Op 4 oktober bezocht Michail Gorbatsjov in het Theater van de Naties het toneelstuk Gorbatsjov. Na afloop kreeg hij een staande ovatie van acteurs en publiek. Het stuk gaat niet over de perestrojka en de politiek, maar over zijn liefde voor Raisa. Ondanks deze opvallende beperking (toneel is tandeloos geworden) is de vertoning een unicum in Rusland, betoogt onze cultuurcriticus Andrej Archangelski, die het stuk ging zien. 

Michail Gorbatsjov (89) kreeg in het Theater van de Naties een staande ovatie (foto Facebook)

door Andrej Archangelski

Na de première van het toneelstuk Gorbatsjov in het Moskouse Theater van de Naties, kreeg Michail Gorbatsjov (89), gezeten in een zijloge, een staande ovatie van het publiek. Dat is een unicum in Rusland. Het toneelstuk, van de Letse regisseur Alvis Hermanis, leider van het Nieuwe Theater van Riga, gaat over de liefde tussen de eerste president van de USSR Michail Gorbatsjov en zijn vrouw Raisa.

'Mickey' en 'Zacharka' - zo noemden de Gorbatsjovs elkaar in de boezem van hun gezin. 'Dit stuk gaat over de liefde en niet over politiek' - zo blijven acteurs en regisseur maar herhalen. U zult in het stuk dus niets van het belangrijkste en interessantste aantreffen: de zes jaar van Gorbatsjovs perestrojka. Dat lijkt absurd, maar het is typerend voor de Russische kunst van dit moment.

De perestrojka, het tijdperk 1986-1991, is vandaag de dag taboe in de bioscoop en het theater. Het is een van de niet openlijk geafficheerde regels van het Poetin-tijdperk: je mag de mensen er niet aan herinneren dat er een tijd was dat ze snakten naar veranderingen. Dat is precies de reden waarom 'jongelui vandaag de dag niets weten over de perestrojka', zoals de initiatiefnemers van het toneelstuk in interviews zeggen. En de rest van de bevolking weet alleen wat de propaganda ze inprent: 'Gorbatsjov heeft de USSR ten gronde gericht'.  

Alvis Hermanis is zonder twijfel een onafhankelijke kunstenaar, maar waarschijnlijk was de beslissing het niet over politiek te hebben het enige compromis waardoor het toneelstuk in Rusland kon worden opgevoerd. Hermanis begrijpt met welk publiek hij te maken heeft: het universele thema van de liefde moet de toeschouwers 'verzoenen' met Gorbatsjov. Gorbatsjov zelf heeft zich, opmerkelijk genoeg, niet met het toneelstuk bemoeid. Ook dat is atypisch voor Rusland: het is hier onmogelijk een film of toneelstuk over een bekende persoonlijkheid te lanceren zonder censuur door naaste familieleden. Daarom lijken alle kunstwerken over bekende mensen - of het nou kosmonaut Gagarin is of voetballer Streltsov - hier op verjaardagsfotoalbums.

Letse regisseur, Amerikaanse biografie, Russische memoires

Regisseur van het toneelstuk 'Gorbatsjov' is de Let Alvis Hermanis, leider van het Nieuwe Theater van Riga. Hij staat bekend om zijn grote belangstelling voor de Russische cultuur, maar na de annexatie van de Krim, in 2014, weigerde hij nog samen te werken met Russische theaters. Een paar maanden later verbood de Russische overheid de regisseur de toegang tot Rusland.

De bekende acteur Jevgeni Mironov, leider van het Theater der Naties, smeekte Poetin in 2019 om Hermanis Rusland binnen te laten om 'Gorbatsjov' op te voeren. Volgens de Letse nieuwssite Delfi News 'overlegde het staatshoofd met de FSB en belde de volgende dag Mironov op met de woorden: 'Jouw anti-sovjet-element kan inreizen' [andersdenkenden werden in de USSR 'anti-sovjet-elementen' genoemd - red.].

Het toneelstuk is gebaseerd op een scenario van Alvis Hermanis zelf, bestaande uit brieven, memoires, toespraken, interviews en boeken als de biografie Gorbatsjov van de Amerikaanse politicoloog William Taubman (die Gorbatsjov prijst), maar ook op de memoires van Gorbatsjovs assistent Anatoli Tsjernjajev, die kritischer tegenover zijn vroegere baas staat.

De hoofdrollen worden vertolkt door Jevgeni Mironov (Gorbatsjov) en Tsjoelpan Chamatova (Raisa Gorbatsjova). Er is nauwelijks een decor, behalve twee helder belichte grimeurtafels met foto's van de Gorbatsjovs boven de spiegel. Een stoel, een bed en een metalen kledingrek waaraan een grote hoeveelheid kleren hangen. Het stuk bestrijkt een periode van 70 jaar - van de jaren 50 tot onze dagen. De acteurs verkleden zich op het toneel. Zo refereert de transparantie van het toneelstuk aan de geest van het tijdperk van de glasnost, toen in de USSR de veranderingen begonnen.

'Dat heet vrijheid. Wen er maar aan'

In het toneelstuk Gorbatsjov zijn ook best scherpe en onplezierige momenten te zien: de hoofdpersonen vertellen elkaar bijvoorbeeld populaire anekdotes over zichzelf uit de jaren 80. Toen men Mironov vroeg hoe het mogelijk was dat Gorbatsjov zich niet met het toneelstuk heeft bemoeid, antwoordde hij: 'Dat zijn zijn principes. Dat heet vrijheid. Wen er maar aan.' Daarbij moet de kanttekening worden gemaakt dat Gorbatsjov Amerikaanse noch Europese theaters ooit toestemming heeft gegeven een stuk over hem op de planken te zetten, hoewel daar talrijke aanbiedingen voor waren. 

In de hoofdrollen Jevgeni Mironov en Tsjoelpan Chamatova

'Kopiëer niet, maar ga op zoek naar de denkwijze van de helden', zo leerde Hermanis de acteurs. En inderdaad is de denktrant van de hoofdpersonen het grootste raadsel. Hoe kan het dat Michail en Raisa Gorbatsjov, gewone sovjet-mensen, de bevolking van de Sovjet-Unie de vrijheid gaven? Het toneelstuk begint met de begrafenis van Stalin. Toen de tiran in 1953 stierf, stonden de Gorbatsjovs, destijds studenten van de Moskouse Staatsuniversiteit, enkele uren in de Moskouse menigte, tot de doodskist langsreed. Michail droeg een jasje van vissenhuid en Raisa een rode jas en witte wanten.

In een volgende scène vertellen Michail en Raisa elkaar over hun families. Hun geschiedenis heeft overeenkomsten. Zijn opa werd ten tijde van de Stalinterreur gearresteerd, de hare geëxecuteerd. De Gorbatsjovs waren beiden uitmuntende leerlingen, sloten hun school af met gouden medailles en Gorbatsjov kreeg ook nog een medaille voor het binnenhalen van de oogst in een dorp in de provincie Stavropol.

Nog een scène: Michail en Raisa geven hun huwelijksfeest in de mensa van de universiteit. Michail heeft geld verdiend voor de trouwjurk, die speciaal voor zijn vrouw in een atelier werd genaaid, waar zij niet weinig trots op was. Voor trouwschoenen was geen geld meer, dus die moest ze lenen van een vriendin. De eerste huwelijksnacht bracht het paar door in het studentenhuis waar nog 30 man in dezelfde kamer sliepen. Een volgende scène: in de jaren 70 klimt Gorbatsjov in Moskou op in de hiërarchie van de communistische partij. Het stel woont op een staatsdatsja, maar om openhartig te praten moeten ze het bos in: iedereen wist ook destijds dat de veiligheidsdienst de datsja's afluisterde.

Hoofdrol voor Raisa 

Het toneelstuk heet Gorbatsjov, maar gaat vooral over Raisa Gorbatsjova. Het fenomeen Gorbatsjov is grotendeels te verklaren uit de invloed die zijn vrouw op hem had. Natuurlijk mengde zij zich niet in de politiek, haar gezag was vooral ethisch: respect voor de menselijke waardigheid was haar leidende principe. Raisa Gorbatsjova was opgeleid als filosoof, maar werkte als socioloog: ze reisde langs de dorpen en vroeg mensen uit over hun leven. Op sociologie zat in de USSR niemand te wachten, maar via zijn vrouw leerde Gorbatsjov hoe het volk leefde en dacht.

Raisa Gorbatsjova kleedde zich smaakvol: dat was een zeldzame kwaliteit bij sovjet-vrouwen. In een van de scènes van het toneelstuk zegt Gorbatsjov: 'Ze was een echte prinses. Ik vond het fijn dat ze er mooi uit wilde zien. Zodra we geld hadden gingen we naar de winkel om een rok, schoenen of stof voor een jas te kopen.' De weg naar de politieke vrijheid begon op het niveau van het gewone dagelijkse leven, wil Hermanis zeggen. Van zijn vrouw leerde Gorbatsjov hoe beroerd de panties waren in de USSR (ondoorzichtig, lelijk, vreselijk). Wie weet kreeg Gorbatsjov zo het idee dat het land veranderingen nodig had?

'Ik ben niet getrouwd met het land, maar met mijn vrouw'

Toen Gorbatsjov secretaris-gemeraal van het Centraal Comité van de CPSU werd, in 1986, en overal opdook met zijn goedgeklede vrouw, kwam dat aan als een shock in het land. Vroeger kende niemand de vrouwen van Kremlinleiders. Maar de reactie van de bevolking was irrationeel: al snel begon men Raisa te haten omdat ze 'met zichzelf te koop liep'. Dat ze zich mooi kleedde. Misschien gingen ze haar haten omdat Gorbatsjov meer van zijn vrouw hield dan van de macht? In Rusland wordt dat als 'politieke zwakheid' beschouwd. In 1991, na de mislukte staatsgreep, ging Gorbatsjov niet het plein op, naar het volk, maar allereerst naar zijn vrouw die in het ziekenhuis lag na een hartaanval (ook die scène zit in het toneelstuk). 'Ik ben niet getrouwd met het land, maar met mijn vrouw', zei hij.

Raisa wist dat de meerderheid van de bevolking haar onafhankelijke gedrag afkeurde. Toen ze in 1999 in een Duitse kliniek op haar sterfbed lag, bracht Gorbatsjov haar een krant waarin men wenste dat ze weer gezond zou worden. 'Je moet eerst sterven voor ze iets goeds over je zeggen', zei ze bedroefd. 

De hoofdrolspelers Mironov, Chamatova en Gorbatsjov

Aan het eind van het toneelstuk sorteert Gorbatsjov, alleen achtergebleven, haar kleren en weet nog bij elk kledingstuk wanneer hij het voor haar gekocht heeft. Jevgeni Mironov zet een rubberen masker met het gezicht van de nu 89-jarige politicus op. Met doffe stem zegt hij dat hij tot op de dag van vandaag de papieren van zijn vrouw in hun studeerkamer niet kan opruimen en niemand toestaat iets in de kamer te veranderen. Hij vertelt hoe hij de laatste uren van haar ziekte naast Raisa in het ziekenhuis zat. Plotseling komt zij uit de coulissen op hem toe in haar trouwjurk. 

Hoe is de vrijheid gerijpt? Uit de liefde. De vrijheid waaraan de Gorbatsjovs zelf behoefte hadden maakte uiteindelijk de weg vrij voor de vrijheid voor iedereen.

Een van de belangrijkste scènes is de laatste toespraak van Gorbatsjov, op 25 december 1991. Hij zegt dat hij vertrekt als president van de USSR [die inmiddels door Jeltsin was ontbonden - red.] Op tafel staat een kopje thee. Na zijn toespraak wil Gorbatsjov drinken maar de beker is leeg. In de tv-studio waren ze vergeten de thee in te schenken.

Een toneelstuk over een levende Russische politicus is in Rusland een grote zeldzaamheid. Gorbatsjov heeft de mensen de vrijheid gegeven. Wij allen, zowel degenen die nog in de USSR hebben geleefd als zij die daarna zijn geboren, moeten hem daar tot op de dag van vandaag dankbaar voor zijn. Maar helaas houdt men in Rusland meer van tirannen.

Op 4 oktober kwam Michail Gorbatsjov naar het toneelstuk over hemzelf. Soms blonken er tranen in zijn ogen. Na de voorstelling wendden de acteurs zich naar hem en begonnen te applaudisseren. Het kostte hem moeite om op te staan, zijn benen doen pijn. Men hielp hem omhoog. Hij stond op, wuifde naar de mensen en de hele zaal klapte hem toe. Hij kreeg een ovatie. Dat is in Rusland een hele belangrijke symbolische gebeurtenis: het is de eerste publieke daad van dankbaarheid voor een politicus, die ons vrij heeft gemaakt.

Voor Gorbatsjov zelf was dit toneelstuk een monument voor zijn vrouw, die hij nog immer bemint. Opmerkelijk genoeg liet het programma 'Cultuur' op de staatstelevisie dit fragment zien. Dat is heden ten dage bijna een daad van moed. 

Natuurlijk wisten de uitvoerenden dat het toneelstuk op kritiek zou stuiten. Op de site van het theater vond je dit soort commentaren: 'Dit is een schandalig toneelstuk. Voor het volk is Mironov (de acteur die Gorbatsjov speelde) als creatieve geest al lang gestorven. Laat hij maar eens kijken wat de meerderheid van de bevolking van zijn nieuwe "meesterwerk" vindt. Alleen een kluitje trieste Russofoben applaudisseert hiervoor.'

Actrice Tsjoelpan Chamatova reageerde laconiek: 'dit soort commentaar is een belangrijk onderdeel van het toneelstuk. Mensen herhalen wat de televisie ze al 20 jaar voorkauwt. Het was onze opdracht Raisa en Michail te tonen als mensen en niet als politici. Laat de mensen zelf maar bepalen waar hier de waarheid ligt en waar de leugen.'

Helaas kan zelfs een talentvol en succesvol toneelstuk vandaag het bewustzijn van de massa niet veranderen. Zolang de staatspropaganda de publieke opinie vormt, zal zij in Rusland een overwinning behalen op het gezond verstand en de moraal.