De protestacties van 23 en 31 januari ter ondersteuning van de inmiddels tot 2 jaar en 8 maanden veroordeelde Russische oppositieleider Aleksej Navalny zijn trending topic op TikTok. Op de Chinese dansapp verschenen swingende, humoristische filmpjes waarin portretten van president Poetin in klaslokalen van de muur werden gehaald om plaats te maken voor een foto van de gearresteerde oppositieleider. Verliest het Kremlin z'n greep op de jeugd?

Screenshot van populaire TikTok-video

 door Wabke Waaijer

Ook zondag 31 januari zijn in Rusland van Moskou tot Vladivostok weer tienduizenden  Russen de straat opgegaan nadat Navalny hen daartoe had opgeroepen. Verrassend was de aandacht die Navalny de afgelopen weken op de telefoonapp TikTok kreeg. Zijn arrestatie na aankomst in Rusland en de demonstraties werden in razend tempo trending topic op TikTok dat voornamelijk wordt gebruikt door tieners om elkaar dansjes te laten zien. Video’s met de populairste hashtags #VrijheidvoorNavalny, #23januari en #LeveNavalny werden in een paar dagen tijd bij elkaar al 200 miljoen keer bekeken.

De tweede protestactie voor Navalny was op TikTok minder trending dan de eerste. Maar de video’s waarin vooral jonge Russen elkaar via hun telefoonapp op vaak hilarische wijze oproepen om te gaan demonstreren waren alsnog goed voor duizenden views.

De filmpjes op TikTok tonen politiek betrokken tieners en jongeren, al gaat het ook vooral om het plezier van het massaal delen van filmpjes waarin Poetin belachelijk wordt gemaakt. Heel populair was de video waarin een leerlinge een portret van Poetin vervangt door een foto van Navalny op een prikbord in haar klas. Een andere leerlinge haalt een ingelijst portret van de Russische president van de muur.

Voor sommige Russen grenzen dit soort filmpjes aan heiligschennis. Maar Russische jongeren durven zich op TikTok blijkbaar onbevangen te uiten. De vraag is hoe lang dit zal duren want de wetgeving voor sociale media is inmiddels aangescherpt en het filmpje met het weghalen van Poetin is verwijderd van TikTok. De maakster ervan liet de onafhankelijke nieuwssite Meduza weten dat het haar in de problemen heeft gebracht. ‘Na de situatie op mijn school ben ik bang om opnieuw mijn mond open te doen’, zei ze.

Het nummer 'Aquadiscoteka'

Er is ook een hele serie filmpjes waarin jongeren hun Russische paspoort weggooien, allemaal vergezeld van gefotoshopte kiekjes met Navalny en hashtags die verwijzen naar protestacties. Ook het door Navalny ontdekte ‘Paleis van Poetin’ is een dankbaar thema op TikTok. Zo zien we een jongen door de luxevertrekken van Poetin (of van diens vriend Arkadi Rotenberg) dansen op het nummer ‘aquadiscotheek’. Een andere jongen zit rokend in het paleis met het bijschrift: ‘Uitrusten na een dag van stelen en pensioenverlaging’.

Op TikTok worden ook instructies gegeven over hoe je je het beste kunt voorbereiden op een protestactie. Zo adviseert een meisje met een doodernstig gezicht om thermokleding aantrekken en natuurlijk drinkflesjes en een aansteker mee te nemen naar de protestactie. Terwijl ze zich klaarmaakt om te gaan protesteren klinkt op de achtergrond spannende muziek. Want de waarschuwingen van de autoriteiten om niet te gaan protesteren worden door TikTokkers ook massaal belachelijk gemaakt.

'You're violating my human rights!'

De video waarin een meisje uitlegt hoe je je moet gedragen als je tijdens een protestactie in aanraking komt met de politie is erg populair. In zo’n situatie doe je gewoon alsof je Amerikaans bent en je paspoort in je hotel hebt laten liggen, legt de maakster uit om er vervolgens in hilarisch Amerikaans met een haast spottende ondertoon aan toe te voegen: ‘You are violating my human rights.’

Politiek engagement op sociale media

De laatste jaren worden sociale media zoals YouTube en Instagram steeds vaker gebruikt door bekende Russen als vlogger Joeri Doed en blogger Ilja Varlamov om een kritisch geluid te laten horen. Navalny was zelf één van die pioniers toen hij begon met de onthulling van spraakmakende corruptieschandalen en andere misstanden via YouTube. Sociale media blijken een succesvol alternatief voor het ‘zombiekastje’ oftewel de televisie die wordt gedomineerd door de staatstelevisie waar alles wat ruikt naar het Westen of oppositie met de grond gelijk wordt gemaakt.

Jongere generaties maken logischerwijs als eersten gebruik van de vrijheid die sociale media hen biedt. ‘Waar anders dan op TikTok kan je je eigen mening geven’, zegt een 16-jarige rechtenstudente tegen de onafhankelijke nieuwssite Meduza. Ze volgt Navalny sinds 2017 en heeft in een video mensen opgeroepen voor zijn vrijlating de straat op te gaan. Het leverde haar 24.000 likes op.

20 miljoen TikTok gebruikers

Tik Tok heeft in Rusland meer dan twintig miljoen gebruikers en het grootste aantal gebruikers is tussen de 25 en 34 jaar (25%). Ongeveer 16% is tussen de 18 en 24 jaar en 17% is onder de achttien. Het medium wordt daarmee vooral door jongeren gebruikt maar niet uitsluitend door minderjarigen.

Politieke explosie

Op het relatief nieuwe TikTok zijn politiek getinte filmpjes de laatste jaren geleidelijk aan populairder geworden onder tieners, schrijft BBC Russia. Ook na de vergiftiging van Navalny in augustus vorig jaar plaatsten jongeren steunbetuigingen via TikTok. Maar sinds de terugkeer, de arrestatie en het filmpje van Navalny over ‘het paleis van Poetin’ lijkt er sprake te zijn van een heuse, politieke explosie op TikTok.

De uitgesproken TikTok filmpjes van Russische jongeren ter ondersteuning van Navalny zijn opmerkelijk, omdat veel Russen liever niet (openlijk) over politiek praten. Politiek wordt in Rusland alom bestempeld als iets smerigs en is iets waar ook veel jongeren zich niet graag mee inlaten, soms ook omdat ze vrezen voor de gevolgen voor hun carrière.

Jongen roept via TikTok op om op 23 januari te protesteren

De overheid zet jongeren, minderjarigen en hun ouders onder druk met allerlei waarschuwingen. Zo riep de burgemeester van Moskou op om kinderen niet mee te laten doen aan de protestacties. En sommige universiteiten zouden studenten ervan proberen te weerhouden deel te nemen aan de protesten door bijvoorbeeld onverwachts lessen of tentamens aan te kondigen of door studenten van de  universiteit te sturen na deelname aan een protestactie. Volgens mensenrechtenactivisten en ouders zijn jongeren uit verschillende steden ondervraagd door de veiligheidsdiensten nadat zij mee hebben gelopen in lokale protestacties voor Navalny. 

Volgens Ljoebava Zajtseva, werkzaam voor een reclamebureau op het gebied van influencer-marketing, is die zogenaamde ‘proteststemming’ online niet zomaar uit de lucht komen vallen. ‘Er waren altijd grapjes over Poetin, Navalny en de wetteloosheid. Maar nu wordt iedereen er door meegesleurd: zelfs zij, die nooit politiek stelling namen, spraken zich nu uit’, zegt ze tegen BBC Russia. Dat mensen die zich voorheen niet uitlieten over de politiek nu wel de straat opgaan, wordt ook bevestigd door sociologisch onderzoek. Ruim 40% van de deelnemers aan de protestactie van zondag 23 januari deed voor het eerst in hun leven mee aan een politieke protestactie.

Overigens zijn sommige TikTokkers verrast door wat hun filmpjes over Navalny losmaken op de app. Een studente was overrompeld door de duizenden views die ze kreeg en zei tegen Meduza:  ‘Ik ben eigenlijk een beetje in de stress door het aantal views want ik denk niet dat de regering kritiek lichtzinnig opneemt en ik weet niet zeker of ik veilig ben.’

Censuur en zelfcensuur

De Russische autoriteiten nemen de ‘politisering’ van Tik Tok en andere sociale media niet lichtzinnig op. Ze zijn bang om de grip op de jonge generatie te verliezen. Al jaren proberen ze de jeugd te beschermen tegen alles wat riekt naar buitenlandse inmenging zoals ‘homopropaganda’ en de ‘Berlijnse patiënt’ (Navalny) die volgens het Russische parlement en de staatsmedia Westerse inlichtingendiensten inzet om in Rusland de revolutie te ontketenen.

Om verspreiding van de proteststemming onder ‘kinderen’ op sociale media tegen te gaan heeft de Russische mediawaakhond Roskomnadzor in de aanloop naar de eerste protestactie van 23 januari alle sociale media verplicht om berichten ‘die minderjarige gebruikers aansporen om deel te nemen aan niet toegestane protestacties’ te verwijderen. Sociale media riskeren een boete van 800.000 tot 4 miljoen roebel (€8000 tot €43.000) ‘voor het betrekken van tieners bij onwettige activiteiten’.

Een deel van de pro-Navalny video’s is dan ook verwijderd. Aan de vooravond van die eerste protestactie was volgens Roskomnadzor al 38% van de ‘verboden’ content verwijderd van TikTok, 50% van YouTube en 17% van Instagram.

Desalniettemin nam de activiteit rondom Navalny op sociale media niet zichtbaar af. Aan de vooravond van de tweede protestdag werden de Russische vertegenwoordigers van o.a. TikTok, Facebook en Telegram dan ook opnieuw door het mediatoezichtsorgaan op het matje geroepen, omdat zij niet alle oproepen om te demonstreren van hun platforums hadden verwijderd.

Sinds 1 februari, een dag na de tweede protestactie, is bovendien een nieuwe mediawetgeving van kracht waardoor sociale media gedwongen worden om zelfcensuur toe te passen. Van sociale media wordt gevraagd om vrijwillig content te monitoren en illegale content te blokkeren.

Het gaat hierbij om berichten of video’s waarin bijvoorbeeld wordt ‘opgeroepen tot deelname aan massale ongeregeldheden, extremisme en niet toegestane protestacties’ en ‘informatie die in onacceptabele vorm “duidelijk disrespectvol” is ten opzichte van de maatschappij, de staat en de Russische Grondwet.’ Deze wetgeving geldt voor Russischtalige websites en sociale media met meer dan 500.000 bezoekers per etmaal. Sociale media die onder deze wetgeving vallen zijn o.a. TikTok, Facebook, Instagram, Twitter, Telegram en de Russische Facebook variant Vkontakte.

Ook andere content zoals bijvoorbeeld kinderporno of informatie die kinderen aanzet tot gevaarlijke handelingen of zelfmoord, moet worden verwijderd, dicteert de wet. Maar de aangepaste regelgeving lijkt vooral bedoeld om de politisering van de sociale media in te dammen.

Boetes en vervolging

Op het overtreden van bovengenoemde wetgeving zouden voorlopig geen sancties staan. Maar die sancties kunnen wel komen als sociale media zich niet aan de wetgeving gaan houden, hebben de parlementariërs achter de wetgeving laten weten aan het blad Fontanka.

In ieder geval kan het gebruik van sociale media tot boetes en vervolging leiden, vooral als het gericht is op het betrekken van minderjarigen bij protestacties. Zo is tegen Leonid Volkov, coördinator van Navalny’s landelijke vrijwilligersnetwerk, al een strafzaak aangespannen en een opsporingsbevel ingesteld wegens het betrekken van minderjarigen bij niet toegestane protestacties middels oproepen via internet (Artikel 151.2 van het Wetboek van Strafrecht).

In de Siberische stad Abakan heeft een man tien dagen celstraf opgelegd gekregen omdat hij beschuldigd wordt van het organiseren van een lokale protestactie voor Navalny op 23 januari. Als bewijs voor de beschuldiging werd o.a. zijn video op TikTok aangehaald waarin hij zich uitspreekt voor Navalny. In de video zou hij gezegd hebben ‘Abakan moet niet zwijgen, wij moeten ook naar buiten gaan en onze mening geven.’

President Poetin 25 januari in gesprek met studenten: ‘Je mag geen minderjarigen op de barricades zetten. Zo gedragen terroristen zich immers (…)’. Screenshot van 360 Novosti. 

Politieke belangstelling

De Russische jeugd was tot voor kort slechts matig geïnteresseerd in politiek. Volgens een vorig jaar gepubliceerd onderzoek van het onafhankelijke Russische peilingbureau Levada in samenwerking met de Duitse Friedrich Ebert Stichting was slechts 19% van de Russische jongeren tussen de 14 en 29 jaar echt geïnteresseerd in politiek (volgens het CBS is 40% van de Nederlandse jongeren tussen de 15 en 25 jaar geïnteresseerd in politiek).

Als er een nieuwe leider opstaat kan de politieke interesse van de jeugd ineens worden aangewakkerd, voorspelde politicoloog Andrej Kolesnikov vorig jaar april als reactie op bovengenoemd onderzoek. Dat laatste lijkt te zijn gebeurd. Hoewel Navalny ook weerklank vindt onder de oudere generatie, draait zijn landelijke vrijwilligersteam vooral op jonge Russen.

De leeftijd van de deelnemers aan de eerste massale protestactie voor Navalny lag over het algemeen lager dan bij eerdere demonstraties maar het aantal minderjarige demonstranten was gering, minder dan 10%.

Toch blijven de staatsmedia volhouden dat Navalny en zijn team ‘kinderen’ aanzetten tot anti-regeringsprotesten en hen hierdoor in gevaar brengen. Het lijkt erop dat de overheid de nadruk legt op deelname van minderjarigen aan de protesten om Navalny in diskrediet te brengen en organisatoren van de protesten te kunnen vervolgen. ‘Je mag geen minderjarigen op de barricades zetten. Zo gedragen terroristen zich immers (…)’ luidde het commentaar van Poetin bij een ontmoeting met studenten enkele dagen na de massale protestactie van 23 januari. De beelden van de protestacties die de staatstelevisie laat zien, tonen vooral interviews met tieners die teleurgesteld terugkeren van protestacties omdat ze ‘een feestje’ zouden hebben verwacht in plaats van een politieke bijeenkomst.

Poetins populariteit

Veel TikTok video’s over de protestacties voor Navalny worden begeleid door de songtekst ‘tegen de regering zijn, betekent niet tegen je vaderland zijn,’ een populair nummer van de 23-jarige rapper Face. De songtekst past bij de jonge generatie Russen die trots willen zijn op hun land maar tegelijkertijd hun ogen niet meer kunnen sluiten voor wat er mis is. Patriottisme wordt in Rusland gezien als een belangrijke deugd en ook Navalny speelt hier op in. In zijn retoriek klinkt door dat liefde voor het vaderland niet haaks hoeft te staan op de roep om verandering, omdat de gecorrumpeerde staat het land volgens hem momenteel leegrooft.

De documentaire van Navalny en zijn Anti-Corruptiefonds FBK over de met corrupt geld gebouwde residentie voor Vladimir Poetin ging in ingekorte vorm ook viral op TikTok en is in zijn volledige lengte inmiddels ruim honderd miljoen keer bekeken op Youtube. Een nieuw record voor Navalny. Ter vergelijking: de video waarin hij een corruptieschandaal rondom voormalig premier Dmitri Medvedev blootlegde, waardoor ook veel Russen de straat opgingen, is na drie jaar ‘slechts’ 41 miljoen keer bekeken. Buiten kijf staat dat noch de staatsmedia, noch de onafhankelijke kritische media de jongere generatie zo weten aan te spreken als Navalny doet met zijn gelikte presentatie bij zijn onthullingen van corruptieschandalen.

Ondertussen wordt Poetin steeds minder populair onder jongeren, blijkt uit onderzoek van  opiniebureau Levada. In een jaar tijd is het aantal jongeren in de leeftijdsgroep van 18 tot 24 jaar dat bereid is op Poetin te stemmen gedaald van 36% naar 20%. Terwijl in de leeftijd van 40 tot 54 jaar het aantal Poetinstemmers juist gegroeid is van 31% naar 39%. Dat een groot deel van de onder Poetin opgegroeide jongeren verandering nodig acht, lijkt evident.

Bronnen: Meduza, Openmedia, Telesputnik.ru, BBC Russia, MBK media, Vedomosti, The Bell, Tayga.info, Newsru.com, Fontanka