Wat zijn eigenlijk de politieke plannen van Aleksej Navalny? Allereerst moet in Rusland de rechterlijke macht worden hervormd. Vervolgens moeten de oligarchen, die afgelopen decennia op een oneerlijke wijze puissant rijk zijn geworden, met terugwerkende kracht een stevige belasting betalen. In zijn interviewserie 'Wat te doen' sprak de gerenommeerde Russische econoom Sergei Guriev met Navalny, kort voor zijn terugkeer en arrestatie. 

door Sergei Guriev

In het Rusland dat Aleksej Navalny wil bouwen, draait het allereerst om eerlijke en onpartijdige rechtspraak. Maar er zijn ook andere thema’s belangrijk voor de herstructurering van het land: zoals absolute vrijheid van meningsuiting, waarlijk federalisme, een echt meerpartijenstelsel, begrenzing van de macht van de president en een herziening van de gevolgen van de privatisering.

Ik wil graag praten over het 'mooie Rusland van de toekomst', zoals u het noemt. Wat zou u willen veranderen als het aan u lag?

Navalny: ‘In mijn programma is het onderwijs van fundamenteel belang. Onderwijs is het menselijk kapitaal, dat staten en naties rijk maakt. Hoe beter onze mensen zijn opgeleid, des te competitiever ze zijn, hoe meer geld ze verdienen en des te mooier het mooie Rusland van de toekomst zal zijn.’

Rusland: 25 miljoen armen

‘Op dit moment is Rusland gewoon een autoritaire staat die in Europa ligt, maar dan wel zonder de voordelen die een normale Europese staat heeft. De meeste landen ten westen van Rusland zijn rijker dan wij, hebben een beter gezondheidszorgsysteem, hoewel ze daarvoor niets bijzonders doen. Maar bij ons leven 25 miljoen mensen onder de armoedegrens: dat is de karakteristiek van ons land, van ons gigantische land, waar alle macht geconcentreerd is in Moskou, soms in Sotsji, soms in Novo-Ogarevo, maar altijd in handen van één persoon. Uiteraard werkt dit systeem niet. Zo werkt het nergens ter wereld.'

‘Rusland is uiteraard een federaal land. Dat hoeft niet heroverwogen te worden. Een groot land kan niet vanuit één punt worden bestuurd. Laten we ten tweede de voor de hand liggende vraag stellen of Tsjetsjenië en Sint-Petersburg vergelijkbaar zijn? De regio's zijn verscheiden, dus we hebben federalisme nodig, opdat de verschillende regio’s anders worden bestuurd.

‘De regio’s moeten meer onafhankelijkheid krijgen, maar ik zou ook zeggen dat er meer geld en bevoegdheden aan steden moet worden gegeven zodat de basismacht op een lager niveau komt te liggen. Als niet de deelstaten van de Russische Federatie met elkaar concurreren, maar de steden, zal ons dat voor separatisme behoeden.’

Hoe ziet u de verdeling van bevoegdheden tussen de president, het parlement, de regering en de rechtelijke macht?

‘Nu hebben we een super-presidentiële republiek of zelfs een quasi-monarchie: alle macht berust bij één persoon en alle andere takken van de regering zijn decoratief. We moeten in de richting van een parlementaire republiek, waarin de partijen die aan de macht zijn gekomen de regering vormen en de wetten maken.’

Stel dat uw partij ‘Rusland van de Toekomst’ zou worden geregistreerd, met welk programma en met welke beloften gaat deze partij dan aan de verkiezingen meedoen?

‘Ten eerste: alle politieke gevangenen onmiddellijk vrijlaten. Ten tweede: effectieve maatregelen nemen om corruptie te bestrijden, zoals de mogelijkheden die worden geboden in artikel 20 van het VN-Verdrag tegen illegale verrijking. Ten derde: een gerechtelijke hervorming, want zolang er geen plek is waar een burger heen kan om een geschil met de staat uit te vechten zal er niets van komen.

Leningen voor aandelen

Eind 1995 zat de Russische schatkist krap bij kas en de staatsindustrie aan de grond. Om zowel de economie aan te zwengelen als geld voor de overheid binnen te halen, bedacht de regering van president Jeltsin een privatiseringsschema: ‘leningen voor aandelen’. Jonge ondernemers, die hun kapitaal hadden vergaard met bancaire transacties, konden op speciale privatiseringsveilingen de exploitatierechten van olie- en andere grondstoffenbedrijven kopen in ruil voor leningen aan de staat. Omdat de meeste veilingen doorgestoken kaart waren, gingen belangrijke staatsbedrijven ver onder de marktprijs van de hand. Dankzij dit 'schema' ontstond een nieuwe kaste van oligarchen. 

‘De volgende maatregel is een volledige deregulering van het hele bedrijfsleven. Het zal gemakkelijker worden om een bedrijf te registreren in het mooie Rusland van de toekomst dan in Singapore of Georgië. Financiële verslaglegging wordt makkelijker dan waar ook ter wereld. En het aantal licenties voor allerlei soorten activiteiten zal minimaal zijn. Plus natuurlijk het minimumloon. We zeiden tijdens de presidentiële campagne dat 25.000 roebel het minimum moet zijn, dit bedrag zou nu al moeten stijgen. En daarnaast volledige belastingvrijstelling voor kleine bedrijven.

Maar u gaat toch wel inkomstenbelastingen innen?

‘Natuurlijk.’

Rechters: miljoen roebel per maand

Het is inderdaad beter om zo snel mogelijk een gerechtelijke hervorming door te voeren. Maar er is, zoals altijd, wel een probleem. U richt een onafhankelijke rechtelijke macht op, maar de rechters, die u onder huisarrest hebben geplaatst, zullen blijven doen wat ze willen. Welke oplossing ziet u voor dit probleem?

‘Nou, die rechters die me gearresteerd hebben – het gaat niet eens over mij, ook andere mensen zijn volledig illegaal gearresteerd – hebben formeel de bepalingen van het Wetboek van Strafrecht geschonden. Ze zullen hun status verliezen en in het strafbankje moeten zitten.

‘Het eerste dat we moeten doen, is dat de rechter onafhankelijk moet worden van de voorzitter van de rechtbank. Het tweede heeft betrekking op de benoeming van rechters. De meeste rechters komen uit de justitiële ambtenarij, een beetje uit het parket en de politie, maar bijna niemand komt uit de advocatuur of de academische gemeenschap. De carrières van rechters zien er hetzelfde uit. Je ben eerst gerechtssecretaris met een klein, klein, klein salaris. Je bent een slaaf van dit systeem en bent bereid alles te doen, zodat de voorzitter, die u trouw probeert te behagen, zo genadig zal zijn u tot rechter te benoemen. De term "gerechtelijke maffia" is absoluut relevant en correct. Daarom moeten we het recruteringsysteem veranderen. Met de introductie van quarantaines, de selectie van rechters die niet afkomstig zijn uit het staatssysteem, en meer focus op wetenschappers. Rechters, vooral in de hoogste rechtbanken, moeten juridische autoriteiten zijn.’

'Hoe dat met geld zit? De vraag rijst vaak: rechters zullen hoe dan ook steekpenningen blijven aannemen. Maar wij hebben veel geld over om rechters een enorm salaris te betalen, een miljoen roebel per maand [ruim €11.000]. Het doel dat we moeten nastreven, is dat de rechter de meest gerespecteerde persoon in de stad is, de slimste, de best opgeleide persoon. Dan is het niet jammer hem een miljoen te betalen.’

Zo is het in Oekraïne gegaan, stap voor stap: eerst de rechters in het Hooggerechtshof vervangen, vervolgens in de stadsrechtbanken, de voorzitters van de rechtbanken vervangen, enzovoort. Hoe gaat u rechters recruteren?

‘Absoluut juist. In zijn huidige staat is het Constitutionele Hof bijvoorbeeld een absoluut nutteloze rechtbank; zelfs voordat de publicatie van een afwijkende mening was verboden, was er maar één persoon die afwijkende meningen publiceerde. De colleges van het Hooggerechtshof zijn een nachtmerrie. Maar nogmaals, het goede nieuws is dat het vrij eenvoudig is om rechters te rekruteren.  Het is de moeilijkste beslissing voor de uitvoerende macht , omdat je een hervorming doorvoert waarvan je later enorme last krijgt. Je creëert rechtbanken die je morgen niet meer in de hand hebt. Maar je ontkomt er niet aan.’

‘Ik ben er absoluut van overtuigd dat een onafhankelijke rechterlijke macht voor evenwicht zorgt. Op dit moment is het zo geregeld: als je aan de macht bent gekomen begin je je tegenstanders gevangen te zetten, maar tegelijkertijd begrijp je dat zij op hun beurt morgen jou zullen opsluiten als je de macht kwijtraakt. Wat is de oplossing? Geef de macht nooit op! En dat moet worden veranderd.

Absolute vrijheid van meningsuiting

Met welke partijen wilt u een coalitie aangaan?

‘Als we ons een systeem voorstellen met vrije verkiezingen, zal er veel veranderen en zullen er compleet nieuwe partijen ontstaan. Laten we eens een gedachtenexperiment uitvoeren met de bestaande [Doema]partijen - Verenigd Rusland, de communisten, Rechtvaardig Rusland en de Liberaal Democratische Partij – dan is voor mij alleen een coalitie met [Kremlinpartij - red.] Verenigd Rusland ondenkbaar. Dat slaat nergens op: wij staan lijnrecht tegenover Verenigd Rusland. De andere drie partijen zijn helemaal geen ideologische partijen, maar een verzameling mensen die zich in verschillende regio’s verschillend gedragen, soms heel goed, soms weer heel slecht. Nu eens zijn ze voor 100 procent gefuseerd met Verenigd Rusland, dan weer kritiseren ze die fel. Zelfs in de Stadsdoema van Moskou zitten verbazingwekkend goede communistische afgevaardigden, maar ook communisten die zeggen: “Sergei Semjonovitsj [Sobjanin, de burgemeester van Moskou - red], wij voeren uw bevelen uit." Ik zie dus kansen om met alle partijen samen te werken, behalve met Verenigd Rusland.’

De media zijn een belangrijk instrument van het huidige regime. Wat gaat u doen met censuur en staats- of oligarchencontrole over de media?

‘Een heel belangrijke vraag. Het volstaat eraan te herinneren waar Poetin begon: met het opslokken van de onafhankelijke media.  Zo kon een of andere oligarch de ooit uitstekende krant Vedomosti overnemen, terwijl de staat er niets mee te maken zegt te hebben. Deze ondernemingen kopen elkaar op, en van censuur is geen sprake. Het is erg moeilijk voor de autoriteiten om tot overeenstemming te komen met de redactie van zakenkrant RBK, maar het is simpel om een deal te sluiten met een eigenaar, zoals met Michaïl Prochorov, die brak met RBK toen de redactie schreef over een oesterkwekerij voor het huis van Poetin.

'De les is dat media meer zijn dan gewone bedrijven, maar belangrijke instellingen, die nodig zijn voor concurrentie in de politiek of bestrijding van de corruptie. Daarom moeten de media volledige vrijheid van meningsuiting krijgen. We hebben nu twintig jaar ervaring met oligarchen die, zodra de president of het hoofd van de presidentiële administratie een kik geeft, problemen oplossen met een redactie die dwarsligt. Eén oproep aan deze oligarch, of een economisch voordeel of zoiets, en de oligarch snauwt de redactie af.’

Oligarchenbelasting

Wat gaat u dan doen met de resultaten van de privatisering als u aan de macht komt?

‘Laten we onze kijkers niet bang maken. Bij een herziening van de privatisering [uit de jaren negentig - red] slaat velen de schrik om het hart. “Mijn God, herverdeling, wegnemen en verdelen, maar hoe?” In deze discussie duikt er altijd iemand op die zegt: wat doen we dan met de geprivatiseerde appartementen? Het is vrij simpel. De veilingen waarin bedrijfsaandelen werden verkocht in ruil voor leningen [leningen aan de armlastige overheid, dit was het privatiseringsmodel in de jaren negentig – red] staan symbool voor onrecht, voor absoluut oneerlijk verworven eigendom. Deze veilingen hebben ertoe geleid dat eigendom in Rusland helemaal niet wordt erkend. Bezit lijkt wel privé te zijn, maar iedereen begrijpt dat die veilingen destijds oneerlijk waren. Daarom zal er niet de minste publieke verontwaardiging zijn als dan bezit weer wordt ontnomen.

Er moet éen simpele oplossing komen. De mensen die het meest geprofiteerd hebben van de privatisering moeten fors belasting betalen. Dat is een normale Europese procedure. Hetzelfde is bijvoorbeeld gedaan in Engeland na de privatiseringsovereenkomsten die Margaret Thatcher sloot. Een paar jaar later zei een beschaafde staat met een uitstekend rechtssysteem: "Kom op, we hebben iets fout gedaan met de steenkoolindustrie, laat die dus de extra belasting betalen."

'Het is belangrijk te beseffen dat mensen bij die "vreselijke privatiseringen" altijd denken aan Jeltsin, maar de waarheid is dat het grootste aantal absoluut illegale, ik zou zelfs zeggen, ronduit roofachtige privatiseringen dateert uit de tijd van Poetin. Het ging daarbij niet alleen om privatiseringen, maar ook om het omgekeerde: besluiten tot nationalisering. Neem de beroemde buy-out van oliebedrijf Sibneft, waarbij een staatsbedrijf de Sibneft-aandelen van [oligarch - red.] Abramovitsj opkocht. Hier was sprake van een absoluut ongehoorde verrijking van Abramovitsj.'

Aleksei Navalny en Sergei Guriev in vroeger tijden. Foto New Times

Criminele deals

'Dit soort deals zijn crimineel. Daarom moeten mensen die niet door hun intelligentie op de Forbes-lijst zijn gekomen, maar omdat ze grof geld hebben verdiend aan de privatiseringen, een grote som belasting gaan betalen. Ze blijven dan hoogstwaarschijnlijk wel op de Forbes-lijst staan, maar dan hebben ze geen 17 miljard meer, maar 9 miljard.'

De prijzen waren tijdens de veilingen ongeveer de helft tot drie keer lager dan de marktprijs, bij sommige transacties zelfs tien keer lager. We hebben het niet over het verschil van 8 miljard. Maar omdat het leeuwendeel van de rijkdom op de Forbes-lijst niet is vergaard in de jaren negentig maar in de 21^ste eeuw, is de vraag: wie beslist wie op de lijst van oneerlijke deals wordt geplaatst?

‘Een eigenaar van een bakkerij is tien keer woedender over de privatisering van Norilsk Nickel dan gewone mensen, omdat de bakker begrijpt dat hij bij lange na nooit zoveel zal verdienen als deze lui die gewoon een gigantisch staatsbedrijf hebben kunnen pakken. Dit betekent dat de lijst met transacties na een brede discussie door een parlementaire regeringscommissie moet worden opgesteld en dat die lijst kort moet zijn. Het gaat allereerst om [het beperkte aantal - red.] veilingen van aandelen voor leningen en van verschillende grote Sovjetondernemingen.'

'De eigenaren kunnen ook bezwaar aantekenen en dan zal de overheid moeten uitleggen waarom ze tot haar besluit is gekomen. Michaïl Prochorov is al lang niet meer de eigenaar van Norilsk Nickel, maar we weten waar zijn kapitaal vandaan kwam. Niemand zegt dat alles Prochorov moet worden afgenomen of dat hij moet worden doodgeschoten. Laat hem belasting betalen die volgens een begrijpelijke procedure wordt berekend. En als we het hebben over enkele van de transacties uit de tijd van Poetin, dan hebben we het niet eens over privatisering, maar over een soort regelrechte diefstal.’

Voor sommige van deze deals is de verjaringstermijn al verstreken.

‘We zullen de verjaringstermijn annuleren. Het belangrijkste is dat het gerechtelijk apparaat onafhankelijk is.’

De verjaringstermijn wordt na de gerechtelijke hervorming op nul gezet?

‘Ja. Omdat het onmogelijk is het werk van iemand als Olga Jegorova, of wie er in haar plaats president zal zijn van de rechtbank van Moskou, te beschouwen als rechtspraak. Zoals het ook absoluut onmogelijk is om de daden van Valeri Zorkin [voorzitter van het Constitutioneel Hof, red] als rechtspraak te betitelen. In Rusland bestaat geen rechterlijke macht.’

Rossiaan of etnische Rus

Ik moet de belangrijkste vraag van nu stellen, namelijk over de bescherming van minderheden en gendergelijkheid. U wordt vaak van zowel seksisme als etnisch nationalisme beschuldigd.

‘Ik ben erg trots dat ons Fonds voor de Bestrijding van Corruptie (FBK) een organisatie is waar gendergelijkheid gewoon in de praktijk wordt geïmplementeerd. Wij hebben meer vrouwen dan mannen in leidinggevende posities. Natuurlijk moeten we nog meer doen op het gebied van gelijkheid, maar Noorwegen en Zweden hebben in het algemeen ook nog iets te doen op het gebied van gelijkheid. Dat geldt dus ook voor FBK. 

'Maar kijk naar een willekeurige comedyshow – een Russische, een Amerikaanse of welke dan ook – en de helft van de grappen zal gerelateerd zijn aan etniciteit. Dit is hoe mensen grappen maken over dit onderwerp. Je moet ook gewoon aandachtig kijken naar de daden van de autoriteiten. Wat een komiek kan zeggen, kan een politicus niet zeggen.

Maar bent u politicus of komiek?

‘Ik ben een politicus, en ik maak geen grappen en doe geen stand-ups over een onderwerp als “Weet je hoe Osseten verschillen van Russisch-Oekraïense burgers”?’.

Toch heb ik, als Osseet, een vraag: hoe kan ik me een eersterangs burger in mijn land voelen? Als het woord "Rossiaan" jou niet bevalt, maar je de voorkeur geeft aan het woord "Roesski" (Rus), dan begin ik me zorgen te maken dat er eerste klas Russische burgers zijn en mensen  zoals ik, met een niet-Russische achternaam, met een niet-Russisch gezicht, met een niet-Russische haarkleur. Moet ik, een Osseet, bang zijn dat iemand als jij een vooraanstaande Russische politicus wordt?

Niet elke Rus is een Rus

Rusland is een ‘veelvolkerenstaat’, bevolkt door Russen en vele andere etnisch/culturele minderheden. Tot in de jaren negentig werd ieders ‘nationaliteit’ in de burgerlijke stand geadministreerd. Onder het ‘vijfde punt’ in ieders paspoort stond of iemand Rus, Oekraïner, Jood of Tataar was. Lang niet elke staatsburger van Rusland is dus een Rus. De termen Rossian (van Rossija) en Rus (van Roesski) geven het verschil aan tussen een staatsburger van de Russische Federatie en een ‘etnische’ Rus. Vooral niet-Russen hechten aan dit taalkundige onderscheid, maar Russen beschouwen zichzelf vaak als de leidende natie. 

 ‘U hoeft helemaal nergens bang voor te zijn. Ik vind het geen probleem dat een groot aantal mensen geen 'Rossianen' willen zijn en hun etniciteit willen behouden. Ze willen Russen zijn en dat is normaal. Dagestanen, Russen en alle anderen maken de samenleving divers. We moeten ze niet allemaal over één kam willen scheren. Het is niet nodig om hypocriet te zijn en te liegen, laat alsjeblieft iedereen trots kunnen zijn op zijn afkomst. Voor de staat, voor mij als een van de hypothetische politiek leiders, is het belangrijk om nationale talen en scholen te steunen. Mensen willen er trots op zijn dat ze Osseten zijn. Maar ons land zal op de een of andere manier altijd nationale kwesties kennen, omdat het land zo groot en verscheiden is.’

Boris Jeltsin noemde de burgers van Rusland “beste Rossianen”. U houdt niet van dit woord. Hoe moet een Russische burger volgens u worden genoemd?

‘Ik weet het niet. Burger van Rusland misschien? Het woord 'Rus' is helaas niet geschikt als alomvattende term, omdat het een etnisch kenmerk heeft.’

Het duurt tien jaar

Een laatste vraag: hoe lang duurt het om de overgang naar het mooie Rusland van de toekomst onomkeerbaar te maken?

‘Veel sneller dan velen denken. Mensen zeggen vaak: honderden jaren moeten voorbijgaan. Zo van: dit gazon wordt al tweehonderd jaar gemaaid en daarom is het zo glad. Ik zou het zo willen zeggen: dat moment breekt aan zodra in de grondwet en alle wetten een onwrikbaar onafhankelijk gerechtelijk apparaat is geschapen en het kiesrecht zo stevig is gegarandeerd, dat het onmogelijk is om verkiezingen te vervalsen en kandidaten uit te sluiten. Dat duurt twee cycli, kortom, tien jaar.'

Dit interview werd eerder uitgezonden op het You-Tubekanaal van Sergei Guriev en internetzender Dozhd (Raintv) en gepubliceerd in de nieuwe financiële nieuwssite V-Times.