zondag 23 augustus nadrukkelijk naar een soort geheim beleidsprogramma van Tichanovskaja, dat volgens hem kort op haar website zou hebben gestaan maar ijlings weer was verwijderd. Conform dat manifest zou ze Belarus uit de drie belangrijkste bondgenootschappen met Rusland – de Uniestaat, de Euraziatische Economische Unie (EAEU) en de Verdragsorganisatie voor Collectieve Veiligheid (ODKB) – willen terugtrekken en toenadering willen zoeken tot de NAVO en de EU. Ook het Russische als tweede lingua franca in Belarus zou ze willen terugdringen ten gunste van de ‘kunstmatige Witrussische taal’, aldus Lavrov.

Zittend president Loekasjenko had eerder hetzelfde gezegd over de volgens hem heimelijke plannen van de ‘zwarte honderd’, zoals hij Tichanovskaja en de Coördinatieraad noemde in een verwijzing naar de antisemitische reactionairen die tussen 1905 en 1917 actief waren in het Russische Rijk. Dat een 'geheim' beleidsprogramma kort op een website was te lezen, maar schielijk was verwijderd, bevestigde in beider ogen de dubbelhartigheid van de oppositie.

Lavrov en Loekasjenko doelen op een reeks merendeels binnenlandse hervormingsplannen die twee maanden voor de presidentsverkiezingen zijn geformuleerd door enkele kleinere en onbeduidende oppositiegroepen in Belarus en in de campagne circuleerden als discussiemateriaal. Deze plannen staan op een aparte website onder de naam ‘Reanimatiepakket voor de hervorming van Belarus’.

Coördinatieraad: buitenlands beleid niet aan de orde

Als het waar zou zijn wat Lavrov en Loekasjenko beweren over een stiekem programma van de oppositie, is dat een ernstige beschuldiging. Maar het is waarschijnlijk niet waar. De tekst, waar de regeringen in Moskou en Minsk nu naar verwijzen, is nooit het verkiezingsmanifest van Tichanovskaja geweest en is al helemaal geen beleidsdocument van de Coördinatieraad.

Volgens coördinatieraadslid Pavel Latoesjko, voormalig cultuurminister onder Loekasjenko en ambassadeur in Polen en Frankrijk, baseert de groep rond Tichanovskaja zich op geen enkel programma, anders dan de basisresolutie over nieuwe verkiezingen. ‘We hebben geen documenten opgesteld en zullen ook geen documenten opstellen over uittreden uit organisaties waar we nu deel van uitmaken’, aldus Latoesjko, die niet alleen benadrukt dat geen enkel lid van de Coördinatieraad aan deze vermeende tekst over een ander buitenlands beleid heeft gewerkt, maar ook vragen heeft over de authenticiteit van het in de Russische media circulerende document.

Poetin en Loekasjenko. Foto Kremlin

Tijdens haar verkiezingscampange had kandidate Tichanovskaja op haar site in algemene zin wel wat verwijzingen naar de binnenlandse hervormingsideeën van andere oppositiepolitici opgenomen, maar in de buitenlandse paragraaf van het webmanifest stond niet meer dan dat Belarus een ‘onafhankelijk’ land is dat streeft naar ‘gelijkwaardige partnerschappen’ en niet afhankelijk wil zijn van gas- en kredietinjecties.

Verwarring zaaien

Wat is er wel aan de hand? Het ‘Reanimatiepakket voor de hervorming van Belarus’, waartegen Lavrov en Loekasjenko waarschuwen, is ten dele geïnspireerd op een vergelijkbaar initiatief in Oekraïne na de Majdan van 2014. Maar anders dan in het buurland, is het Witrussische ‘reanimatiepakket’ louter gericht op juridische en sociaaleconomische hervormingen die betrekking hebben op de kieswet, de rechtelijke macht, het onderwijs, de gezondheidszorg, de corruptiebestrijding, het pensioensysteem, de stadsvernieuwing en de arbeidsomstandigheden. Het huidige document bevat geen enkele buitenlandse politieke paragraaf. Het kan zijn dat het oorspronkelijke pakket wel hoofdstukken over nieuwe verhoudingen tussen Belarus en Rusland heeft bevat – volgens Russische nationalistische media is dat het geval, zij verwijzen naar een archiefbestand op internet – maar de oorspronkelijke website is uit de lucht.

Volgens de onafhankelijke Russische onderzoeksite Insider gebruiken staatsmedia in Rusland deze verwarring over de inhoud en de status van het Reanimatiepakket om de indruk te wekken dat de oppositiebeweging in Belarus uit is op een breuk met Moskou.