Al weken tonen de sociale media en Oekraïense televisiezenders beelden van kolonnes Russisch militair materieel in de buurt van de Oekraïense grens. Treinstellen vol  pantserwagens rijden rond Rostov aan de Don, tanks rollen over de Krimbrug naar het geannexeerde schiereiland, helicopters vliegen af en aan. Kiev waarschuwt voor een escalatie van de oorlog in de Donbas en versterkte eveneens de troepen aan de frontlinie. De NAVO, de EU en de VS spreken hun 'bezorgdheid' uit en president Zelensky vraagt de NAVO om steun. Is Rusland zich aan het opmaken voor een nieuw militair avontuur of is dit spierballenvertoon wegens veranderde geopolitieke verhoudingen?

Russische troepenverplaatsingen op de Krim (foto twitter)

door Laura Starink

Het eerste  voorteken kwam eind januari. Margarita Simonjan, hoofdredacteur van propagandakanaal RT (voorheen Russia Today) en spreekbuis van het Kremlin, riep Rusland op een conferentie in Donetsk, de hoofdstad van de rebellenrepubliek DNR, openlijk op de Donbas in te lijven. ‘De mensen van de Donbas willen weer thuis wonen en deel uitmaken van ons grootse, gulle Moederland. En wij zijn verplicht hen dat mogelijk te maken. Moedertje Rusland, haal de Donbas naar huis!’ zei Simonjan onder applaus van de zaal. Zo’n uitspraak is geen improvisatie van Simonjan. Kort daarop zei Poetin in een televisieinterview dat 'we de Donbas ondanks alles niet in de steek zullen laten’.

Sindsdien is de wederzijdse oorlogsretoriek aan beide zijden snel opgelopen. Ook het aantal schendingen van de 'wapenstilstand' die is geregeld in de Minsk Akkoorden van 2015 steeg fors. Op 26 maart sneuvelden bij Soemy vier Oekraïense militairen in vuurgevechten met de rebellen, die een hele dag duurden. Twee soldaten raakten gewond. Een paar dagen later vielen weer vier doden. In de eerste drie maanden van 2021 stierven al 24 Oekraïense soldaten, in heel 2020 waren dat er 49. Op 2 april, bijvoorbeeld, registreerde de OVSE Monitoring Mission in de regio Donetsk 594 bestandsschendingen en in de regio Loegansk 427. Volgens de VN zijn er in de oorlog in Oost-Oekraïne sinds 2014 al meer dan 13.000 doden gevallen.

Eind januari sprak Margarita Simonjan, hoofdredacteur van RT, in Donetsk de wens uit dat de Donbas bij Rusland zou worden gevoegd

Militaire oefeningen

Aan de Oekraïense grens en op de Krim werden begin maart grote Russische militaire oefeningen gehouden, maar na afloop, op 23 maart, werden de troepen niet teruggetrokken.

Op 30 maart verklaarde de opperbevelhebber van de Oekraïense strijdkrachten generaal Roeslan Chomtsjak dat Rusland 28 tactische bataljons langs de Oekraïense grens en op de Krim heeft samengetrokken en daar, onder het mom van militaire oefeningen, nog eens 25 bataljons aan zegt toe te zullen voegen. In de Donbas zouden inmiddels 28.000 rebellentroepen en 2.000 Russische instructeurs paraat staan en op de Krim zijn 32.700 reguliere troepen gestationeerd.

Oekraïne's minister van Buitenlandse Zaken Dmytro Koeleba noemde de escalatie ‘systematisch en de grootste in de afgelopen jaren’. Kiev heeft de NAVO inmiddels gevraagd om als tegenwicht tegen de Russische acties gezamenlijke oefeningen te houden.

De Russische onderzoeksite The Insider toont en analyseert films en beelden van de Russische troepenopbouw. Volgens de Russische militaire bloggers van het Conflict Intelligence Team (CIT) zijn er 'sinds de hete fase van de oorlog in Oekraïne in 2014-15 niet zulke concentraties van troepen geweest.'

Volgens Moskou gaat het hier allemaal om reguliere, keurig door het Russische ministerie van Defensie aangekondigde oefeningen, waar niemand zich zorgen over moet maken. Maar Poetins woordvoerder Dmitri Peskov bevestigde de toegenomen spanningen. Hij legde de schuld bij de Oekraïners, die ‘absoluut het idee verwerpen van enige dialoog [met de leiders van de zelfverklaarde rebellenrepublieken – LS]’.

Tegen het Oekraïense persbureau Unian herhaalde Peskov het aloude standpunt dat Rusland met de ‘burgeroorlog’ in de Donbas niets te maken heeft. ‘Over de kwestie van deelname van Russische troepen in het gewapende conflict op Oekraïens territorium: Russische troepen hebben daar nooit aan deelgenomen en doen dat ook nu niet.’ In het Westen gelooft niemand dat, er is ampel bewijs van Russische militaire betrokkenheid bij de opstand in de Donbas. 

Russische troepenverplaatsingen in de buurt van Rostov (foto twitter)

Minister van Buitenlandse Zaken Sergej Lavrov waarschuwde dat ‘iedere poging om een nieuw militair conflict in het door oorlog verscheurde oosten van Oekraïne te beginnen het einde van Oekraïne zou kunnen betekenen’.

Volgens de Oekraïense president Volodymyr Zelensky voert Rusland de druk op Oekraïne al sinds begin dit jaar op. ‘Alleen al in de eerste maanden [van dit jaar – red.] zijn er 20 gesneuvelden en 57 gewonden. Dat is de prijs van de oorlog en van onze verdediging van onze onafhankelijkheid, souvereiniteit en territoriale onschendbaarheid. Van ons Oekraïne,’ schreef Zelensky op 1 april op Facebook. Hij noemde het ‘spierballenvertoon’ traditie voor Rusland. ‘Zo probeert het een atmosfeer van dreiging te creëren en tegelijkertijd de druk op de onderhandelingen over een staakt-het-vuren en over vrede als onze waarde op te voeren.’ Wij zijn daar klaar voor, zei de president.

Zelensky's koerswijziging

Een van de verklaringen voor het spierballenvertoon is Russische ergernis over Zelensky’s gewijzigde beleid tegenover Rusland. Toen de televisiekomiek als president aantrad in 2019 was vrede in de Donbas een van zijn belangrijkste verkiezingsbeloften en hij leek daartoe verzoeningsbereid. Dat resulteerde in het eerste jaar van zijn presidentschap in een opleving van de uitruil van krijgsgevangenen (met onder meer de vrijlating uit Russische gevangenschap van de Oekraïense filmer Oleg Sentsov die op de Krim was gearresteerd en tot 20 jaar kamp was veroordeeld).

Aanvankelijk werd het staakt-het-vuren, dat ter plekke al vijf jaar lang van dag tot dag wordt gemonitord door een speciale missie van de OVSE, ook nauwgezetter gehandhaafd en het aantal doden en vuurgevechten tussen het Oekraïense leger en de rebellenrepublieken DNR en LNR nam af. Na het vertrek van de in Moskou verafschuwde president Petro Porosjenko testte het Kremlin de nieuwe leider, die Russisch als moedertaal heeft en afkomstig is uit de Oost-Oekraïense industriestad Krivy Rih. Hij had immers een nieuwe aanpak van het conflict beloofd. 

Maar de eerste besprekingen in december 2019 in het zogenaamde Normandië-overleg met Merkel, Macron en Poetin over de uitvoering van de Minsk Akkoorden leverden voor Zelensky  niets op en geleidelijk aan begon de Oekraïense president zijn geduld te verliezen. Dat zijn populariteitscijfers gestaag dalen heeft daarbij beslist een rol gespeeld. Hij maakte immers zijn verkiezingsbelofte niet waar: een doorbraak bleef uit.

Dit zijn volgens het Oekraïense ministerie van Defensie de Russische troepen en militair materieel, gestationeerd in de Donbas. Rusland ontkent enige militaire aanwezigheid.

Het afgelopen jaar is Zelensky’s beleid ten opzichte van Rusland aardig opgeschoven in de richting van Porosjenko, die fel anti-Russisch was en er in 2014/15 in slaagde de opmars van de Russische troepen in de Donbas tot staan te brengen.

De patstelling over de Minsk Akkoorden duurt al jaren. Rusland en Oekraïne staan lijnrecht tegenover elkaar over een regeling voor de status van de rebellenrepublieken. Oekraïne wil eerst de rebellen ontwapenen en de zeggenschap over het Oekraïense territorium en de 400 kilometer lange grens met Rusland terug en pas daarna afspraken maken over een mogelijke autonome status en verkiezingen in de opstandige regio toestaan. Rusland eist precies het omgekeerde.

Voor Zelensky is deze volgorde onacceptabel, al was het maar omdat hij de talloze Russische waarnemers en militaire verkenners zijn land uit wil hebben en de grens met Rusland, die al vijf jaar zo lek is als een mandje, wil afsluiten. Maar al zijn pogingen om de Minsk Akkoorden in die richting aan te passen worden door Rusland naar de prullenbak verwezen.

Rusland, dat stuk volhoudt geen bemoeienis te hebben met de oorlog, eist ook dat Kiev direct onderhandelt met de rebellen, maar dat wijst ook Zelensky categorisch van de hand. Oekraïne heeft Rusland al jaren geleden tot partij en hoofdagressor in het conflict bestempeld en gaat ervan uit dat de Volksrepublieken zonder Russische steun überhaupt nooit levensvatbaar waren gebleken.

Geopolitieke verschuivingen na Trump

Bij de oplopende spanningen speelt ook geopolitiek een belangrijke rol. Onder Trumps presidentschap zat Oekraïne in de verdrukking. Trump liet zich door aan Rusland gelieerde Oekraïense lobbyisten misbruiken om de Democraten tijdens de verkiezingscampagne zwart te maken. Biden, die al jaren goede contacten met Oekraïne heeft, sprak na zijn verkiezing direct zijn steun uit voor Kiev. De verhoudingen met het Kremlin zijn, zeker nu de Amerikaanse president Poetin in verband met de moordaanslag op Aleksej Navalny een ‘killer’ heeft genoemd, tot een dieptepunt gedaald.

Op 2 april spraken Biden en Zelensky voor het eerst per telefoon met elkaar, een opsteker voor Zelensky. In het gesprek, dat dik een half uur duurde, sprak Biden ‘de onwankelbare steun uit voor Oekraïne's souvereiniteit en territoriale integriteit tegen de achtergrond van Ruslands voortdurende agressie in de Donbas en op de Krim’. De Biden-regering beloofde Oekraïne onlangs extra militair materieel ter waarde van $125 miljoen.

Het Russische tv-journaal toonde beelden uit het dorp Aleksandrovskoje in de Donbas waar een kind door een Oekraïense drone zou zijn omgekomen (screenshot TV1)

Waar de verhoudingen met Europa vorige maand juist bekoelden, nadat Merkel en Macron in een recente videoconferentie met Poetin over de Donbas spraken, zonder Zelensky daarvoor uit te nodigen, worden de banden met de VS duidelijk aangehaald. Bovendien kondigde Zelensky onlangs in zijn nieuwe veiligheidsdoctrine aan dat Oekraïne lid wil worden van de NAVO. Met de militaire oefeningen laat Rusland nu zien dat het van dit alles niet gediend is.

Strafmaatregelen tegen Russische 'vijfde kolonne'

Dat Zelensky’s geduld op is bleek in februari van dit jaar, toen hij drie Russischtalige televisiestations verbood die eigendom zijn van de pro-Russische mediamagnaat/zakenman/parlementariër Viktor Medvedtsjoek en aankondigde beslag te gaan leggen op de bezittingen van de politicus van de pro-Russische partij Oppositieblok/Voor het leven. ‘Informatie is tegenwoordig een net zo machtig wapen als tanks of raketten’, aldus Zelensky over het verbod van de zenders 112, NewsOne en Zik. Poetin is peetvader van een van Medvedtsjoeks dochters.

Medvedtsjoek steunt de rebellenrepublieken en maakt zich daarmee volgens de Oekraïense Raad voor Nationale Veiligheid en Defensie schuldig aan 'steun voor terrorisme'. Ook zou hij gefinancierd worden door Rusland. 

President Zelensky (links) en Viktor Medvedtsjoek

Zelensky zelf zei over de Russische wrevel: ‘De sancties tegen Viktor Medvedtsjoek, onze luide en duidelijke positie over de onafhankelijkheid van Oekraïne en de stappen naar vrede en de onvoorwaardelijke steun van onze westerse partners irriteren de vijand, die de Donbas is binnengedrongen en de Krim heeft bezet. Dat is begrijpelijk. Even begrijpelijk is het dat wij terug willen keren naar de voorwaarden, toen het staakt-het-vuren effectiever was – zoals van 27 juli 2020, toen er maandenlang tientallen keren minder gewonden en doden waren. En daar werken wij aan.’ Op 27 juli bereikten Oekraïne en Rusland een wapenstilstand, door Zelensky als een triomf gevierd. In werkelijkheid waren dat soort staakt-het-vurens ook onder Poorsjenko aan de orde van de dag en bijna altijd hielden ze nog geen 24 uur stand.

De militaire manoeuvres rondom de Donbas zien er dreigend uit, maar de grote vraag is of Rusland echt van plan is de grens over te steken. In 2014 lukte het Poetin met de verrassingsactie van de annexering van de Krim de hele Russische bevolking in een vlaag van patriottisme achter zich te krijgen. Zijn populariteit steeg tot boven de 80%. De inlijving van het schiereiland veroordelen werd als landverraad beschouwd. Maar het is zeer onwaarschijnlijk dat Poetin er nog eens in zal slagen die euforie bij de bevolking op te wekken.

Een bezetting van de zelfs door Moskou niet erkende Volksrepublieken is op dit moment ook geen aantrekkelijke optie. Voor buitenlandse avonturen loopt de Russische bevolking, bezorgd over prijsstijgingen en de coronacrisis, niet meer warm, ondanks de aanhoudende oorlogstaal in de nieuwsshows van Dmitri Kiseljov en consorten. De geplunderde Donbas is sowieso geen aantrekkelijke aanwinst voor het Kremlin.

En uit opiniepeilingen blijkt dat de Russen ook aanzienlijk minder gevoelig zijn geworden voor de anti-Amerikaanse retoriek van de staatsmedia. Volgens een peiling van het Moskouse Levada Centrum in februari 2021 staat 40% van de Russen positief tegenover Amerika, tegen 43% negatief. Van de 18 tot 24-jarigen is zelfs 65% positief over de VS en van de 25 tot 39-jarigen 51%. Ter vergelijking: in januari 2015 (driekwart jaar na de annexatie van de Krim) oordeelde 81% van de bevolking negatief over de VS.

Houding ten opzichte van de VS. Donkerblauwe lijn: positief, lichtblauw: negatief (bron Levada Centrum februari 2021)

Maar het opvoeren van militaire spanning kan altijd onvoorspelbare gevolgen hebben, een uit de hand gelopen incident kan vergaande gevolgen hebben. 'De gealarmeerdheid [van Oekraïne en het Westen - LS] is terecht. De Russische militaire troepenbewegingen lijken atypisch voor dit soort oefeningen en zijn ook geen reguliere troepenverplaatsingen', zegt de Amerikaanse militair expert Michael Kofman van het Kennan Institute in The Moscow Times. 'Kortom, de Russische militaire verklaringen voor deze activiteit zijn niet overtuigend, daar zij duidelijk verband houden met de gebeurtenissen in Oekraïne.' Toch concludeert hij vooralsnog dat de openlijkheid van de militaire acties meer de schijn hebben van windowdressing dan van echte voorbereidingen voor een oorlog.

Probleem is dat het Kremlin wel vaker onvoorspelbaarder is gebleken dan het Westen voor mogelijk had gehouden. Persbureau Meduza vroeg een aantal militaire experts naar hun mening. De Russische gepensioneerde kolonel Michail Kodarenko is pessimistisch: 'Hypothetisch kan dit conflict uitlopen op een grootschalige Europese oorlog'. Rusland kan de Donbas niet in de steek laten, want dan zal de Krim het volgende punt op de agenda zijn, aldus Kodarenko, die spreekt van een 'lose-lose situatie'. Maar een fullflegded oorlog met Europa is voor Rusland geen antrekkelijke optie.

Volgens de Duitse Oekraïne-expert Andreas Umland in Kiev is oorlog ook voor Zelensky geen aantrekkelijke optie. Het verstevigt het nationalistische kamp van zijn politieke tegenstanders Porosjenko en Timosjenko. Maar ook voor Rusland zal de prijs aanzienlijk hoger zijn dan in 2014, toen er nauwelijks een Oekraïens leger bestond. Sindsdien is defensie een van de speerpunten geworden van de Oekraïense regering. Waar president Porosjenko in 2014 moest terugvallen op vrijwilligersbataljons die de vijand staande moesten houden, beschikt Oekraïne nu over een modern en goed geoutilleerd leger.

'Noch de Doema, noch het kabinet, noch de Senaat, noch de Russische samenleving worden betrokken bij de beslissing om een oorlog te ontketenen of niet,' aldus Umland tegen Meduza. 'Letterlijk vijf mensen zijn daarbij betrokken [Umland doelt op Poetin, minister van Defensie Sjojgoe, de voorzitter van de Veiligheidsraad Patroesjev en FSB-directeur Bortnikov; ruwweg hetzelfde clubje dat door Poetin werd geconsulteerd bij de annexatie van de Krim - LS]. Het is moeilijk te voorspellen wat zij zullen beslissen. Misschien denken ze dat een oorlog binnenlands politiek voordelig is, omdat het de agenda zal wijzigen en alle andere kwesties [de parlementsverkiezingen van september, de protesten rondom Navalny, onvrede over prijsstijgingen, corona - LS} naar de achtergrond zullen verdwijnen. De kans op oorlog tussen Rusland en Oekraïne is fifty-fifty.'

Politiek wetenschapper Andrej Kortoenov wijst tegenover Meduza nog op het gegroeide zelfbewustzijn van de bewoners van de Volksrepublieken, sinds honderdduizenden van hen Russische paspoorten hebben gekregen. Dat schept verplichtingen voor Rusland. 'Het geeft de [inwoners van] de Volksrepublieken de hoop dat bij een escalatie Rusland niet aan de zijlijn zal blijven staan en er een grootschalige interventie plaats zal grijpen.'

Op de keper beschouwd, zegt Kortoenov, moet de Europese veiligheid op de agenda staan. Kiev zal altijd blijven vrezen voor een Russische interventie, en Rusland voor een uitbreiding van de NAVO. Er is genoeg verbeeldingskracht bij experts, zegt Kortoenov, 'maar de staatslieden missen de politieke wil om deze problemen serieus aan te pakken.'

Oekraïne vervoert intussen ook militair materieel naar de frontlinie (film via The Insider)

De oorlogstrom van de televisie

De Russische staatstelevisie roert in ieder geval de oorlogstrom. Op 3 april bracht het journaal het nieuws dat een 5-jarig kind in het dorp Aleksandrovskoje in de Donbas is omgekomen door een explosief dat werd afgeworpen door een Oekraïense drone. De bijgeleverde reportage leverde daarvoor geen bewijs - dorpelingen werden over zijn dood niet aan het woord gelaten.

De Oekraïners deden het verhaal direct af als oorlogspropaganda. Op twitter werd een dorpeling uit Aleksandrovskoje geciteerd die zei dat het jongetje gestorven was nadat een explosief in de garage bij zijn huis was ontploft. Maar de Russische parlementsvoorzitter Vjatsjeslav Volodin riep direct op Oekraïne wegens deze oorlogsmidaad uit de Raad van Europa te gooien en het Russische Onderzoekscomité opende een zaak tegen Oekraïne. De OVSE stelt een onderzoek in naar de dood van het kind.

'Als de Oekraïense radicale politici denken dat zij weg kunnen komen met alles wat ze doen in de LNR en DNR (Volksrepublieken Loegansk en Donetsk) dan vergissen ze zich,' zei de Russische parlementsvoorzitter op 4 april. 'Ze kunnen zich niet veroorloven tv-kanalen en politieke partijen van de oppositie te verbieden. [...] Voor het te laat is moeten de Oekraïense leiders hun uiterste best doen de Minsk Akkoorden ten uitvoer te brengen. Stop met de escalatie van de situatie in de Donbas als je je politieke carrière niet wilt eindigen in Den Haag.'

De rabiate talkshow-host Vladimir Solovjov discussieerde intussen serieus met analisten over de vraag of het nodig en nuttig zou zijn als Rusland een afschrikwekkend kernbommetje zou laten ontploffen in, laten we zeggen, de Stille Oceaan (maar dan wel zo dat iedereen het ziet) om Oekraïne en de VS van verdere avonturen te weerhouden.

RT-hoofdredacteur Margarita Simonjan herhaalde haar boodschap het afgelopen Paasweekeinde op de Russische televisie nog maar weer eens: Rusland moet de Donbas terughalen. 'Dat wil de overgrote meerderheid van de Russen en dat willen absoluut alle inwoners van de Donbas. En het is in ons belang'. Een alerte twitteraar reageerde: 'Wetboek van Strafrecht van de Russische Federatie, artikel 354. Publieke oproepen tot het ontketenen van een agressieve oorlog.'