De in Venetië bekroonde film Atlantis (2019) van de Oekraïense regisseur Valentin Vasjanovitsj, nu in de Nederlandse bioscopen, is een combinatie van Stalker van Andrej Tarkovski en de opgewekte industriële vooruitgangsfilms van Dziga Vertov. Laura Starink zag desolate roestbruine landschappen tegen de achtergrond van de oorlog in de Donbas en een wanhopig verlangen naar menselijke warmte. 

Beeld uit Atlantis

door Laura Starink

In september 2015 was ik in de havenstad Marioepol aan de Zee van Azov, ooit het koninkrijk van de Oekraïense staaloligarch Rinat Achmetov. De stad met de romantische Griekse naam oogde arm en desolaat. Hier en daar stond met grote letters 'schuilkelder' op een muur gekalkt. Ik sprak er onder meer een oude vrijwilligster die thuis van repen katoen camouflagenetten knoopte voor de nauwelijks voorbereide en uitgeruste mannen die de stad moesten verdedigen. Een jaar eerder hadden Oekraïense vrijwilligersbataljons (waaronder het fascistische Azov-regiment) en Oekraïense soldaten de opmars van Russische troepen hier tot staan weten te brengen. Tot de aanleg van de Krim-brug  was Marioepol voor Rusland cruciaal voor de overzeese bevoorrading van de geïsoleerde Krim, maar bleef Oekraïens. Inmiddels wordt de haven van Marioepol, een van de weinige die Oekraïne nog over heeft, door de Russen afgegrendeld om de economie van het broedervolk een knauw te geven.

Toen ik een paar foto's maakte van het walmende schoorstenenlandschap van Achmetovs Azovstaal doken onder een talud verscholen Oekraïense militairen op die kwamen checken of ik spionage bedreef. Ik maakte me er met een grap vanaf. Zij zeiden: 'De vijand zit overal, we moeten waakzaam zijn.' 

Aan dit voorval moest ik denken toen ik keek naar de aangrijpende film Atlantis van de Oekraïense filmer Valentin Vasjanovitsj, nu in de Nederlandse bioscopen. De film werd in 2019 bekroond op het Filmfestival van Venetië. Bij Azovstaal kwam ik niet naar binnen, maar ik had de hel van de afgetrapte sovjet-hoogovens tijdens mijn correspondentschap voor NRC Handelsblad jaren geleden mogen aanschouwen. Al in het begin van de film maakt een staalgieter, overweldigd door de verzengende hitte, het  gekmakende krassen van staal op staal en een op hem scheldende opzichter, een einde aan zijn leven door in een kokende ketel te springen. In de openingsscènes zagen we hem met zijn maat Sergej op in de sneeuw gestoken metalen mensensilhouetten schieten. Ex-soldaten met een onbehandeld oorlogstrauma, zoals er in Oekraïne duizenden rondlopen.

Het grijpt me bij de keel want ik ken zulke mannen. Ik herinner me een gesprek in Kiëv met een jongen die vrijwillig ging vechten in de Donbas omdat hij niet wilde dat de Russen zijn land zouden overnemen. Hij sprak met een griezelige opwinding over wraakexercities van beide partijen. Toen ik het bandje wilde uitwerken voor de krant bleek het interview niet te zijn opgenomen. Dat was dan wel weer goed voor mijn gemoedsrust.

Schuren, loodsen, afval

Atlantis bestaat uit een trage aaneenschakeling van schitterende maar beklemmend lege decors van vervallen schuren, loodsen, fabrieksterreinen en hopen industrieel afval, waar grote draglines en tractoren doelloos heen en weer rijden tussen niks en nergens. Er schijnt geen zon, de grond bestaat uit modder en plassen. Alles is gefilmd door een waas van industrieel bruin, de kleur van roest en staal. Het is een combinatie van Andrej Tarkovski's apocalyptische science fiction-film Stalker en de optimistische propaganda van de Pools-joodse avantgardefilmer Dziga Vertov. Met dit verschil dat Atlantis ondanks de ondergangsesthetiek verbazend realistisch is. 

De link met Vertov wordt expliciet gemaakt in een scène waarin een Amerikaanse investeerder de arbeiders van de staalfabriek komt uitleggen dat ze hun baan kwijtraken omdat de fabriek niet rendabel meer is. Op een filmdoek in de volle hal zie je beelden uit Vertovs enthousiaste agitprop van een eeuw geleden, toen industrialisatie werd verheerlijkt als de grote sprong van de arbeidersklasse naar de lichtende toekomst. Het is een fraaie Umwertung aller Werte: opnieuw buit een kapitalist de arbeiders uit, maar nu na de ineenstorting van het arbeidersparadijs, dat de industriële Donbas, de kolen- en staalpot van Oekraïne, heeft achtergelaten als een rokende puinhoop. 

Atlantis speelt zich af in 2025 en in de situatie in de Donbas is nauwelijks iets veranderd. Alles zit muurvast in de modder, waar eenzame mensen zich doorheen ploegen. Na de dood van zijn maat krijgt Sergej een chauffeursbaan. Hij rijdt met een tankauto langs de frontlijn om militairen van water te voorzien. Zo ontmoet hij een handvol vrijwilligers die lijken van onbekende gesneuvelden opgraven. Zelfs de naam van de organisatie (Zwarte Tulp) is niet verzonnen: waar de overheid het liet afweten namen vrijwilligers in die eerste jaren van de oorlog de meest onwaarschijnlijke taken van haar over.

In de film ontleedt een patholoog-anatoom in een kale kelder onder vaal neonlicht de lijken om hun identiteit te achterhalen. In de oorlog om de Donbas zijn inmiddels meer dan 13.000 mensen omgekomen, hoofdzakelijk militairen. Hoeveel Russische vrijwilligers en soldaten het leven lieten (en over de grens zijn teruggesmokkeld) is in Rusland staatsgeheim. Met een Oekraïense rechercheur bezocht ik in de buurt van Slovjansk de anonieme graven van oorlogsslachtoffers in het gebied: een simpel houten orthodox kruis met een bordje 'Onbekend'.  

Vergetelheid

In de armen van een van de vrijwilligsters (de archeologe zegt: 'Vroeger groef ik het verleden op, nu het heden') vindt Sergej tenslotte vergetelheid. En in de bak van een shovel die in een kraterlandschap is achtergebleven. Hij laat er zijn hele watertank in leeglopen, stookt de bak op met een bos hout en een vlammenwerper en duikt het warme water in.

Atlantis begint met scènes gefilmd in het infrarode licht van nachtkijkers. Zo zagen Sergej en zijn maat in 2014 de wereld van moord en doodslag. Oranje oplichtende gedaantes executeren een aantal mannen en gooien ze in haastig gegraven kuilen. Naar die graven zoeken de vrijwilligers van de Zwarte Tulp. Aan het eind zien we Sergej en zijn archeologe door datzelfde warm-gloeiende filter in het berenhol waarin hij zich heeft teruggetrokken. Een kale troost.  

Atlantis. Regie: Valentin Vasjanovitsj. Acteurs: Andri Rymaroek, Ljoedmila Bileka, Vasyl Antoniak, Aychan Hajibajli