De ramp met de kerncentrale van Tsjernobyl gebeurde 35 jaar geleden. Het Kremlin liet de 1-mei parade in Kiëv gewoon doorgaan. Het jaar van de coronapandemie deed veel mensen daaraan denken. Net als toen was de dreiging onzichtbaar, maar dodelijk. En ook de reactie van de autoriteiten vertoont parallellen. Onjuiste informatie over het aantal slachtoffers en de bevolking niet doordringen van de ernst van de situatie, alles om maar 'geen paniek te zaaien', schrijft Andrej Archangelski. En tragedies zijn er om te vergeten.

Schoollokaal in stadje Pripjat, bij Tsjernobyl. Foto Roman Harak CC

door Andrej Archangelski

35 jaar geleden, op 26 april 1986, explodeerde in Tsjernobyl een kerncentrale: deze explosie betekende een breekpunt in de geschiedenis van de mensheid waardoor we kunnen spreken van een tijdperk vóór en na de ramp. Duizenden sovjetsoldaten en heel veel militair materieel speelden een rol in de bestrijding van de gevolgen van de ramp. Die soldaten en dat materieel waren voorbereid op een confrontatie met het Westen in het kader van de Koude Oorlog maar nu moesten de techniek en deze mensen worden opgeofferd aan de strijd tegen de gevolgen van de eigen misdadige nalatigheid.

Zo werkte in Tsjernobyl ook een unieke, op afstand bestuurbare robot met het chassis van een sovjet-maanwagentje. In plaats van naar de maan ging de robot naar het dak van de kerncentrale in Tsjernobyl om radioactief afval te ruimen. De maanwagen is daar voor altijd gebleven. Ook de illusies van de Sovjet-Unie zelf, die na de ramp nog maar vijf jaar bestond, zijn daar begraven. Na Tsjernobyl is er heel veel onomkeerbaar veranderd.

Ware omvang verborgen

Hoewel Gorbatsjov al aan de leiding stond van de Sovjet-Unie, verborg het Kremlin uit gewoonte de ware omvang van het ongeluk. Het eerste bericht over het ongeluk in de kerncentrale van Tsjernobyl kwam pas 36 uur na de ramp in de sovjetmedia. Toen op de Europese televisie te zien was hoe de radioactieve wolk uit de Sovjet-Unie in de richting van de Scandinavië trok, gaf het Kremlin bevel tot evacuatie van de mensen uit de steden rondom Tsjernobyl (Pripjat en andere plaatsen) in een straal van 30 kilometer rondom de reactor.

De autoriteiten legden de mensen echter niet uit wat er aan de hand was en welke veiligheidsmaatregelen er genomen moesten worden. De bewoners werd verteld: ‘De evacuatie duurt slechts drie dagen en daarna kunt u terugkeren’. En dat is nog niet alles: in Kiëv, Minsk en andere steden van Oekraïne en Belarus werden parades gehouden ter ere van de Dag van de Arbeid op 1 mei. Daarbij moet worden aangetekend dat sovjetburgers in de jaren tachtig zulke feestdagen als een formaliteit beschouwden. Deze feestdagen waren er vooral voor het Kremlin, het hoorde nu eenmaal bij de ideologie.

De 1 mei parade in Kiëv ging in 1986 gewoon door

Met Gorbatsjov werd overlegd of de parade van 1 mei 1986 in Kiev en Minsk kon doorgaan maar uiteindelijk besloten ze de festiviteiten niet af te gelasten om ‘geen paniek te zaaien’. Het gevolg was dat miljoenen mensen werden blootgesteld aan een dodelijk gevaar alleen maar om het Westen te laten zien dat ‘er geen gevaar is’. Deze beslissing is de leiding van de Sovjet-Unie fataal geworden.

Een paar jaar later begon het tijdperk van de ‘glasnost’ (transparantie), in Oekraïne en andere Sovjet-republieken ontstond vrije discussie. Voorstanders van onafhankelijkheid van de nationale republieken (zoals in Oekraïne) waren de dominante stemmen in de publieke opinie. Hun belangrijkste standpunt luidde als volgt: ‘De sovjetmacht is bereid omwille van een parade jullie levens op het spel te zetten’. In de perestrojka-pers dook de uitdrukking ‘geestelijk Tsjernobyl’ op. De sovjetmacht werd vergeleken met radioactieve straling, die een dodelijke bedreiging voor de mens met zich meebracht. Zo werd het door de mens en techniek veroorzaakte ongeluk van 35 jaar geleden een weerspiegeling van de morele ineenstorting van de Sovjet-Unie.

Liquidators

In de voormalige Sovjet-Unie hebben duizenden mensen meegeholpen met het ‘liquideren’ van de gevolgen van het ongeluk. Volgens gegevens van de vereniging Tsjernobyl zijn ongeveer 9000 Russische liquidators [mensen die hebben meegewerkt aan de bestrijding van de ramp – red.] gestorven en meer dan 55.000 werden invalide. In de jaren negentig vormden de liquidators een invloedrijke maatschappelijke beweging, het was een soort vakbond, maar daarna zijn ze van het toneel verdwenen.

Tsjernobyl werd in drie voormalige Sovjet-republieken (Rusland, Oekraïne en Belarus) besproken en beschouwd als  ‘gemeenschappelijk ramp’ totdat het jaar 2014 aanbrak. In Oekraïne begon de Majdan-revolutie en Rusland liet zijn propagandamachine op volle toeren draaien. Sindsdien kan er geen reportage uit Oekraïne op televisie worden vertoond zonder veroordeling van de ‘machthebbers in Kiëv’ en dat geldt ook voor Tsjernobyl. Nu zinspeelt het Kremlin op de onverantwoordelijkheid van Oekraïne met betrekking tot kernenergie.

De verbeelding van de ramp

In 2019 was er onverwacht opnieuw aandacht voor Tsjernobyl. De HBO-serie Chernobyl van de Zweedse regisseur Johan Renck werd uitgezonden en in Rusland was dit niet alleen een culturele maar ook een politieke gebeurtenis. De serie is gefilmd op basis van documenten (o.a. gebaseerd op het boek van de Witrussische Nobelprijswinnaar Svetlana Aleksijevitsj) en bestaande personen, met inbegrip met Gorbatsjov.  Bij het Russische publiek sloeg deze serie over Tsjernobyl in als een bom. Het is lang geleden dat er een film in Rusland was te zien die zo documentair en openhartig was. De sovjet-autoriteiten zagen er in de serie uit als laffe bedriegers terwijl de gewone mensen, de liquidators, helden waren.

Medewerker van de kerncentrale kijkt wat er is gebeurd in Blok 4. Beeld uit de HBO-serie Chernobyl

Welke series zijn er eigenlijk in Rusland zelf gemaakt over Tsjernobyl? In 2014 verscheen de mystieke serie Tsjernobyl. Vervreemdingszone op de Russische televisiezenders TNT en TV-3. De helden van de serie komen in een alternatieve realiteit terecht waar de Tsjernobyl ramp niet heeft plaatsgevonden, de Sovjet-Unie niet uiteen is gevallen en in plaats daarvan is de ramp in de Verenigde Staten gebeurd waar een oorlog is uitgebroken.

De opnames van een andere serie Tsjernobyl (voor de Russische televisiezender NTV van regisseur Aleksej Moeradov) zijn in 2014 gestart. Het plot draait om de confrontatie tussen een Amerikaanse spion en een medewerker van de KGB, de geheime dienst van de Sovjet-Unie. De makers van deze serie suggereren dat de explosie in Tsjernobyl een sabotagedaad is van Westerse inlichtingendiensten. In 2019 verscheen de eerste niet officiële trailer van de serie op YouTube en dit riep negatieve reacties op; de trailer kreeg 15.000 dislikes. De release van de serie is meermaals uitgesteld en ze is nog steeds niet uitgezonden op televisie.

Tenslotte komt op 15 april 2021 de film Tsjernobyl van Danila Kozlovski uit: een verhaal over een brandweerman-superheld die fantastische reddingsacties uitvoert op het dak en onder de grond van de kernreactor, bijna helemaal alleen. Natuurlijk gaat het hier om een fictief beeld, zo’n brandweerman was er in werkelijkheid niet.

Brandweerman-superheld uit de film Tsjernobyl van Danila Kozlovski. Schermafdruk van YouTube

We zien dus drie manieren waarop het verhaal van Tsjernobyl in Rusland verteld wordt: 1) het vervangen van de realiteit door een alternatieve geschiedenis; 2) ‘alles is de schuld van de vijand’; 3) overwinning in plaats van tragedie. Dit is kenmerkend voor alle Russische massakunst van de afgelopen twintig jaar: je kunt het geblinddoekte cinema noemen of ontsnapping aan de werkelijkheid, aan de waarheid. En dat komt overeen met de algemene  opstelling van de staat: het niet rechtstreeks over de tragedie hebben.

Bij overheidsevenementen gaat alles net zo. In Rusland wordt sinds 2012 op 26 april de ‘Dag van de deelnemers aan de liquidatie van de ramp’ georganiseerd, maar het woord slachtoffers nemen de autoriteiten hierbij niet in de mond. Zij verdringen pijn en tragedie uit het bewustzijn en leggen het accent op het heldendom. Je kunt tientallen sportwedstrijden en andere evenementen vinden die officieel zijn georganiseerd ter ere van de ‘helden van Tsjernobyl’ maar zij helpen niet zozeer om Tsjernobyl te herdenken, maar eerder om de ramp te vergeten. Met veel tragedies wordt in Rusland op deze manier omgegaan. Het Kremlin lost zo een ingewikkelde opgave op: het wil de herinnering aan iedere sovjet-tragedie veranderen in een ‘formaliteit’ en ontdoen van de inhoud. Daarom bestaat Tsjernobyl enerzijds wel in het collectieve geheugen en tegelijkertijd ook niet. De herinnering is ontdaan van pijn en medeleven.

Corona en de angst voor paniek

Het jaar 2020 waarin de corona-epidemie uitbrak, deed veel Russen denken aan Tsjernobyl. Net als 35 jaar geleden was de dreiging onzichtbaar maar wel dodelijk. Er waren ook directe parallellen met de reactie van de autoriteiten op het gevaar: de militaire parade op het Rode Plein in Moskou werd op 9 mei 2020 gehouden op het hoogtepunt van de pandemie, zeker, zonder toeschouwers [en in zeer afgeslankte vorm want uiteindelijk werd de parade pas in vol ornaat gehouden op 24 juni 2020 – red.] maar er vonden wel tientallen besmettingen plaats onder militairen tijdens de repetities voor de parade.

Parade op Rode Plein t.g.v. 75 jaar overwinning WOII, 24 juni 2020. Foto Kremlin.ru

Maar de belangrijkste parallel met Tsjernobyl vandaag de dag is natuurlijk de discrepantie tussen het werkelijke en het officiële aantal slachtoffers van de covid-19 epidemie in Rusland. In februari 2021 verschenen de officiële cijfers over oversterfte in Rusland [waarbij het epidemie-jaar 2020 werd vergeleken met 2019 – red.]. In totaal zijn er in 2020 in Rusland 162.249 mensen aan  covid-19 overleden. Dit cijfer ligt twee keer hoger dan het aantal slachtoffers van covid-19 zoals berekend door de operationele staf ter bestrijding van de epidemie, die 77.068 doden meldde.

Hoewel Rusland er in slaagde zich voor te bereiden op de eerste coronagolf (die van het voorjaar 2020), werd er in de maatschappij op dubbelzinnige wijze met de epidemie omgesprongen. Enerzijds kwam de dreiging van de epidemie het Kremlin goed uit: het biedt de mogelijkheid om het land onder controle te houden tot aan de parlementsverkiezingen in het najaar van 2021 (door middel van een verbod op massale protestacties). Anderzijds wordt er op televisie minder over de epidemie gesproken dan bijvoorbeeld over het thema Oekraïne.

En het meest verbazingwekkende, zo zeggen alle experts: waarom wordt er op de Russische televisie geen campagne gevoerd voor massale vaccinatie? Waarom wordt hier geen grote show van gemaakt, waarom is er geen reclamecampagne zoals in de Verenigde Staten en andere landen? Temeer omdat Rusland een eigen vaccin heeft dat het niet slecht doet. Maar in Rusland hoor je geen massale oproepen tot vaccinatie en zelfs president Vladimir Poetin heeft zich zonder ooggetuigen, zonder televisie erbij laten vaccineren. Momenteel zijn in Rusland officieel ruim 5 miljoen mensen met twee doses van het vaccin ingeënt, dat is 3,6% van de totale bevolking.

Samenzweringstheorie

Waarom reageren de Russische machthebbers zo dubbelzinnig op de epidemie?

Het antwoord is als volgt: net als 35 jaar geleden, wil de autoriteiten ‘geen paniek zaaien’. Hoe moeten we dit begrijpen? Het Kremlin maakt gebruik van de collectieve fobieën en angsten om de samenleving te besturen. Het Kremlin speelt in op de duistere instincten van massa. De meerderheid van de Russische bevolking heeft vandaag de dag een conservatieve instelling: volgens een peiling van het Levada Centrum beschouwt 64% van de inwoners van Rusland covid-19 als een ‘nieuwe vorm van biologische wapens’ en deze meerderheid is ervan overtuigd dat het virus een kunstmatige oorsprong heeft.

 Het Kremlin wil geen conflict met de conservatieve meerderheid en verzet zich niet tegen de collectieve samenzweringstheorie die de publieke opinie is gaan domineren. Soms slaat de premier of de minister van volksgezondheid een strenge toon aan over het gevaar van covid-19, maar dit klinkt als een formaliteit.

Volgens peilingen van het Levada Centrum wil 62% van de Russen zich momenteel niet laten vaccineren. Dat is het resultaat van de dubbelzinnige politiek van het Kremlin ten opzichte van de corona epidemie. Door niet te berichten over het gevaar van de ziekte en de noodzaak van vaccinatie onderwerpt het Kremlin zijn inwoners aan een risico op de lange termijn. Alles om maar geen paniek te zaaien onder de bevolking, net als 35 jaar geleden.