Oekraïne heeft drie pro-Russische televisiezenders verboden en ook beslag gelegd op andere bezittingen van eigenaar Medvedtsjoek, een goede kennis en politieke pion van Poetin. President Zelensky lijkt daarmee zijn fluwelen benadering van het Kremlin op te geven. Het feit dat Trump geen president meer is van de VS speelt daarbij vermoedelijk een rol.

door Hubert Smeets

President Volodimir Zelensky wil een einde maken aan de machtspositie van de oppositionele mediamagnaat/zakenman/parlementariër Viktor Medvedtsjoek in Oekraïne en voert de druk op hem steeds verder op. Vrijdag 19 februari heeft de regering in Kiev in een decreet aangekondigd dat ze het zakelijke vermogen van Medvedtsjoek gaat aanpakken. Eerder verbood Zelensky begin februari ook al drie televisiekanalen van Medvedtsjoek en zijn partners. Volgens de president wordt de oligarch vanuit Rusland gestuurd en betaald en kan Oekraïne niet langer tolereren dat het buurland, waarmee het sinds 2014 op voet van oorlog verkeert, via zijn media kan blijven interveniëren. ‘Informatie is tegenwoordig een net zo machtig wapen als tanks of raketten’, aldus Zelensky over het verbod van de zenders 112, NewsOne en Zik. De stappen tegen Medvedtsjoek zijn daarmee ook een signaal aan het adres van Rusland.

 Links Zelensky, rechts Medvedtsjoek. Collage LigaNet.

Medvedtsjoek staat in Oekraïne bekend als een vooruitgeschoven pion van het Kremlin. Zo zijn de Russische president Vladimir Poetin en Svetlana Medvedeva (echtgenote van Poetins oud-premier) de peetvader en peetmoeder van zijn nu zestienjarige dochter uit zijn derde huwelijk. Medvedtsjoek, die in zijn studententijd na een akkefietje met de Sovjet-justitie in de jaren zeventig informant werd van de politie en mogelijk ook van de KGB, is momenteel lid van het Oekraïense parlement voor het pro-Russische Oppositieblok/Voor het leven. Zijn nu verboden televisiekanalen 112, NewsOne en Zik berichtten niet alleen in lijn met de politieke posities van dit Oppositieblok – alle particuliere mediakanalen in Oekraïne zijn meer of minder dienstbaar aan de belangen van oligarchen of politieke partijen – maar spoorden ook met bredere Kremlin-campagnes. Zo keerden de zenders zich recent fel tegen het besluit van de Oekraïense regering om géén Spoetnik-vaccins te willen bestellen. Medestanders van de regering in Kiev werden daarbij afgeschilderd als lakeien van George Soros.

Financiering terrorisme

Volgens de Raad voor Nationale Veiligheid en Defensie (SNBO) maakt Medvedtsjoek zich met zijn steun voor de separatistische Volksrepublieken Loegansk en Donetsk schuldig aan ‘financiering van terrorisme’. De rebellen in de Donbas worden in Kiev terroristen genoemd, omdat zij met geweld de territoriale integriteit van het soevereine Oekraïne bestrijden en daarbij door Russische partner worden gesteund. De Oekraïense inlichtingendiensten zeggen nu zeker te weten dat Medvedtsjoeks mediabedrijven via ondoorzichtige juridische constructies en langs illegale weg vanuit Rusland worden gefinancierd. Ook ander vermogen zou Medvedtsjoek afgelopen decennia wederrechtelijk hebben vergaard. Medvedtsjoek op zijn beurt beschuldigt de regering van Zelensky ervan dat ze met de sancties tegen hem alle juridische perken te buiten gaat.

De bedrijfseconomische strafmaatregelen die de regering in petto heeft, raken niet alleen Medvedtsjoek (1954) en zijn huidige vrouw Oksana Martsjenko (1973), op wier naam veel vermogen geregistreerd staat, maar ook zes andere medestanders en negentien bedrijven. Vijf van de partners van Medvedtsjoek en Martsjenko zijn staatsburgers van Rusland en zitten in de afgescheiden Donbas-staatjes in de kolenhandel of andersoortige in- en uitvoer met Rusland. Om hen uit te schakelen wordt er beslag gelegd op hun activa en banktegoeden. Daarnaast zullen hun (handels)licenties worden ingetrokken en wordt het voortaan deelname aan privatiseringsveilingen verboden.

Ook overweegt de regering om een pijplijn, die over Oekraïens grondgebied dieselolie vanuit Rusland naar Europa vervoert, terug te vorderen van de niet-Oekraïense eigenaren. In deze pijplijn spelen Medvedtsjoek en zijn vrouw op de achtergrond mogelijk een rol. Martsjenko is eigenaar van een raffinagebedrijf in het Russische stadje Novosjachtinsk, vlakbij de grens met de Oekraïense Donbas, dat olieproducten voor vervoer naar het Westen levert.

Logo van de drie verboden televisiezenders

De beslissing van Zelensky begin februari om de televisiekanalen 112, NewsOne en Zik te verbieden, was gebaseerd op deze en andere mogelijk illegale financiële transacties. De Oekraïense president verbood de drie zenders nadat de nationale veiligheidsraad SNBO had gerapporteerd dat de kanalen worden gefinancierd via illegale kolenhandel met Rusland vanuit de separatistische Volksrepubliek Loegansk. Dit mijnbouwbedrijf is in handen van Medvetsjoek. De zenders 112, NewsOne en Zik zijn formeel weliswaar bezit van voormalig topambtenaar en zakenman Taras Kozak, die net als Medvedtsjoek parlementslid is voor het Oppositieblok/Voor het Leven. Op de achtergrond is Medvedtsjoek echter de feitelijke eigenaar van de televisiekanalen, aldus de SNBO. Medvedtsjoek en zijn vrouw werken vaak met katvangers.

Volgens cultuur- en mediaminister Aleksandr Tjatsjenko draaien de drie zenders dankzij deze illegale geldstromen feitelijk op subsidies uit Rusland. Volgens het Anti-Corruptie Actiecentrum zijn de zenders afgelopen jaren eveneens via bankrekeningen van Kozaks echtgenote op Cyprus en een oligarch in Belarus gesponsord. Het vermogen van parlementariër Kozak zelf is afgelopen zeven jaar gegroeid tot ruim 10 miljoen euro.

Aanval op Russische Wereld?

Het sluiten van de Russischtalige media van Medvedtsjoek leidde begin februari tot kritiek en werd in het Kremlin direct opgevat als een aanval op Rusland, niet alleen op de persvrijheid maar ook op de Roesski Mir (Russische Wereld), zoals de politiek-culturele gemeenschap van het orthodoxe en Russischtalige imperium wordt genoemd. Poetins woordvoerder Dmitri Peskov plaatste het verbod daarom in dit bredere kader. De Russische nationale veiligheidsraad had meteen over vergaderd over tegenmaatregelen. ‘De Roesski Mir was en zal een prioriteit blijven voor de Russische staat’, aldus Peskov.

Bij het bekend maken van de maatregelen tegen 112, NewsOne en Zik legde de Oekraïense president er de nadruk op dat het verbod alleen betrekking heeft op hun propaganda voor een buitenlandse mogendheid, met wie Oekraïne sinds 2014 in oorlog verkeert, en niet op het Russischtalige karakter van de zenders. In weerwil van de desinformatie op deze zenders dat bijvoorbeeld Russischtalige literatuur in Oekraïne zou zijn verboden, zijn de boeken van de Kievse schrijver Michail Boelgakov nog steeds te koop, zo zei Zelensky terwijl hij recente bonnetjes van boekwinkels liet zien en voor de gelegenheid zelf ook louter Russisch sprak.

Strafrecht of politiek

De sancties tegen 112, NewsOne en Zik vielen in sommige kringen slecht. En niet alleen in het Kremlin of bij de op Moskou georiënteerde oppositie in Kiev. Ook de Oekraïense journalistenbond keerde zich ertegen. Parlementsvoorzitter Dmitro Razoemkov, een bondgenoot van Zelensky, onthield zich in de Verchovna Rada van stemming, toen de kwestie aan de orde was, omdat de illegale praktijken van Medvetsjoek en Kozak volgens hem een strafrechtelijke zaak zijn en geen publiekrechtelijke kwestie moet worden.

Buiten de journalistiek was er meer begrip voor de maatregelen. Een samenwerkingsverband van verschillende non-gouvernementele burgerinitiatieven tegen de endemische corruptie in Oekraïne, waaronder het Anti-Corruptie Actiecentrum, heeft de Amerikaanse regering opgeroepen de soms al bestaande sancties tegen de echtparen Medvedtsjoek en Kozak steviger te handhaven en nieuwe af te kondigen. ‘Het stoppen van de stroom zwart Russisch geld naar hun destructieve projecten en antidemocratische propaganda zal de Russische agenten in Oekraïne significant verzwakken’, aldus de anticorruptie-activisten in een brief aan de ministers Anthony Blinken van Buitenlandse Zaken en Janet Jellen van Financiën

Andere motieven

De gemengde reacties riepen toen de vraag op of Zelensky wellicht ook andere motieven zou hebben gehad. Heeft Zelensky deze drastische stap gezet om de reden die hij er in een videotoespraak in het Russisch zelf voor heeft gegeven: namelijk als een onvermijdelijke maatregel om de Russische inmenging via desinformatie door de zenders 112, NewsOne en Zik een halt toe te roepen? Of zijn er ook andere motieven in het spel: zoals een halt toeroepen aan de snel teruglopende populariteit van Zelensky in de opiniepeilingen of een andersoortige vlucht naar voren?

Volgens Oekraïense politicoloog Sergej Roedenko zou Zelensky wel eens bang kunnen zijn geweest voor een onthulling van het onderzoekscollectief Bellingcat over de rol die het presidentiële apparaat in Kiev zou hebben gespeeld in de Witrussische huurlingen-affaire afgelopen zomer. Tien dagen voor de presidentsverkiezingen in Belarus werden in Minsk speciale eenheden van het huurlingenleger Wagner gearresteerd. Volgens president Loekasjenko zouden ze een staatsgreep hebben moeten voorbereiden. Minsk zou 28 van deze Russische huurlingen uitleveren aan Oekraïne omdat ze eerder in de Donbas hadden gevochten aan de kant van de separatisten. Dat gebeurde toen niet. Het ambtelijke kabinet van Zelensky, sinds jaar en dag machtiger dan de ministerraad, zou het proces hebben gefrustreerd. Om Bellingcat voor te zijn, ondernam Zelensky actie, aldus Roedenko.

Schema van televisielandschap. Beeld Internews Ukraine

Volgens andere analisten is er nog een ander motief denkbaar. Het politieke draagvlak van Zelensky kalft sowieso af. Hij heeft zowaar weer concurrentie te duchten van voormalig president Petro Porosjenko, die de sancties tegen de andere zakelijke bedrijven van het echtpaar-Medvedtsjoek toegejuichte. Porosjenko, tegen wie door opvolger Zelensky een strafrechtelijk onderzoek is gestart dat nog geen concreet resultaat heeft opgeleverd, is de laatste tijd bezig met een kleine politieke opmars. In 2018 werd Porosjenko vernietigend verslagen door Zelensky, die toen in de beslissende tweede ronde van de presidentsverkiezingen 73 procent van de stemmen haalde.

In recente peilingen van het Kievse onderzoeksinstituut KMIS, partner van het Russische bureau Levada Centrum, staat Zelensky nog maar op krap 23 procent en volgt Porosjenko kort daarop met ruim 18 procent. Joeri Boiko, de parlementaire leider van Medvedtsjoeks en Kozaks partij Oppositieblok/Voor het Leven, blijft nog steeds ver achter met 11 procent. Volgens alle polls zou Zelensky in een tweede ronde wel worden herkozen. Maar de glans van het nieuwe is er wel af.

Internationale context

De escalatie rondom Medvedtsjoek lijkt niet alleen door binnenlands politieke overwegingen te worden ingegeven. Na zijn verrassende verkiezingen in 2019 meed Zelensky de confrontatie met het Kremlin. Hij wekte zo de indruk te streven naar een vergelijk met Rusland. Die voorzichtige benadering was mede ingegeven door de zakelijke belangen van een groot aantal oligarchen in Oekraïne, zoals energietycoon Rinat Achmetov en mediamagnaat/bankier Igor Kolomoiski, en ook door het gebrek aan Amerikaanse steun. Met Donald Trump in het Witte Huis waren de Verenigde Staten eerder een tegenstander dan een bondgenoot van Oekraïne.

Sinds Joe Biden president is van de VS is de geopolitieke positie van Oekraïne echter ingrijpend veranderd. De nieuwe Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken, Anthony Blinken, heeft een en andermaal duidelijk gemaakt dat de ‘soevereiniteit, territoriale integriteit en Europees-Atlantische aspiraties van Oekraïne’ weer ‘een prioriteit’ zijn. Maar Washington liet er tegelijkertijd geen misverstand over bestaan dat Kiev wel iets moest doen in ruil voor de hernieuwde Amerikaanse steun. De Oekraïense regering moest ‘politieke wil tot gecoördineerde actie’ tonen en daadwerkelijk stappen gaan zetten in de strijd tegen corruptie en voor hervormingen.

Zonder het met zoveel woorden te zeggen, doelde de VS ook op Medvedtsjoek, die sinds 2014 op Amerikaanse sanctielijsten stond maar intussen in Oekraïne zijn gang kon blijven gaan. Tegelijkertijd was het Kiev afgelopen maand eveneens duidelijk geworden dat een acceptabel compromis met Moskou niet in het verschiet ligt. De repressie van de Russische oppositieleider Aleksej Navalny en zijn team illustreerde nadrukkelijk dat het Kremlin zich weinig tot niets gelegen laat liggen aan Europa en Amerika. Voortzetting van de fluwelen benadering zou Zelensky vermoedelijk weinig opleveren.

Het feit dat Zelensky nu de handschoen weer heeft opgepakt en via Medvedtsjoek ook Poetin openlijk uitdaagt, markeert volgens politicoloog Sergej Roedenko een nieuwe fase in het Oekraïens-Russische conflict. De tijd van snoepjes en bloemetjes is voorbij. Peetvader Poetin zal de aanpak van zijn vooruitgeschoven pion Medvedtsjoek persoonlijk opvatten en niet terugdeinzen voor hernieuwde escalatie in de Donbas, aldus Roedenko. Het feit dat het geweld in de Donbas meteen na de maatregelen tegen de groep-Medvedtsjoek is opgelaaid, illustreert dat.