De arrestatie en veroordeling van Aleksej Navalny na zijn terugkeer waren aanleiding voor massale protestacties en een recordaantal arrestaties en strafzaken. Russische mensenrechtenactivisten, politicologen en sociologen constateren dat dit heeft geleid tot een opleving van wederzijdse hulp. Er ontstonden nieuwe initiatieven en burgers doneerden geld ter ondersteuning van slachtoffers van politiegeweld. Is de Russische maatschappij in beweging gekomen?

Door de vele arrestaties raakten de cellen overvol (Foto Twitter).

door Wabke Waaijer

Op korte termijn heeft het harde optreden van de Russische politie en justitie het bedoelde effect gehad. De straatprotesten zijn gestopt en Navalny’s anti-corruptiefonds FBK heeft aangekondigd voorlopig geen protestacties te organiseren omdat het alleen maar zou leiden tot meer arrestaties waardoor het team van Navalny geen slagkracht over zou houden. Op 23 en 31 januari en 2 februari werden in totaal ruim 11.000 mensen gearresteerd en de omstandigheden waaronder velen werden vastgehouden, waren schrikbarend slecht.

Samenleving in beweging

Hoewel er een ‘zwijgende meederheid’ is die niets van Navalny of anti-Poetin-protesten wil weten, is de Russische samenleving wel degelijk in beweging, schrijft politicoloog Andrej Kolesnikov in een stuk voor de denktank Carnegie Moscow. Dit concludeert hij uit het feit dat meer jongeren en nieuwe mensen zich aansloten bij de protestacties, uit  toegenomen onderlinge betrokkenheid en ‘concrete hulp aan slachtoffers van de willekeur’.  

De over het algemeen vreedzaam verlopen protestacties staken schril af tegen het overweldigende ingrijpen door politie en justitie. De verhalen van arrestanten die na de protestacties urenlang zonder water en voedsel in overvolle arrestantenbusjes moesten doorbrengen, zeggen vooral iets over de onzekerheden van het Kremlin zelf.

Columnist Kirill Martynov voor de kritische krant Novaja Gazeta omschreef het als volgt in een uitzending van Chodorkovski's media platform MBCh-Media: 'De autoriteiten zijn bang voor het idee dat mensen transformeren van "bevolking" zoals ze ons, heel bedenkelijk, graag noemen, in burgers.'

Populariteit Navalny

Na zijn terugkeer en veroordeling is de populariteit van Navalny gedaald. Uit onderzoek  van Levada Centrum uit januari 2021 bleek in september 2020, vlak na zijn vergiftiging (55% van de Russen gelooft niet dat hij opzettelijk vergiftigd is), 50% van de Russische bevolking negatief te staan tegenover de oppositieleider; na zijn terugkeer en veroordeling in Rusland is dat gegroeid tot 56% terwijl slechts 19% van de bevolking zijn activiteiten goedkeurt.

Dat Navalny´s rating is gedaald heeft volgens Kolesnikov te maken met zijn rol als 'boodschapper van slecht nieuws'. ‘Met zijn corruptieonderzoeken en zijn film over “het paleis van Poetin” had hij nieuwe bewijzen voor de corruptie en het morele onvermogen van de staatsmacht. Maar hierover wil de gemiddelde inwoner, de vertegenwoordiger van de meerderheid, niets weten en men blokkeert daarom de negatieve en voor de macht compromitterende informatie’, schreef Kolesnikov op Carnegie Moscow.

Protestactie op 23 januari 2021 tegen arrestatie Navalny (Foto Twiiter). 

Solidariteitsacties

Enerzijds is het politiegeweld vanuit het perspectief van het Kremlin bezien op de korte termijn effectief geweest, aangezien het Navalny’s aanhangers ervan weerhoudt nu nieuwe protestacties te organiseren. Maar het heeft burgers en maatschappelijke organisaties ook gemotiveerd om zich gezamenlijk of individueel in te zetten voor demonstranten die in aanraking zijn gekomen met politie of justitie.

De solidariteitsacties bestonden volgens de sociologen Aleksej Levinson en Svetlana Koroljova van Levada Centrum vooral uit het inzamelen van geld voor juridische hulp en voedsel ter ondersteuning van gearresteerde demonstranten.

Zo organiseerde de vooraanstaande politicologe Jekaterina Schulmann een inzamelingsactie via een livestream op YouTube voor organisaties die zich inzetten voor mensen die in de juridische problemen zijn gekomen door hun deelname aan de protestacties. Het geld was bedoeld voor OVD-info (de organisatie monitort arrestaties tijdens protestacties en biedt juridische hulp aan gearresteerden), Apologia Protesta (geeft juridische hulp aan demonstranten) en Mediazona (nieuwssite die o.a. nauwkeurig bericht over politieke rechtszaken). Volgens Schulmann is het cruciaal om deze organisaties te helpen omdat 'voorlichting, publiciteit en wederzijdse hulp' van groot belang zijn in moeilijke tijden en 'de situatie is bij ons altijd in meer of mindere mate moeilijk'.

 Jekaterina Schulmann organiseerde een inzamelingsactie via YouTube voor organisaties die opkomen voor gearresteerde demonstranten  (Foto: screenshot van YouTube).

Tijdens de twee uur durende livestream, georganiseerd op een vrije dag, haalde Schulmann via haar eigen YouTube-kanaal met een half miljoen volgers bijna 57.000 euro op. Dat lijkt niet veel voor een land met 146 miljoen inwoners met een hoofdstad met minimaal 12 miljoen inwoners, maar haar inzamelingsactie is wel symbolisch voor een politiek betrokken minderheid die het gevoel heeft iets tegenover de toenemende repressie van de overheid te moeten stellen.

Achteraf sprak Schulmann over een ‘massale bereidheid om te helpen’. ‘Dit heb ik eerder gezien bij de protestgolf in 2019. Heel veel mensen leven mee met de demonstranten maar zijn bang om zelf de straat op te gaan en dat is begrijpelijk. Maar zij willen wel helpen. Want ‘de prijs om deel te nemen aan een protestactie wordt steeds hoger’, zei Schulmann.

Politie en justitie traden dit jaar harder op 

Uit onderzoek van journalistenplatform Proekt blijkt dat Justitie als reactie op de protestacties dit jaar aanzienlijk harder heeft opgetreden dan bij vorige acties.

Alleen al in de eerste twee maanden van 2021 werden in Moskouse rechtbanken 5.716 rechtszaken gevoerd tegen demonstranten en dat is meer dan tweemaal zo veel als de 2.466 zaken in heel 2019 en meer dan zes keer zoveel als de 905 zaken die dienden in heel 2017.

Een derde van de beklaagden in 2021 (3.751 mensen) werd bovendien tot celstraffen veroordeeld; in 2019 was dat slechts 5 procent (112 mensen) en in 2017 maar 9 procent (62 mensen). Dit jaar verdubbelde ook het aantal vrouwen dat voor de rechter kwam in verband met protesten. Bijna de helft van de begin dit jaar gearresteerde 455 gearresteerde vrouwen eindigde achter de tralies.

Bron: https://www.proekt.media/research/statistika-arestov-mitingi/

Civil society onder de oppervlakte

Grigori Ochotin (1982), oprichter van OVD-Info, constateert dat het aantal maatschappelijke initiatieven als antwoord op de repressie al langere tijd langzaam groeiende is. ‘De civil society ontwikkelt zich zeker, maar concrete gebeurtenissen zoals de terugkeer van Navalny, zijn arrestatie en zijn corruptieonthullingen vormen slechts een trigger’, laat hij per mail weten.

‘Het is belangrijk om te kijken naar de dieperliggende tendensen in de samenleving. Concrete gebeurtenissen en protestacties vormen slechts het zichtbare deel van de civil society. Die ontwikkelt zich zoals een veenbrand, heel onstuimig maar van tijd tot tijd moeilijk waarneembaar voor de buitenstaander.’

Ochotin benadrukt dat het om een trend gaat die al minimaal tien jaar gaande is en begon naar aanleiding van de bosbranden in de extreem hete zomer van 2010. ‘Dat was aanleiding voor een boom in vrijwilligers- en liefdadigheidswerk.’ De civil society ontwikkelt zich onder meer dankzij de technologische mogelijkheden van internet, schrijft Ochotin.  ‘Het maakt het mogelijk om iets samen te doen met mensen die je van tevoren niet kende.’

Minder vertrouwen in overheid

Maar ook het dalende vertrouwen in de overheid stimuleert Russische burgers volgens Ochotin om zich meer in te zetten voor de samenleving. ‘Ieder jaar gaan meer en meer mensen inzien dat je alleen op jezelf en je vrienden kunt rekenen en dat de staat je niet helpt in een crisissituatie, of dat nu ziekte, armoede, bosbranden, Covid-19 of een meer lokale misstand betreft. Tegelijkertijd groeit de behoefte aan participatie. Dat je stem gehoord en gerespecteerd wordt is in de politiek praktisch ondenkbaar maar binnen de civil society zijn er nog kansen. Er zijn steeds meer voorbeelden waarbij solidariteit en actief burgerschap concrete, praktische resultaten opleveren en het aantal mensen dat aan deze activiteiten deelneemt, groeit.’

Tijdens de protestacties van de zomer van 2019 ging men in Moskou massaal de straat op omdat onafhankelijke kandidaten werden uitgesloten van deelname aan de Moskouse gemeenteraadsverkiezingen. Destijds vertelde Ochotin in een interview met de Russische site Republic dat de vele arrestaties en rechtszaken nadien aanleiding waren voor een aantal nieuwe burgerinitiatieven. Tegen de achtergrond van de protestacties en arrestaties rondom Navalny begin dit jaar breiden deze projecten zich verder uit.

‘Wij zien dat de samenleving heel actief deelneemt aan vrijwilligerswerk, donaties voor projecten als het onze, en verschillende media projecten. De al bestaande projecten op dit gebied, zoals Apologia Protest, chat Peredatsji (vrijwilligers die via een chat op Telegram contact leggen met gearresteerden tijdens protestacties en hen voedsel overhandigen – red.) en OVD-Taksi, (vrijwilligers die vrijgelaten arrestanten naar huis rijden als zij niet door familie of vrienden worden opgehaald – red.), en Mediazona, ontwikkelen zich heel actief en breiden uit. Zowel individuele burgers, collectieven als kleine bedrijven die veilingen organiseren, doen mee. Een deel van de opbrengst van de verkoop op die veilingen is bedoeld ter ondersteuning van één of ander initiatief. Veel bestaande organisaties zijn nu begonnen psychologische hulp te bieden aan mensen die in aanraking gekomen zijn met politiegeweld.’

Huiselijk geweld en politiegeweld

Eén van de organisaties die psychologische hulp aan slachtoffers van politiegeweld biedt, is Nasiliu.net, een jonge organisatie die is opgericht voor slachtoffers van huiselijk geweld en die zichzelf sinds eind vorig jaar van het ministerie van Justitie 'buitenlands agent' moet noemen. Dit is een enorme tegenslag voor de organisatie die juist probeert via samenwerking met overheidsinstanties zoals politie, huiselijk geweld in Rusland onder de aandacht te brengen en slachtoffers te wijzen op hun rechten. Het label 'buitenlands agent' wordt door veel Russen geassocieerd met spionage uit de Sovjettijd. Het maakt het voor de organisatie nog moeilijker om een breed publiek te bereiken.

Hoewel de oprichter en directeur van de organisatie Anna Rivina in een interview met nieuwssite Meduza benadrukt dat het label ontzettend belemmerend is, maakt het ook de weg vrij voor nieuwe activiteiten. Zo besloot de ngo voortaan niet alleen psychologische hulp aan slachtoffers van huiselijk geweld te bieden, maar ook aan mensen die in aanraking zijn gekomen met politiegeweld. ‘Wij hielden ons tot nu toe niet bezig met politieke activiteiten en lieten het thema protesten links liggen, maar nu u hebt vastgesteld dat  wij ons daar wel mee bezighouden, kunnen we dat net zo goed gaan doen ook.'

Het collectief van de organisatie Nasiliu.net met directeur Anna Rivina (tweede rij, vierde van links). Foto Nasiliu.net. 

Effect repressie tweeledig 

De 24-jarige Diana Barsegjan, persvoorlichter van Nasiliu.net licht de beslissing om slachtoffers van politiegeweld te gaan helpen per mail toe. Door haar nieuwe status van buitenlands agent heeft de ngo in feite niets meer te verliezen, maar daarnaast werd de beslissing ook vergemakkelijkt door de diepe indruk die het politiegeweld maakte op het collectief.

‘Na Navalny’s veroordeling vonden er in Moskou protestacties plaats. Wij waren wat langer op ons werk gebleven en keken met onze directeur Anna Rivina naar de uitzending over de rechtszaak, en daarna zagen wij hoe demonstranten werden geslagen en hardhandig werden gearresteerd door de politie. Aanvankelijk voelden we alleen wanhoop, omdat het pijnlijk is om die verschrikkelijke dingen te zien gebeuren. Vervolgens vroegen we ons af hoe we konden helpen. In een paar uur tijd hebben we een hulpsysteem bedacht en contact gelegd met onze psychologen die al consulten geven aan slachtoffers van huiselijk geweld. Al onze medewerkers bleken bereid ook slachtoffers van politiegeweld te helpen.’

Volgens Barsegjan heeft de repressie een dubbele uitwerking op de civil society in Rusland. ‘Ik denk dat agressie de ontwikkeling van de civil society in Rusland alleen op de korte termijn kan schaden. Natuurlijk is de wreedheid van de veiligheidstroepen beangstigend, mensen zijn bang om voor hun standpunt uit te komen, ze zijn bang om te protesteren. Maar op de lange termijn wordt er een fout gemaakt: de woede stapelt zich immers alleen maar op en vindt geen uitweg. Mensen hebben niet het gevoel dat er naar hen geluisterd wordt, en eens zal deze tijdbom ontploffen.’

De organisatie Nasiliu.net heeft het momenteel financieel zwaar omdat ze voorlopig geen kans meer maakt op subsidies van de overheid. Daarnaast kreeg ze onlangs van hun huurbaas te horen dat ze binnen een maand hun kantoor moeten verlaten. ‘In feite zeiden ze dat ze moeite hadden met onze werkzaamheden’, zei de directeur van de organisatie tegen Meduza.

Maar Barsegjan benadrukt dat ze niet opgeven. ‘De onrechtvaardigheid dwingt ons om nog harder te werken en nog vaker te spreken over de problemen die in de samenleving leven.’

Hogere boetes en taakstraffen

Eind 2020 en begin 2021 zijn er nieuwe wetten aangenomen waardoor het nog lastiger wordt voor burgers en organisaties om standpunten te verkondigen die niet stroken met het regeringsgeluid. Eind februari ondertekende president Poetin een aangepaste wet waardoor burgers die ongehoorzaam zijn aan de politie (o.a. tijdens protestacties) hogere boetes of celstraffen kunnen krijgen. Het kan een burger op een boete van 2.000 tot 4.000 roebel (€22 - €45) of 15 dagen cel, of 120 uur taakstraf komen te staan.

Bij herhaalde overtreding hangt verdachten een gevangenisstraf van 30 dagen boven het hoofd of een boete van 10.000 - 20.000 roebel (€114 - €230) of 100-200 uur taakstraf. In dezelfde wet staat dat het financieren van massale protestacties nu illegaal is en burgers een boete van €230 euro kan opleveren. Bedrijven of organisaties riskeren een boete van 100.000 roebel (€1140).

Kortstondige opleving?

De opleving van maatschappelijke betrokkenheid na de voor Russische begrippen onverwacht grote protestacties en het onevenredige politiegeweld zal vermoedelijk weer wegebben. Toch gelooft een aantal Russen wel degelijk dat iedere golf van protesten in de samenleving iets wakker maakt.

Ochotin, de oprichter van OVD-Info, benadrukt dat hij alleen de situatie in Moskou kan beoordelen maar dat hij tegelijkertijd vermoedt dat er in de regio’s ook veel gaande is. ‘Ik vind het moeilijk om te zien wat er in andere steden van het land gebeurt, maar ik ben overtuigd dat juist nu daar veel beweging is als het gaat om solidariteit en actief burgerschap. Zo was het in Moskou na de protesten van 2011-2012: mensen gingen de straat op, zagen elkaar en maakten kennis, en daarna zijn velen zich met civil society projecten bezig gaan houden.’

Volgens politicologe Jekaterina Schulmann wordt 2021 politiek gezien een spannend jaar voor Rusland. Meer confrontaties tussen burgers en politie en justitie als gevolg van protestacties zijn niet uitgesloten.

‘Ja, de activiteit zal misschien afnemen, maar onze veronderstelling is, dat die weer zal toenemen als antwoord op repressieve acties van de autoriteiten,' beamen ook Levinson en Korolojova van Levada Centrum per mail. 'Dat zulke repressieve acties er zullen komen, is heel waarschijnlijk.’

Bronnen: Proekt, Meduza, Levada Centrum, Takie Dela, Carnegie Moscow, Есho Moskvy, MBCh-Media.