Eind mei lekte een opslagtank in Noord-Siberië meer dan 21.000 ton brandstof. Het is één van de grootste ecologische rampen uit de Russische geschiedenis, met dramatische gevolgen voor de natuur in het reeds vervuilde poolgebied. Mijnbedrijf Nornikel probeerde de ramp in de doofpot te stoppen en weet de ramp aan klimaatverandering. Volgens Greenpeace had de ramp echter voorkomen kunnen worden. Wabke Waaijer sprak met Vasili Jablokov, klimaatspecialist bij Greenpeace Rusland, over de verregaande macht van Nornikel en Ruslands toekomstplannen in het rap opwarmende poolgebied. ‘Alles gebeurt in het belang van het bedrijf.’

De Ambarnajarivier kleurde eind mei rood na de ramp. Foto: Greenpeace.

door Wabke Waaijer

‘Het grootste milieuongeluk van de afgelopen decennia’ noemt Vasili Jablokov de ecologische ramp, die qua omvang wel wordt vergeleken met die van de Exxon Valdez, de olietanker die in 1989 in Alaska ruim 37.000 ton ruwe olie verloor. Eind mei lekte 21.000 ton olie uit een opslagtank van Nornikel. De ramp vond plaats bij Norilsk, in het kwetsbare arctische gebied van Rusland. Terwijl de Siberische Daldykan- en Ambarnajarivier eind mei rood kleurden, probeerde mijnbedrijf Nornikel de ramp in de doofpot te stoppen.

Ik sprak Jablokov (1990), leider van het klimaatproject bij Greenpeace Rusland, via een videogesprek vanuit zijn kantoor in Moskou. Met het klimaatproject probeert Greenpeace in Rusland bewustwording te kweken voor de oorzaken en gevolgen van klimaatverandering. Tegelijkertijd probeert de organisatie de overheid te overtuigen van het belang van een groene economie.

De voorlaatste grote milieuramp in het Russische poolgebied vond plaats in 1994, toen door een lek in een oliepijplijn in de Komi republiek, meer dan 400.000 ton olie in de rivieren stroomde. De olieopslagtank die dit jaar op 29 mei barstte en 21.000 ton dieselolie lekte in de arctische rivieren behoort toe aan een warmtekrachtcentrale van de Norilsk-Taymyr Energy Company, een dochterbedrijf van Nornikel, en één van de grootste nikkel-, koper en palladiumproducenten ter wereld. Hoofdaandeelhouder Vladimir Potanin behoort tot de rijkste mensen van Rusland.

Gesteggel over de oorzaak

De Russische overheid stelde een onderzoek in naar de oorzaak van de ramp, die zoals gewoonlijk bestaat uit een combinatie van factoren. In eerste instantie ontkende Nornikel dat een technisch mankement zou hebben bijgedragen aan de ramp en werd alles afgeschoven op klimaatverandering. ‘Waarschijnlijk heeft er een plotselinge verzakking van de palen plaatsgevonden door veranderingen in de permafrost. Zulke dingen zijn moeilijk te voorzien en te voorspellen’, zei Vladimir Potanin deze zomer tegen YouTuber Pivovarov.

Milieu- en natuurorganisaties noemen het een slap excuus. Greenpeace waarschuwt al sinds 2009 voor de gevolgen van de smeltende permafrost op de infrastructuur van olie- en gasbedrijven. ‘Dat de permafrost smelt weten we al heel lang’, zegt Jablokov. ‘Het is geen rechtvaardiging voor zo’n ongeluk. Dit ongeluk was te voorzien. Het gaat hier om onverantwoordelijk gebruik van objecten.’  

Volgens de Amerikaanse bank Morgan Stanley vormt de smeltende permafrost één van de grootste bedreigingen voor de infrastructuur van grote Russische bedrijven. ‘Rusland - en vooral het Russische poolgebied - is één van de kwetsbaarste plekken op aarde als het gaat om klimaatverandering’, zegt Jablokov. De opwarming van de aarde gaat er 2.5 keer sneller dan in de gehele wereld. Siberië wordt al enkele jaren op rij getroffen door extreme bosbranden als gevolg van abnormaal hoge temperaturen.

Voor inwoners van Norilsk, één van Ruslands meest vervuilde steden, waren de gevolgen van de smeltende permafrost jaren geleden al voelbaar. Muren van flats moesten verstevigd worden, andere gebouwen werden gewoon onbewoonbaar.

Vasili Jablokov is hoofd van het klimaatproject bij Greenpeace Rusland. Foto: Jablokov, Greenpeace.

Gammele apparatuur

Volgens Jablokov is uiteindelijk ‘iedereen schuldig’ aan de milieuramp, maar hij wijst allereerst naar Nornikel zelf. ‘Het ongeluk in Norilsk is in de eerste plaats het gevolg van verouderde apparatuur uit de Sovjet-tijd’. Natuurlijk speelt klimaatverandering een rol, maar doorslaggevend is de ‘menselijke factor’. ‘Bij zulke gevaarlijke objecten moet de grond voortdurend worden gemonitord. Zo’n systeem was er niet.’

In september kwam Nornikel met een voorlopige analyse van de ramp, waarin erkend werd dat er sprake was van een technisch mankement. Uit het onderzoek blijkt dat de palen, waarop de opslagtank rustte, bij de bouw in de jaren tachtig ‘mogelijk’ niet voldoende zijn vastgezet in de rotsachtige ondergrond. Mede door de ongewoon warme zomers van de laatste jaren zou dat een lek hebben veroorzaakt.

Ook uit het onderzoek van de overheid blijkt dat er sprake was van achterstallig onderhoud. ‘Zelfs als het oliereservoir niet in Norilsk had gestaan (waar verzakkingen in de bodem door smeltend permafrost infrastructuur kunnen beschadigen – red.) zou het vroeg of laat kapot zijn gegaan’, zegt Jablokov. ‘Zoals in Rusland zo vaak gebeurt, is men gewoon gammele apparatuur blijven gebruiken in de hoop dat er niets mee zou gebeuren. Dat is een bekend probleem in de olieindustrie, die barst van de oude pijpleidingen. Vervanging of vernieuwing is heel duur en dat gaat ten koste van de winst.’

Volgens Greenpeace staan er nog meer risicovolle objecten in het poolgebied. Naar aanleiding van de ramp heeft de milieuorganisatie de overheid verzocht om extra controles in het poolgebied uit te voeren. ‘Alleen al in het poolgebied zijn er honderden opslagplaatsen of pijpleidingen die een risico vormen vanwege de smeltende grond.’

Falend toezicht

De milieuramp in Norilsk is volgens Jablokov ook het gevolg van falend toezicht. ‘Dit is een groot probleem in Rusland. Het technische en ecologische toezicht in Rusland is gewoon niet effectief. Het is heel moeilijk onaangekondigd controles uit te voeren.  Je mag niet zomaar een bedrijf bezoeken om te kijken of de veiligheids- en milieuvoorschriften in acht worden genomen. Hiervoor moet je toestemming hebben van het Openbaar Ministerie. Gebrek aan controle gaat ten koste van de natuur, maar controles kosten bedrijven alleen maar geld. In de praktijk dient de overheid hier de belangen van grote bedrijven.’

Jablokov verwacht dat het in de toekomst makkelijker gaat worden om controles uit te voeren maar benadrukt dat daarmee het probleem niet is opgelost. ‘Het zou al een verbetering zijn als het Openbaar Ministerie sneller toestemming geeft voor controles, maar dat mag niet ontaarden in eindeloze controles die het werk van bedrijven bemoeilijken. Er is in ons land al een overvloed aan controles. Maar gevaarlijke objecten moeten vaker gecontroleerd worden en er moeten duidelijkere voorschriften zijn wanneer een object moet worden afgeschreven. Blijft een gevaarlijk object toch in gebruik dan wijst dat op corruptie.’

Staat in een staat

Daar komt nog iets bij. De gevolgen van de ramp hadden beperkt kunnen blijven als Nornikel er in het begin niet alles aan gedaan had om het ongeluk te verbergen, aldus milieuactivisten. ‘Ze probeerden het te verzwijgen en dat is in Norilsk ook echt mogelijk’, zegt Jablokov.

Het lek in de olieopslagtank van Nornikel ontstond op 29 mei, maar de omvang van de ramp kwam pas 31 mei aan het licht. ‘Moeten we dit soort dingen via sociale media vernemen. Zijn jullie daar wel helemaal in orde’, sneerde Poetin naar de lokale gouverneur in een live uitgezonden videogesprek. Intussen is er een strafzaak wegens nalatigheid geopend tegen de burgemeester van Norilsk omdat hij niet adequaat zou hebben opgetreden na de ramp.

Volgens blogger Varlamov durven de lokale autoriteiten Nornikel niet aan te pakken omdat de belastingen die het bedrijf en zijn dochterbedrijven betalen aan de stad Norilsk het grootste gedeelte van het stadsbudget vormen.

Meest vervuilde stad 

Het 175.000 inwoners tellende Norilsk is één van de meest noordelijk gelegen steden van Rusland en ook één van de meest vervuilde steden van het land. Omgeven door toendra ligt het geïsoleerd van de rest van de wereld. Snelwegen of doorgaande spoorwegen zijn er niet, hoewel er ten tijde van Stalin een groot station werd aangelegd. Praktisch alle vervoer gaat via het vliegveld, of via een boemel naar het havenstadje Doedinka aan de Jenisej-rivier, die alleen in de korte zomer bevaarbaar is.

Van 1935 tot 1956 bestond op de plek van de latere industriestad een systeem van Goelagkampen, Norillag, waar in de Stalin-tijd bijna 17.000 gevangenen zijn omgekomen. In de Sovjet-tijd was Norilsk, zoals tientallen Russische industrie- of havensteden, een gesloten militair gebied. Dat veranderde met Gorbatsjovs perestrojka. Maar sinds 2001 hebben buitenlanders wel toestemming van de FSB nodig om de stad in te komen en zelfs Russen moeten een registratieformulier invullen bij aankomst. Tegen het onafhankelijke online platform Takie Dela zeiden inwoners dat ze in de stad wonen vanwege de goede salarissen van Nornikel. Anderen zeggen dat ze wegwillen omdat je er ‘s winters soms amper kan ademen vanwege de luchtvervuiling. De nikkelmijnen in het gebied bevatten de grootste voorraden nikkel, koper, platinum en palladium ter aarde. Het smelten van nikkel veroorzaakt grote luchtvervuiling. 

Mijnbouwgigant Nornikel is de belangrijkste banenverstrekker in Norilsk. Maar door zijn monopoliepositie heeft Nornikel verregaande macht in het gebied. ‘Het is een staat in een staat,' zegt Jablokov. 'In de eerste plaats gebeurt alles in het belang van het bedrijf en niet in overeenstemming met de milieuwetgeving of de gezondheid van de bevolking.’

De populaire Russische blogger Varlamov probeerde naar aanleiding van de ramp inwoners uit Norilsk te interviewen. Niemand durft iets te zeggen uit angst zijn baan te verliezen, legde een lokale activist op Varlamovs YouTube kanaal uit.

Lokale activist in gesprek met vlogger Varlamov. Screenshot Varlamov's YouTube account. 

Dat mijnbedrijf Nornikel alle touwtjes in Norilsk in handen heeft, ondervonden Jablokovs Greenpeace-collega's aan den lijve toen zij samen met de onafhankelijke krant Novaja Gazeta en Vasili Rjabinin, voormalig medewerker van Rosprirodnadzor (Federale dienst voor toezicht op natuurlijke hulpbronnen) een maand na het diesellek naar het gebied reisden om de schade aan het water en de grond op te nemen. ‘Mijn collega´s stuitten op enorme tegenwerking van Nornikel en zijn eigen veiligheidsdiensten.’

De Russische milieutoezichthouder Vasili Rjabinin nam min of meer gedwongen ontslag bij  Rosprirodnadzor nadat hij een video op YouTube had gepubliceerd waarin hij de daadwerkelijke omvang van de ramp probeerde vast te leggen. Hij vond dat het toezichtsorgaan niet snel genoeg reageerde na aanwijzingen dat er een groot lek was ontstaan bij het oliereservoir van Nornikel.

Tijdens hun expeditie ontdekten de milieuactivisten nog een milieuovertreding van Nornikel. Een fabriek van Nornikel in Talnach bleek afvalwater met giftige stoffen in de toendra te pompen. Jablokovs collega's waren erbij toen het vervuilde water ontdekt werd. 'Mijn collega’s hebben toen alle mogelijke staatsorganen opgeroepen om te komen helpen maar de eerste die kwam was de veiligheidsdienst van Nornikel!´

Ook het meenemen van de afgenomen proefmonsters naar een laboratorium in Moskou voor nader onderzoek bleek een probleem. Meerdere keren werden leden van de expeditie op het vliegveld van Norilsk tegengehouden. Uiteindelijk hebben ze de materialen met vertraging mee kunnen nemen.

Historisch hoge boete

Volgens het federale toezichtsorgaan voor grondstofgebruik Rosprirodnadzor gaat herstel van de schade 147,8 miljard roebel (ongeveer 2.1 miljard dollar) kosten. Nornikel, dat weliswaar beloofd heeft de vervuiling op te ruimen, noemt de schadeclaim 'voorbarig' en is het oneens met Rosprirodnadzor over de hoeveelheid olie die in het water is terechtgekomen. Volgens Nornikel gaat het om 12.000 ton terwijl Rosprirodnadzor uitgaat van 19.000 ton gelekte olie.

Volgens Greenpeace medewerker Jablokov krijgt Nornikel de hoogste boete in de geschiedenis van de Russische milieuwetgeving. ‘Boetes voor het overtreden van milieuwetgeving zijn in Rusland enorm laag.’ Hoge boetes voor vervuilende werkzaamheden door grote bedrijven zijn eerder uitzondering dan regel.

Jablokov vindt de boete voor Nornikel nog altijd te laag. ‘Het is weinig geld om alles schoon te maken in dat gebied waar Nornikel toch al verantwoordelijk is voor alle vervuiling. Bovendien is het moeilijk te controleren of de boete wordt besteed aan herstel van het door de ramp vervuilde territorium. Want in Norilsk is er heel veel vervuilde grond. Niet alleen de Ambarnaja rivier is vervuild (waar de olie in terecht is gekomen door het diesellek – red.) maar de hele regio. De rivier was al voor het ongeluk rood gekleurd. De rivier is al dood. Er leeft niks want er zitten heel veel zware metalen in. Je vindt daar het hele periodieke systeem van Mendelejev.’

Jablokov stelt vraagtekens bij de effectiviteit van de boete omdat Nornikel zelf mag bepalen waaraan het de som geld besteedt zolang het maar onder de noemer ‘recultivatie’ van het vervuilde gebied valt. ‘Als een bedrijf meer dan de opgelegde som geld in het vervuilde gebied investeert, moet de staat zelfs extra geld toekennen aan het bedrijf. Dit biedt dus de mogelijkheid van grootschalige corruptie.’

Hoewel miljardenbedrijf Nornikel en de Russische overheid beweren dat 90% van de gelekte dieselolie al is opgeruimd, wordt dit door milieuactivisten in twijfel getrokken. ‘Het hangt ervan af hoe ze die 90% berekenen’, zegt Jablokov. ‘Omdat ze te laat hebben gereageerd op de ramp is al een deel van de olie (via de rivieren Daldykan en Ambarnaja – red.) in het (Pjasino – red.) meer gekomen en richting Karazee gegaan. Het is moeilijk in te schatten maar 90% is een te optimistische inschatting, een groot deel van de rivieroever is vervuild.’

Duizenden ongelukken per jaar

De milieuramp met het oliereservoir van Nornikel is de grootste van de afgelopen decennia. Toch staat het ongeluk niet op zichzelf. ‘Er worden ongeveer 10.000 olielekken per jaar in heel Rusland geregistreerd. Dit betreft zowel grote als kleine ongelukken. Dit zijn de officiële cijfers, dus het kunnen er ook veel meer zijn’, zegt Jablokov die daarmee doelt op het probleem van onbetrouwbare statistieken in Rusland

Hoewel oliebedrijven verplicht zijn te rapporteren over olielekken, kunnen ze het ook laten. ‘Bovendien bevinden installaties voor de olieindustrie zich vaak ver van de bewoonde wereld waardoor de ongelukken alleen worden gezien door de eigen medewerkers. Als er iets gebeurt dan wordt de olie niet altijd opgeruimd en dat is schadelijk voor de natuur.’

Jablokov benadrukt dat de regio rondom Norilsk al vóór het ongeluk een ecologisch rampgebied was met weinig biodiversiteit. ‘Het management van het bedrijf (Nornikel – red.) zegt dat het enorme sommen geld besteedt aan het herstel van het milieu maar wij zien vooral vervuiling van water, grond en lucht’, zegt Jablokov.

Poetin wast locale machthebbers de oren over de milieuramp (foto Kremlin)

Een belangenvereniging van bevolkingsgroepen van Siberië en het Verre Oosten heeft in een open brief Tesla CEO Elon Musk gevraagd om ‘geen nikkel, koper en andere producten’ van Nornikel te kopen zolang er geen volledig onafhankelijk onderzoek wordt gedaan naar het diesellek en de andere vervuilende werkzaamheden van Nornikel. Ze schreven de brief nadat Musk bedrijven wereldwijd had opgeroepen meer nikkel te produceren onder andere voor zijn bedrijf Tesla dat metalen nodig heeft voor de batterijproductie van elektrische auto’s.

Smeltende permafrost maakt de infrastructuur van oliebedrijven alleen maar kwetsbaarder voor ongelukken. ‘Volgens wetenschappers gebeuren er jaarlijks ongeveer 7.500 ongelukken met oliepijpleidingen in noordwestelijk Siberië door het smelten van de permafrost.' Volgens Jablokov komt er daardoor wel vier miljoen ton olie per jaar in de natuur terecht.

Milieudeskundigen zijn het erover eens dat het poolgebied één grote ecologische ramp is. ‘De biodiversiteit moet gered worden en er moet gestopt worden met het verder aanboren van grondstoffen’ zegt Jablokov. Omdat de permafrost smelt komt het broeikasgas methaan vrij. Dit kan extreme weersomstandigheden en overstromingen veroorzaken in andere delen van de wereld. ‘Het is een groot probleem voor de hele planeet, niet alleen voor Rusland. In het poolgebied is samenwerking nodig om de hele wereld te redden en überhaupt om de regio te redden voor de toekomstige generatie’, zegt Jablokov.

Exploitatie van de Noordpool

Bijna 65 % van het grondgebied van de Russische Federatie bestaat (nu nog) uit permafrost. De Russische regering erkent het probleem van de opwarming van de aarde maar probeert er tegelijkertijd ook de vruchten van te plukken. In maart dit jaar werd een vijftienjarenplan voor de Noordpool gepresenteerd, ontworpen door het Ministerie voor Ontwikkeling van het Verre Oosten en de Noordpool. Eén van de voor Rusland positieve effecten van klimaatverandering is dat de noordelijke zeeroute nu gedurende een veel langere periode per jaar bevaren kan worden en zodoende ingezet kan worden voor de export van olie en gas.

Daarnaast wil Rusland de vooralsnog dunbevolkte noordpool verder industrialiseren. Klimaatdeskundigen vinden echter dat de milieuramp van Nornikel een waarschuwing moet zijn om terughoudender met het poolgebied om te gaan.

De regering moet voorzichtig zijn met grote investeringen in de noordpool omdat er wereldwijd juist wordt gezocht naar manieren om de economie te verduurzamen, vindt klimaatspecialist Jablokov. ‘Een groot deel van de Russische fossiele brandstoffen wordt geëxporteerd en Europese landen zien hier steeds vaker van af, sommigen snel, andere langzaam, Nederland is een goed voorbeeld van een land dat nu snel van kolen afziet. Ik hoop dat men ook snel afstapt van olie en gas! Natuurlijk begrijpen we dat het niet zo simpel is.’

Zelfs als de wereld overgaat naar duurzame energie zal er behoefte zijn aan andere metalen die in het poolgebied worden gewonnen. Maar vooralsnog is de prijs die de natuur daarvoor betaalt in Rusland te hoog, vindt Jablokov. ‘De winning van grondstoffen moet verlopen volgens hoge ecologische standaarden en niet zoals nu: er wordt heel veel bezuinigd doordat men de ecologische regels niet in acht neemt.'

Kremlin woordvoerder Dmitri Peskov heeft in ieder geval laten weten dat de olieramp in Norilsk niets verandert aan Ruslands plannen in het Noordpoolgebied. ‘De plannen zijn ambitieus. De ontwikkeling van het Noordpoolgebied is noodzakelijk voor de ontwikkeling van de economie en de sociale sfeer.’

Gegeven de enorme economische belangen die de staat heeft in het poolgebied, is het dan ook de vraag of de oorzaak van de olieramp bij Norilsk werkelijk tot op de bodem zal worden uitgezocht.