Op 19 en 20 november is oppositieleidster Svetlana Tichanovskaja in Nederland om steun te vragen voor haar strijd tegen Aleksandr Loekasjenko. Europa erkent hem niet meer als president van Belarus en kondigde sancties af, maar daar blijft het bij. Ook Rusland, dat Belarus als trouwste bondgenoot beschouwt, zit met hem in zijn maag. Van een dialoog met de oppositie is geen sprake en Loekasjenko houdt hardnekkig vast aan de macht. Een politieke patstelling, terwijl de repressie straffeloos doorgaat.

Confrontatie tussen oproerpolitie en burgers die de gedenkplaats voor Bondarenko beschermen (foto twitter)

door Laura Starink

Op 11 november werd kunstenaar Roman Bondarenko (31) ’s avonds door enkele gemaskerde mannen in elkaar geslagen en in een auto geduwd nadat hij had geprotesteerd omdat zij de wit-rode lintjes (de kleuren van de oppositie) aan een hek voor zijn flat in Minsk wilden weghalen. Omstreeks middernacht werd hij met een zware hoofdwond naar het ziekenhuis gebracht en direct geopereerd. Hij overleefde het niet.

De politie zei met zijn dood niets te maken te hebben en noemde de daders ‘betrokken burgers’. Volgens de oppositie en tal van journalisten zijn die overal opduikende ‘betrokken burgers’ in werkelijkheid informele knokploegen die hand- en spandiensten verlenen aan de overheid, vaak lid van martial arts sportclubs. Uit Oekraïne kennen we ze als ‘titoesjki’, vernoemd naar Vadym Titoesjko, amateur-vechtsporter die een journaliste aanviel tijdens een oppositieprotest in Kiev. Ooggetuigen spreken van mannen met bivakmutsen en hoodies die in busjes waren komen aanrijden en na een korte woordenwisseling op Bondarenko begonnen in te slaan. Op een filmpje van de aanval gilt een vrouw tegen de donkere flatgebouwen: ‘Mensen, kom naar buiten, kom helpen!’

Vanwege het onophoudelijke politiegeweld hebben burgerinitiatieven in Belarus zich op grote schaal naar binnenplaatsen verplaatst, waar mensen elkaar opzoeken, muziek maken en over politiek praten. Zo is op wijkniveau een totaal nieuwe civil society ontstaan. Het plein waar Bondarenko woonde was zo'n vrijplaats.

Volgens Aleksandr Loekasjenko was Bondarenko’s dood gewoon het gevolg van een ‘dronkenmansvechtpartij’ op een binnenplaats: ‘Een maand lang zingen en drinken ze nu al op die binnenplaatsen, bier of wat dan ook. Nou zie je wat ervan komt,’ zei de dictator. Maar Bondarenko’s zus hoorde van ooggetuigen dat ‘alles wat met Roman is gebeurd, plaatsvond nadat hij was opgepakt’.

Wat kan Nederland doen?

Studenten die van de universiteit zijn gegooid gratis verblijf en studie aanbieden

Contacten leggen met vervolgde beroepsgroepen, zoals protesterende artsen, sporters, wetenschappers, kunstenaars, arbeiders

Hulp bieden bij het bestrijden van COVID19

NGO's financieren en faciliteren die onderzoek doen naar geweld en martelingen

Inreisbeperkingen voor bij repressie betrokken individuen

Financiële ondersteuning voor vervolgde journalisten en mediabedrijven

Vergemakkelijking van vestiging van IT- en mediabedrijven

Sportwedstrijden afblazen

Nederlandse bedrijven kunnen zaken met Belarus heroverwegen

Het hele weekeinde verdedigden burgers de gedenkplaats voor Bondarenko, tot ze het moesten afleggen tegen de oproerpolitie, die hen tot in woningen achtervolgde en afvoerde. Ook in de rest van het land verschenen overal geïmproviseerde gedenkplekken voor Bondarenko. Het pleintje voor zijn huis, omgedoopt in het Plein van de Verandering, is inmiddels schoongeveegd en hermetisch afgesloten. Geen kaarsje meer te bekennen. De ouders van Bondarenko wachten nog steeds op vrijgave van zijn lichaam. 

Bondarenko werd gepakt toen hij mannen met bivakmutsen aansprak die de rood-witte vlaggetjes, symbool van het verzet, bij zijn flat wilden verwijderen.

In drie maanden 25.800 arrestaties

Roman Bondarenko is de zesde dode van het al drie maanden aanhoudende protest, dat nog altijd zo goed als geweldloos is gebleven. Volgens uitgelekte officiële gegevens van het ministerie van Binnenlandse Zaken zijn er in die tijd al meer dan 25.800 mensen opgepakt. De meesten zijn na korte tijd weer vrijgelaten, velen zijn geslagen en gemarteld (er zijn 450 gedocumenteerde meldingen en 1500 klachten ingediend), tallozen kregen administratieve straffen van 15 dagen cel opgelegd. Tegen een onbekend aantal worden strafzaken voorbereid.

In detentieplaatsen als Okrestina werden mensen gemarteld en hardhandig ondervraagd, in geïmproviseerde detentiecentra in de open lucht moesten arrestanten uren met hun handen in de lucht tegen de muur staan.

Alleen al in het weekeinde van 14 en 15 november werden volgens mensenrechtenorganisatie Viasna in Minsk 1.279 mensen in arrestantenbusjes afgevoerd. Zo groot was het aanbod dat mensen in de rij moesten staan voor de bus naar het cachot. Desondanks gingen een dag later opnieuw zo’n duizend ouderen de straat op uit protest tegen het staatsgeweld. Het is een wekelijks ritueel geworden, dat de Mars van de Gepensioneerden is gedoopt.

Minsk, 15 november

Er zijn meer geniepige gewelddaden tegen mensen die de protesten steunen: het buitenhuis van cardioloog Aleksandr Mrotsjek werd in de as gelegd. Mrotsjek werd ontslagen omdat hi als directeur van het Cardiologisch Centrum protesteerde tegen het geweld tegen burgers, waarvan artsen dagelijks de bewijzen in hun spreekkamers aantreffen. Bij het huis werd een dreigbrief aangetroffen en de politie sprak van brandstichting. Artsen protesteren met regelmaat met spandoeken buiten de ziekenhuizen tegen mishandeling.

Het smerigste middel dat de overheid tegen demonstranten inzet is de publieke bekentenis via de staatstelevisie. Met twee dichtgetimmerde ogen verklaarde activist en schrijver Mikola Dzjadok vorige week op de televisie dat hij was opgepakt omdat hij plannen had de staat omver te werpen. Er zijn meer voorbeelden.

Politieke patstelling

Na drie maanden opstand lijkt de politieke situatie in Belarus totaal vastgelopen. De Witrussische oppositieleider Svetlana Tichanovskaja heeft zichzelf uitgeroepen tot winnaar van de presidentsverkiezingen. Vóór de verkiezingen noemde de lerares Engels zichzelf nog een ‘huisvrouw’ die liever gehaktballen braadde voor haar (gevangen) echtgenoot, inmiddels heeft ze zich ontwikkeld tot een staatsvrouw die de Europese hoofdsteden afreist om steun te vinden voor de strijd tegen Loekasjenko. Ze zette een Coördinatieraad op, maar de leden zitten inmiddels gevangen of zijn het land uitgezet. Ze wordt overal welwillend ontvangen maar hoewel heel Europa de dictator niet meer als president van Belarus beschouwt, weet niemand hoe het nu verder moet.

De Europese Unie verklaarde vrijwel direct na 9 augustus dat de verkiezingen in Belarus ‘vrij noch eerlijk’ waren geweest en dat zij ‘de gefalsificeerde resultaten’ niet erkent. Ze eiste nieuwe verkiezingen en legde in oktober wegens het gebruik van ‘buitensporig geweld’ aan veertig individuen sancties op in de vorm van reisbeperkingen en bevriezing van buitenlandse tegoeden.

Op de lijst stonden onder meer de minister van Binnenlandse Zaken, de commandant van de binnenlandse veiligheidstroepen, de commandant van de oproerpolitie, enkele leden van de Centrale Kiescommissie, de directeur van de KGB en het hoofd van de beruchte Okrestina-gevangenis. Later werden die sancties ook aan Loekasjenko zelf opgelegd.

Eind oktober zei Josep Borrell, buitenlandcommissaris van de EU, dat de Europese Unie klaar staat om een 'betekenisvolle democratische overgang in Belarus te ondersteunen' en werkt aan een economisch steunprogramma voor een Belarus ná Loekasjenko. 

Maar Europa, zelf in zwaar weer, opereert voorzichtig. Polen en Hongarije glijden af naar een autocratie, maar ook de oorlog om Oekraïne heeft westerse politici voorzichtig gemaakt. Het geworstel van president Zelensky met corrupte clans laat zien hoe moeilijk hervormbaar de ex-sovjet-staten zijn. Europese lidstaten  bewijzen dus voornamelijk lippendienst aan Tichanovskaja, tot woede en teleurstelling van de Witrussen. Litouwen is de uitzondering: het land ontving de nieuwe president van Belarus niet alleen met alle égards, maar zette direct zijn grenzen open voor studenten, vluchtelingen en (IT)bedrijven die hun kantoren willen verplaatsen naar een veiliger en commercieel aantrekkelijker vestigingsplaats.   

Svetlana Tichanovskaja lobbiet in het Europees parlement met foto's van gemartelde arrestanten (foto EU)

Ook Rusland weet niet hoe nu verder

Ook Rusland lijkt inmiddels niet goed meer te weten hoe het verder moet. Direct na de verkiezingen erkende Rusland de officiële uitslag (80 procent voor Loekasjenko) en Poetin zegde de Witrussische leider militaire steun toe als de situatie uit de hand zou lopen. Uit voorzorg stuurde hij vast wat troepen naar de grens (maar die werden enkele weken later weer naar hun bases teruggezonden).

Bij hun eerste ontmoeting na de verkiezingen, in Sotsji op 14 september, gaf Poetin hem een lening van $ 1,5 miljard. Uiteraard omarmde Poetin het voorstel van Loekasjenko om de situatie te redden met een nieuwe grondwet, gevolgd door nieuwe verkiezingen (de oppositie wees dat voorstel direct als tijdrekken van de hand). Zo heeft de Russische president eerder dit jaar zelf immers ook zijn politieke overleving geregeld. 

Maar na de bizarre ‘geheime beëdiging’ van Loekasjenko op 23 september volgden geen Russische felicitaties. Voor de beëdiging waren alleen mensen uitgenodigd die te horen hadden gekregen dat ze voor een onduidelijk feestje een net pak moesten aantrekken. De inauguratie werd geheim gehouden uit angst voor een massaprotest voor het presidentieel paleis.

Ook Rusland worstelt dus met de situatie in buurland Belarus: hoe langer de onrust duurt en hoe impopulairder Loekasjenko wordt, hoe groter de schade als het Kremlin hem blijft ondersteunen. Anders dan in Oekraïne was er in het goeddeels Russischtalige Belarus traditioneel weinig animositeit jegens de Russen – maar dat kan verkeren. Russische regimecritici kijken intussen enigszins afgunstig naar het massale volksprotest in Belarus. In eigen land onderdrukt het Kremlin zorgvuldig alles wat zou kunnen uitgroeien tot een dergelijke 'kleurenrevolutie', zoals de moordaanslag op Aleksej Navalny maar weer eens heeft aangetoond. Maar Rusland heeft vooralsnog kennelijk geen voordehandliggend alternatief voor de dictator, die niet van opstappen wil weten.

Vast staat dat Rusland Belarus niet zal laten gaan. Na de breuk met Oekraïne is Belarus de enige bufferstaat die Rusland nog van Europa scheidt. Poetin probeert Loekasjenko er al jaren toe te bewegen een in 1996 opgesteld Unieverdrag te laten uitmonden in een tweekoppige Uniestaat. Gebiedsuitbreiding voor de Roesski Mir (de Russische wereld) werd onder Poetin extreem populair, als compensatie voor de territoriale klap van het uiteenvallen van de Sovjet-Unie. Maar Loekasjenko heeft de boot altijd afgehouden, zeker na de annexatie van de Krim, die hij nooit heeft erkend. De onafhankelijkheid van Belarus stond voor hem altijd voorop. Daar denkt hij nu noodgedwongen anders over: hij sprak al van van 'ons gemeenschappelijk moederland, van Brest tot Vladivostok'. 

Is dialoog met de oppositie mogelijk?

Vorige week meende de Russische minister van Buitenlandse Zaken Sergej Lavrov nog tekenen te bespeuren dat de situatie in Belarus zich stabiliseert. ‘Wij zijn bezorgd dat de woelingen doorgaan, maar blij dat ze langzaam uitdoven. Dat de onrust afneemt toont aan dat de mensen begrijpen dat de situatie gekalmeerd moet worden en dat we moeten overgaan tot een constructieve dialoog’, zei hij. Toen moest de woede over Bondarenko’s dood nog losbarsten. Als het afgelopen weekeinde iets heeft laten zien dan is het dat de machthebbers de repressie verder hebben opgevoerd.

Op 14 september ontmoetten Poetin en Loekasjenko elkaar in Sotsji. Ongemakkelijke body language. (foto Kremlin)

Die dialoog is in Belarus dan ook nergens te bekennen. Loekasjenko’s poging om te onderhandelen met politieke gevangenen als bankier Viktor Babaryko en blogger Sergej Tichanovski hebben niets opgeleverd. ‘De grondwet wordt niet op straat geschreven’, waarschuwde Loekasjenko zijn tegenstanders in een viereneenhalf uur durend gesprek op 10 oktober in de gevangenis waar hij ze had opgeborgen om te voorkomen dat ze zijn herverkiezing in gevaar zouden brengen.

Na afloop zei Babaryko dat er geen sprake is van een dialoog wanneer een van de partijen achter de tralies zit. Waarop Loekasjenko concludeerde: ‘Zulke leiders heeft Belarus niet nodig’. Het zou kunnen dat de suggestie voor dat gesprek uitging van het Kremlin, dat meestal tegen regime change is, maar een hekel heeft aan de onvoorspelbare Loekasjenko – die immers vlak voor de verkiezingen nog beweerde dat Rusland huurlingen naar Belarus had gestuurd om zijn herverkiezing in het honderd te laten lopen.

Volgens analisten had Babaryko een aanvaardbare kandidaat voor het Kremlin kunnen zijn. De bankdirecteur heeft banden met het Russische grootkapitaal. Helaas voor Poetin is zijn woordvoerder de onverschrokken Maria Kolesnikova, die beroemd is geworden omdat ze haar paspoort in stukken scheurde toen Loekasjenko haar de grens met OekraÍne over wilde laten zetten. Nu zit ze vast op verdenking van een poging tot staatsgreep. Ze weigerde aan de 'dialoog' deel te nemen. 

Opmerkelijk genoeg vertelde de Russische VN-gezant Vasili Nebenzja tegen persbureau RIA-Novosti dat hij  op 13 oktober tijdens een ‘informele ontmoeting’ in de marge van de VN-Veiligheidsraad een paar woorden had gewisseld met Svetlana Tichanovskaja. ‘We hebben gepraat,’ beaamde Nebenzja. ‘Wij zijn bereid met iedereen te praten’. Maar meer dan langs elkaar schampen lijkt dat niet geweest te zijn en het initiatief ging kennelijk niet van Rusland uit.

Het wordt langzamerhand duidelijk dat ook het Kremlin inmiddels pragmatischer omgaat met problemen in zijn onrustige invloedssfeer dan in 2014, toen met militair geweld werd ingegrepen in Oekraïne. In 2018 accepteerde Poetin de regime change in Armenië na een straatrevolte, die de journalist Nikol Pasjinjan aan de macht bracht. Bij het ondertekenen van de vrede in Karabach moest Rusland macht en invloed op de Kaukasus afstaan aan Turkije en offerde hij bondgenoot Armenië op. In een lang interview op de Russische televisie rechtvaardigde hij die ingreep deze week als de enige mogelijkheid om een einde te maken aan het bloedvergieten (volgens hem zijn er bijna 5.000 doden gevallen). En op 16 november erkende Poetin verrassend genoeg onmiddellijk de verkiezingsoverwinning van de jonge Maia Sandu in Moldova, die de Moskougetrouwe president Igor Dodon een flinke nederlaag heeft toegebracht.

Poetin hamert er steeds op dat Rusland zich niet met Belarus heeft bemoeid en ervan uitgaat dat andere landen dat ook niet zullen doen. Dat is onjuist: niet alleen gaf hij een fikse lening aan Loekasjenko, de Russen organiseerden gemeenschappelijke militaire oefeningen met Belarus en het Kremlin stuurde een gezagsgetrouwe journalisten-pool van propagandazender RT om de staatstelevisie over te nemen, nadat steeds meer journalisten weigerden leugens te verkondigen over de demonstraties. Belarus is al sinds het ontstaan van de staat in 1991 economisch, militair en politiek zwaar afhankelijk van Rusland. Hoe gewenst dat geopolitiek voor het Kremlin ook is, het zadelt Poetin nu met een concreet probleem op. 

RIP-poster voor Roman Bondarenko

Op de laatste Valdajconferentie(een regelmatig forum waarop de president over politiek praat met nationale en internationale experts) in oktober zei Poetin over het harde optreden van de politie: ‘Wat er is gebeurd in Wit-Rusland steekt gunstig af bij wat er plaatsgrijpt op de straten van enkele grote steden van de ontwikkelde democratieën, begrijpt u wel? Ja, er is hard opgetreden, misschien soms onaanvaardbaar hard, maar laten zij die dat hebben toegelaten dan ter verantwoording worden geroepen. Maar als we naar het totaalbeeld kijken – dan heeft tenminste niemand een mens met een geweer in de rug geschoten.’ Dat dat voor een groot deel te danken is aan de totale geweldloosheid van de opstand in Belarus vermeldde de president niet.

Toch heeft het er alle schijn van dat ook Poetin Loekasjenko niet koste wat het kost in het zadel wil houden. 

Volkstribunaal tegen Loekasjenko

We weten niet precies hoe groot de steun voor het protest tegen Loekasjenko is, maar miljoenen mensen hebben er in allerlei vorm deelgenomen. Het houdt ook verrassend lang aan, blijkt enorm creatief en wordt gedragen door praktisch alle beroepsgroepen in het land. De oproep tot een dag van nationale staking had geen groot effect, onder meer omdat arbeiders direct ontslagen werden. Maar sportlieden, musici, acteurs, schrijvers, wetenschappers, zakenlieden en artsen van naam hebben hun steun voor de oppositie openlijk beleden en beschouwen Svetlana Tichanovskaja als hun president. Dat is de verdienste van het vrouwentrio Tichanovskaja, Kolesnikova en Tsepkalo, dat voor elkaar kreeg wat de Witrussische oppositie de afgelopen decennia niet is gelukt. In drie maanden tijd is een civil society ontstaan, die al niet meer is weg te denken uit Belarus.

Bloemenzee voor Bondarenko op het Plein van de verandering (foto twitter)

Op 30 september werd Jelena Levtsjanka, basketballster van het nationale team van Belarus, op het vliegveld van Minsk gearresteerd wegens deelname aan de demonstraties. Ze kreeg 15 dagen cel en terwijl ze lag te wachten op de rechtszaak hoorde ze in de cel naast haar een meisje het Witrussische volkslied Koepalinka zingen. ‘Ik begon ook te zingen en barstte in snikken uit. Het was ontroerend en iedereen voelde dat we zelfs hier in de gevangenis saamhorig waren. Toen we stopten begon iedereen te applaudisseren. Dat zal ik nooit vergeten.’

Na haar veroordeling belandde ze in een cel voor vier personen. De matrassen werden weggenomen, toilet en warm water afgesloten. De gevangenen sliepen op kranten en kleren. ‘Ik mocht, als de langste, op een brits liggen, iemand lag op de tafel, soms lagen ze daar met zijn tweeën. Het was heel koud, de radiator was uit.’ De bewakers zeiden dat dat was opdat we nooit meer zouden willen terugkeren, zei Levtsjanka tegen persbureau Meduza. ‘Ik zag de wreedheid van die mensen. Vernedering is hun keurmerk.’

Wat te doen?

Vorige week kondigde Svetlana Tichanovskaja de oprichting van een Volkstribunaal aan dat Loekasjenko en zijn regime moet berechten voor zijn misdaden. ‘Ons land is veranderd in een plaats delict. Ik bestempel Aleksandr Loekasjenko en zijn handlangers tot een terroristische organisatie, die verantwoordelijk moet worden gehouden voor hun misdrijven,’ schreef ze op Telegram. Voor 20 december is de ‘Grootste aller Demonstraties’ aangekondigd, waarop de uitkomst van het ‘Gerechtelijk Onderzoek van het Volk’ zal worden geopenbaard. Hoe belangrijk het ook is de misdrijven vast te leggen, ook een tribunaal zal de patstelling niet kunnen doorbreken. Ook zal in de winter mogelijk de actiebereidheid van mensen wegebben. 

Als iedereen het erover eens lijkt dat Loekasjenko moet verdwijnen, waarom gebeurt dat dan niet? De Witrussische commentator Artyem Shraibman legt dat op Carnegie Moscow helder uit. Loekasjenko kon slechts in het zadel blijven door zich steeds meer te omringen met militairen en mensen uit het politieapparaat en de geheime diensten (in het Russisch kortweg aangeduid als de siloviki, mensen met het geweldsmonopolie). Zelfs de presidentiële administratie wordt bevolkt door mensen in uniform. Hij heeft daarmee de hele gewapende kaste medeverantwoordelijk gemaakt voor de wandaden tegen de bevolking. 'Erkend moet worden dat Loekasjenko's gok geslaagd is: ze hebben niet met hun ogen geknipperd', schrijft Shraibman. 

Svetlana Tichanovskaja met Zweedse politici (foto twitter)

Dat verklaart de repressie: 'Wanneer de rapporten van alle diensten lijken op frontberichten, leidt dat tot wreedheid - zeker wanneer ze gelezen worden door Loekasjenko, die nooit open heeft gestaan voor compromissen.' Loekasjenko moet blijven garanderen dat de siloviki zich niet te veel zorgen maken over de gevolgen van hun daden, zegt Shraibman. Klachten over marteling in behandeling nemen zou verraad aan de militaire kaste zijn. Dat kan Loekasjenko zich niet veroorloven. Om het gevaar van een militaire dictatuur te vermijden, schuift hij voortdurend met poppetjes.

'En dus bevindt Loekasjenko zich in een vicieuze cirkel. Door zich te omringen met siloviki en ze bijna alles te laten managen, van de economie tot binnenlandse politiek, wordt het voor hem steeds onmogelijker de hervormingen door te voeren die nodig zijn om de samenleving tegemoet te komen. En een ongelukkige samenleving blijft leiden tot militarisering en verharding van het regime.'  

Uit zichzelf zal Loekasjenko dus niet vertrekken. De Europese Unie heeft geen plan (en niet de macht) om in te grijpen in de laatste bufferstaat in Midden-Europa. Of het Kremlin nog iets achter de hand heeft om de patstelling te doorbreken is de vraag, gesteld dat de Witrussische oppositie daar nog iets voor zou voelen. En samenwerking tussen Oost en West om een vreedzame transitie naar een aanvaardbare politiek leider te bewerkstelligen lijkt vooralsnog een brug te ver. Toch zou dat de enige oplossing zijn.