Tot twee keer toe werd een optreden van Svetlana Aleksijevitsj op het jaarlijkse boekenfestival in Moskou afgeblazen. De Witrussische Nobelprijswinnares ligt slecht in Rusland. De overheid ziet in haar een vijand van het volk, collega's worden ongemakkelijk van haar beroep op hun geweten. 'Waarom zwijgen jullie over de revolutie in Belarus?' vraagt Aleksijevitsj. Russische schrijvers voelen zich weer eens overbodig. Het Kremlin wil samenzweringstheorieën en fantasy, alles behalve de werkelijkheid, constateert cultuurcriticus Andrej Archangelski. 

Toen Loekasjenko dreigde Aleksijevitsj te laten arresteren kwamen Europese diplomaten in Minsk naar haar huis

door Andrej Archangelski

Het is als een slechte grap. Al twee jaar op rij werden er tijdens de Moskouse boekenfestivals in december gesprekken gepland met Svetlana Aleksijevitsj, die zouden worden gemodereerd door schrijver dezes. Beide interviews werden op het laatste moment op formele gronden afgeblazen. Dit jaar zou het gesprek online plaatsvinden - je zou denken: daar kan helemaal niks tussenkomen. Maar plotsklaps bleek het boekenfestival een dag eerder afgelopen. Het is moeilijk te geloven dat dat toeval is. 

Gelukkig kan Aleksijevitsj (72) haar opvattingen nog kwijt in interviews in de onafhankelijke media. Daar meldde ze dat ze momenteel Dostojevski herleest. Hoe Russisch! Hoewel Aleksijevitsj het product is van drie culturen: van Oekraïne, Belarus en Rusland. Ze is geboren in Oekraïne, leefde in Belarus en schrijft in het Russisch. Aleksijevitsj is dus het produkt van de internationale sovjet-cultuur. Daarnaast is zij een post-sovjet-schrijver. Ze bevindt zich in geen van de drie culturen afzonderlijk, maar zweeft als het ware tussen de drie in. Dat maakt haar positie objectiever en onafhankelijker. Aleksijevitsj identificeert zich zelf trouwens als 'Europees mens' - maar dat slaat niet op 'grondgebied', maar op een waardensysteem.

Revolutie en pandemie

De belangstelling voor Aleksijevitsj is dit jaar toegenomen. In de eerste plaats vanwege de revolutie in Belarus en ten tweede vanwege de pandemie. Aleksijevitsj beschreef al in 1997 in Gebed voor Tsjernobyl de gevolgen van de kernramp in Tsjernobyl. Op basis van haar boek werd in 2019 de beroemde serie Chernobyl van televisiekanaal HBO gemaakt, die zwaar bekritiseerd werd in Rusland.

De pandemie roept associaties op met Tsjernobyl: sovjet-leiders verheimelijkten de omvang van de catastrofe; ook Loekasjenko legde in de lente geen quarantaine op in Belarus en riep dat de mensen last hadden van een 'gewoon koutje'. Die desinteresse in mensen, denken experts, werd de laatste druppel voor de revolutie van 2020.  Je krijgt het gevoel dat het leven ons dit jaar gedwongen heeft de boeken van Aleksijevitsj te herlezen.     

In het boek over Tsjernobyl merkt zij op dat de overheid in de Sovjet-Unie altijd op zoek was naar vijanden, in plaats van veiligheidsmaatregelen te nemen: 'Iedereen om ons heen spreekt van spionnen en diversanten en niet over profilactica'. Datzelfde kun je zeggen van de reacties op de epidemie in de autoritaire regimes van na de USSR: mensen geloven dat Bill Gates de epidemie heeft 'bedacht' om bij iedereen 'chips' te implanteren (Lezer, zoek niet naar de logica). 

We kunnen hier slechts herhalen wat Aleksijevitsj zegt, dat de 'rode mens', de sovjet-mens, nog niet is uitgestorven. Dit menstype domineert nog steeds in Rusland en Belarus. De revolutie van 2020 in Belarus was een poging van de nieuwe generaties om het sovjet-project te begraven, maar voorlopig delven zij het onderspit tegen dictator Loekasjenko. 

De schrijver als bedreiging

In de post-sovjet-cultuur speelt de schrijver niet meer zo'n belangrijke rol als destijds Solzjenitsyn of Sjalamov. Hij is allang onderdeel geworden van het establishment, ornament van de macht. Een schrijver is in Rusland niet meer gevaarlijk. Maar dat geldt niet voor Aleksijevitsj. De Witrussische en Russische machthebbers vrezen en haten haar. In Rusland werd ze tot de toekenning van de Nobelprijs in 2015 genegeerd, daarna werd ze overstelpt met beledigingen en beschuldigingen van verraad (de Russische propaganda hamert erop dat Aleksijevitsj de prijs kreeg om 'wraak te nemen op Rusland'). 

Oppositieleider Svetlana Tichanovskaja en Svetlana Aleksijevitsj

Toen zij tijdens de revolutie in Belarus de demonstranten steunde, werd ze door het Onderzoekscomité opgeroepen voor verhoor. Een paar weken dreigde arrestatie, maar daarna lieten de autoriteiten haar Belarus verlaten. Ze ondergaat nu een medische behandeling in Duitsland en heeft verklaard dat ze niet naar haar land terugkeert zolang Loekasjenko aan de macht is.

In de voormalige USSR is een 'echte schrijver' nog steeds iemand die zijn thema's en helden aan zijn fantasie laat ontspruiten. Maar Aleksijevitsj werkt in de stijl van de documentaire roman. 'In mijn genre is de auteur een getuige. (...) Uit een interview van honderd bladzijden kies ik maar een halve pagina', zegt ze. Haar helden en dialogen zijn altijd gebaseerd op waargebeurde geschiedenissen. Dat werd haar na de toekenning van de Nobelprijs in Rusland dan ook verweten - 'ze is geen schrijver maar een journalist'. De agressie van de aanval op haar laat zien dat het Kremlin haar in 2015 als een vijand beschouwde.

Russische intellectuelen hebben geen antwoord op de opstand in Belarus

De reden van de haat tegen Aleksijevitsj is niet alleen gelegen in het feit dat zij in de ogen van het Kremlin 'geen patriot' is, maar dat zij uitgaat van de werkelijkheid. Dat is de belangrijkste bedreiging voor de officiële Russische cultuur en macht. Het Kremlin stimuleert literaire conspirologie, fantasy, historische alternatieven - wat je maar wilt, zolang het maar niet in de buurt van de waarheid en de reële werkelijkheid komt. Dat valt af te lezen aan de culturele massaprodukten in Rusland, die de realiteit en de zwarte bladzijden in de geschiedenis vermijden.

De Russische cultuur heeft een basisinstinct verloren: pijnlijke onderwerpen aanroeren

De Russische literatuur is heden ten dage niet afhankelijk van staatssubsidie, zoals de film en het theater, maar zij blijkt toch bang voor realisme. De afgelopen 20 jaar heeft de Russische cultuur een basisinstinct verloren: onderwerpen aanroeren die pijnlijk zijn, de waarheid vertellen. Aleksijevitsj geeft het 'slechte voorbeeld': zij kijkt de waarheid in de ogen.  

Aleksijevitsj schrijft over het lijden van sovjet- en post-sovjetmensen.

Het eerste boek van Aleksijevitsj (De oorlog heeft geen vrouwengezicht uit 1985) werd door de sovjet-censuur verboden omdat het niet alleen over heldenmoed ging, maar ook over menselijk leed in de oorlog. In plaats van één stem, de stem van de auteur, weerklinkt een koor van honderden stemmen, die dissoneren. Deze literaire polyfonie is Aleksijevitsj' belangrijkste talent - het is een poging afstand te nemen van het socialistisch realisme, van de sovjet-literatuur, waar de auteur meestal optreedt in de rol van God, die vantevoren al alles weet over de personages. Aleksijevitsj wil geen God zijn, maar een getuige. Dat is gevaarlijk voor een autoritair regime. 

De missie van de Kulturträger

Aleksijevitsj stelt een belangrijke vraag: wat is de plaats van de culturele elite wanneer de machthebbers in conflict zijn met de samenleving? Tijdens de Witrussische protesten verweet Aleksijevitsj haar Russische collega's onverschilligheid. Ze schreef een open brief: 'Ik wend me tot de Russische intelligentsia. Waarom zwijgen jullie? Wij horen nauwelijks stemmen die ons steunen. Waarom zwijgen jullie, terwijl een klein, trots volk wordt vertrapt?'

Maar wat is dan tegenwoordig de plaats van de kunstenaar? De schrijver in de post-sovjet-landen voelt zich nutteloos en overbodig. In de twintigste eeuw was er in Rusland nog een idealistisch geloof in de cultuur, die de mensheid kan redden, vooral in de jaren 80, tijdens de perestrojka. Dat herhaalde Josif Brodski in zijn Nobelrpijsrede van 1987: 'Een mens die Dickens of Dostojevski heeft gelezen loopt minder gevaar een misdaad te plegen.'

De schrijver in de post-sovjet-landen voelt zich nutteloos en overbodig

Maar vandaag moeten we erkennen dat dat een utopie was. Het lezen van goede boeken beschermt je niet tegen staatsgeweld. De voorbeelden van totalitaire regimes tonen ons dat mensen met goede smaak ook beulen werden. Na de perestrojka en in de jaren 90 sprak de Russische cultuur over de gruwelen van het totalitarisme; maar weer is hieruit in Rusland en Belarus geen lering getrokken. De martelingen uit de Stalintijd herhalen zich ook in het moderne Rusland. Martelingen vinden ook in Belarus nog steeds plaats. De reanimatie van staatsgeweld is een nieuwe uitdaging voor mensen uit de culturele sector. Is de cultuur opnieuw krachteloos geworden?

Welk voorbeeld geeft Aleksijevitsj ons? Zij is niet bang om deel te nemen aan de politiek, zoals de meeste kunstenaars in Rusland en Belarus. Afgelopen zomer werd ze lid van de coördinatieraad van de Witrussische oppositie (bijna alle leden zijn vertrokken uit Belarus of gearresteerd). En ze blijft haar rol vervullen door de nieuwe gruwelen te beschrijven. Ze schrijft over het meest angstaanjagende in het Belarus van 2020: over het nieuwe sadisme, dat de Witrussische politie en geheime diensten inzetten tegen de demonstranten.

Svetlana Aleksijevitsj: 'Dertigduizend Witrussen hebben al in de gevangenis gezeten. Dat zijn enkele duizenden gehavende mensen. Dat zal lange tijd een groot trauma blijven voor de Witrussische natie. Ik heb gesproken met mensen die in de Okrestina-gevangenis in Minsk hebben gezeten (dat is onze ergste gevangenis). Ze zeggen dat 80% van de mensen in de cel hoogopgeleid waren. Ik was getroffen door een jongen die daar 15 dagen zat. Toen ik hem vroeg hoe hij dat had volgehouden, antwoordde hij dat hij prachtige mensen had ontmoet in de cel. Dat zeiden ook de bolsjewieken die in 1917 en 1937 in de tsaristische en later in de Stalin-gevangenissen belandden. In die cellen hap je naar frisse lucht, maar de mensen houden lezingen en declameren gedichten. Alles is vandaag anders, maar alles herhaalt zich. Toen mijn gespreksgenoot gemarteld werd in Okrestina, trokken ze een plastic zak over zijn hoofd (een middel om iemand het gevoel te geven dat hij stikt). Hij zei tegen me: over deze vorm van marteling had ik al bij Solzjenitsyn gelezen.' 

Svetlana Aleksijevitsj (foto PEN centre)

'In de gevangenissen geven ze mensen niet te drinken. Er is geen frisse lucht. Mensen slapen soms op kranten op de grond. Dat zijn mechanismen om de mens te vernederen.  Ik begrijp dat de autoriteiten de mensen die hen bewaken hierop hebben voorbereid. Maar we hadden niet verwacht dat deze figuren in staat zijn tot sadisme: een medemens een stok in de mond stoppen omdat hij weigert het volkslied voor de oproerpolitie te zingen. Ze dwingen arrestanten op de knieën en dwingen hen de wit-rode vlag - het symbool van de oppositie - te vertrappen. Veel getuigen vertellen over een vrouw die Karina heet en in de Okrestina-gevangenis werkt. Ze sloeg mannen en vrouwen graag op hun voortplantingsorganen (volgens ooggetuigen liet ze mannen de benen spreiden en sloeg ze met een stok op hun genitaliën. Dit zijn de nieuwe barbaren. Natuurlijk worden ze aangemoedigd door de overheid, maar kennelijk ontwaken in hen ook sadistische instincten. Ze vinden het prettig om te doen. Om hiermee in het reine te komen is cultuur nodig.' 

Het nieuwe sadisme is een onverwerkt trauma van het stalinisme

Dat komt overeen met de stellingname van Aleksijevitsj in haar boek Het einde van de rode mens uit 2013. De sovjet-mens is niet verdwenen. Sterker nog: hij heeft geen lessen getrokken uit het totalitarisme. Hij herhaalt het stalinistische sadisme in de nieuwe gevangenissen. Sterker nog: waarschijnlijk kopieert hij de stalinistische wreedheid waarover hij gehoord of gelezen heeft of die hij zelf heeft ervaren. Dat is de schuld van de post-sovjet-cultuur: zij heeft het afgrijselijke in entertainment veranderd. De cultuur in Rusland en Belarus heeft de mens niet veranderd.

Het nieuwe sadisme is een onverwerkt trauma van het stalinisme. Mensen hebben geen lessen getrokken uit het verleden - en dat proces moet helemaal opnieuw worden ingezet. De post-sovjet-cultuur heeft verloren van het geweld. Aleksijevitsj herinnert ons daar vandaag aan: 'Wij, een klein volk, zijn gegijzeld door een dictator, zijn in zijn macht. Wij hebben Rusland gevraagd ons te helpen. Rusland heeft dat niet gedaan. Nu vragen wij de wereld ons te hulp te schieten.'