Op 30 april werd in Moskou de bekende advocaat Ivan Pavlov aangehouden. Hij verdedigt onder meer ex-onderzoeksjournalist Ivan Safronov en Navalny's anti-corruptieorganisatie FBK, die wordt verdacht van 'extremisme'. Beide zaken worden achter gesloten deuren behandeld. Pavlov denkt dat zijn arrestatie direct uit de koker van de geheime dienst FSB komt. Vakgenoten spreken van een noodsituatie. Pavlov zit in huisarrest en mag geen internet gebruiken. Hij kan zijn advocaatstitel verliezen.

Ivan Pavlov uit Petersburg

door Laura Starink

De meest omineuze arrestatie in Rusland sinds Aleksej Navalny begin dit jaar achter de tralies belandde is die van advocaat Ivan Pavlov. De Petersburger Pavlov (50), oprichter van advocatencollectief Komanda 29, werd op 30 april om 6 uur ’s ochtends in zijn hotel in Moskou aangehouden, kort voor hij naar een zitting van een van zijn cliënten zou gaan. Die cliënt, ex-onderzoeksjournalist Ivan Safronov, werd in juli 2020 opgepakt op verdenking van landverraad – hij zou informatie  over Russische wapenleveranties aan Afrikaanse landen aan de Tsjechische geheime dienst hebben doorgespeeld.  

Pavlov was ook in Moskou omdat hij sinds 26 april de verdediging voert voor Navalny’s politieke organisatie FBK (Anticorruptiefonds), die op het punt staat als  ‘extremistisch’ verboden te worden. Dat bezegelt aan de vooravond van de parlementsverkiezingen van september de facto het lot van de enige onafhankelijke landelijke oppositiegroep die in Rusland bestaat. Beide zaken worden achter gesloten deuren behandeld. 

Op Telegram zei Pavlov: 'Men probeert mijn deelname aan processen te belemmeren en de effectiviteit van de voorbereiding op de verdediging van mijn cliënten te torpederen. [...] Maar hun belangrijkste doel is mij tot zwijgen te brengen, ervoor zorgen dat u mij niet kunt horen. Maar wij hebben een plan en hoe graag de [geheime dienst] FSB zich ook van mij wil ontdoen, dat gaat ze niet lukken.'

'Er zijn geen hopeloze zaken, er zijn slechts wanhopige advocaten.'

Ivan Pavlov is misschien wel de beroemdste advocaat van Rusland, en in ieder geval een van de moedigste. Hij specialiseerde zich in de moeilijkste zaken: landverraad, militaire geheimen, spionage. Het aantal spionagerechtszaken is de afgelopen jaren snel opgelopen. Omdat ze met geheimhouding omgeven zijn, wordt er maar mondjesmaat over bericht in de media en daarmee worden ze onzichtbaar en oncontroleerbaar voor de maatschappij. De beklaagden zijn vogelvrij. Van een advocaat vereisen deze zaken uitermate precieze evenwichtskunst. Pavlovs motto:  'Er zijn geen hopeloze zaken, er zijn slechts wanhopige advocaten.'

Telefoonrecht

Het is moeilijk de rol van advocaten in het Rusland van Poetin te overschatten. Rusland is geen rechtsstaat en kampt met een zware erfenis uit het sovjet-verleden, toen het de communistische partij was die met behulp van de KGB (en zijn voorlopers) andersdenkenden tot zwijgen bracht. Na een korte eruptie van vrijheid onder Michail Gorbatsjov en Boris Jeltsin, toen een begin werd gemaakt met de hervorming van het sinds de Stalin-terreur totaal gecorrumpeerde rechtssysteem, is de rechterlijke macht onder Poetin opnieuw een verlengstuk geworden van de overheid.

Met name het strafrecht wordt gretig misbruikt voor politieke of zakelijke afrekeningen. Vrijspraak is zeldzaam (in strafzaken slechts in 0,3 % van de gevallen), rechters zijn slecht opgeleid en beïnvloedbaar en met het nog uit de sovjet-tijd daterende 'telefonnoje pravo' (rechtspraak met een telefoontje van hogerhand) kan een hogergeplaatste een rechter een vonnis voorschrijven. Het Openbaar Ministerie en de rechterlijke macht hebben vaak nauwe onderlinge banden en de invloed van de FSB op de vervolging is sterk toegenomen.

Een onafhankelijke advocaat is de enige strohalm voor een verdachte en de enige die de leugens of het broddelwerk van het OM publiekelijk kan doorprikken. Soms lukt het strafvermindering te bewerkstelligen of al te krankzinnige beschuldigingen van tafel te praten. In ieder geval kan de advocaat de stem van het geweten in de rechtszaal laten horen.

Zonder onafhankelijke verdediger is de verdachte weerloos. Zo was het in de Sovjet-Unie (toen een handvol dappere advocaten als Sofja Kallistratova en Boris Zolotoechin standhield tegen de druk van de overheid) en zo is het in het Rusland van Poetin opnieuw. Het is een wonder dat er nog zoveel integere advocaten rondlopen in Rusland. De maatregelen tegen Ivan Pavlov zijn daarom een zeer veeg teken.         

De klop op de deur

Toen er in de vroege ochtend op zijn hotelkamerdeur werd geklopt, wist Pavlov meteen hoe laat het was. Hij werd al enige tijd geschaduwd. Terwijl hij werd aangehouden, werden huiszoekingen verricht in zijn woning en het kantoor van Komanda 29 in Petersburg, waar dossiers en computers zijn meegenomen die van onschatbare betekenis zijn voor de verdediging van zijn cliënten. De FSB'ers hadden de kluis in een handomdraai opengebroken. Sinds zijn verhoor zit Pavlov met huisarrest thuis en mag geen contact hebben met getuigen in de zaak. 

De advocaat is opgepakt op last van het Onderzoekscomité, een extra invloedrijk openbaar ministerie dat onder leiding staat van Aleksandr Bastrykin, die nog met Poetin rechten heeft gestudeerd in Leningrad. Pavlov wordt aangewreven dat hij onderzoeksgegevens uit de zaak tegen Safronov heeft onthuld (art. 310 van het Wetboek van strafrecht) en volgens de Russische website Mediazona was het FSB-directeur Aleksandr Bortnikov zelf die het Onderzoekscomité verzocht een zaak tegen de advocaat te starten. Dat komt niet vaak voor.

‘U zit als een graat in onze keel, we zullen alles doen om u achter de tralies te krijgen.’

In een interview met Dozjd (Rain-tv) op 6 mei zei Pavlov te weten wie er achter zijn arrestatie zit. Hij houdt Aleksandr Tsjaban, de onderzoeksrechter van de FSB in de zaak tegen Safronov, hiervoor direct verantwoordelijk. 'Ik heb een duidelijk beeld dat het een concrete onderzoeksrechter in een concrete zaak is, namelijk in de zaak tegen Ivan Safronov, die dit heeft aangezwengeld', zei Pavlov. De advocaat kreeg de afgelopen tijd regelmatig dreigementen van de FSB. Volgens advocaat Jevgeni Smirnov had Tsjaban hem eens toegebeten: ‘U zit als een graat in onze keel, we zullen alles doen om u achter de tralies te krijgen.’

Pavlovs team Komanda 29

Advocaten- en journalistencollectief Komanda 29 is opgericht in 2015 met als doel de informatievoorziening in spionagezaken die achter gesloten deuren worden behandeld zo veel mogelijk op te rekken. De naam van het collectief verwijst naar artikel 29 van de grondwet, dat luidt dat ‘eenieder het recht heeft informatie vrijelijk met alle wettelijke middelen te zoeken, te verkrijgen, door te geven, te produceren en te verspreiden’.

 Het team van Komanda 29

'Een proces tegen ons allen'

In de dagen voor zijn arrestatie had Pavlov met advocaat Valeria Vetosjkina in de rechtbank net de eerste blikken kunnen werpen op het geheime strafdossier van Navalny's FBK, dat volgens het OM plannen heeft de regering omver te werpen. 'Het is niet de eerste keer dat wij aan besloten processen deelnemen, wij weten heel goed wat staatsgeheim is en kunnen daarmee uit de voeten', schreef Pavlov op de site van Komanda 29. 'Wij weten ook welke informatie op geen enkele manier als staatsgeheim kan worden geclassificeerd.'

Ondanks onze lange ervaring, schrijft Pavlov, 'zijn we nog niet eerder geconfronteerd met het feit dat de strijd tegen corruptie tot bedreiging van de staatsveiligheid werd bestempeld. Dat maakt deze zaak voor ons des te interessanter. Het proces tegen FBK is niet alleen een proces tegen Aleksej Navalny en het team van zijn Fonds. Het is een proces tegen allen, die het Fonds hebben gesteund, giften hebben gedaan of hun onderzoeksprojecten hebben bekeken. Dat wil zeggen dat dit een proces tegen ons allen is.'

Velen in Rusland maken zich grote zorgen over het effect van de extremisme-zaak tegen FBK: betekent dat dat eenieder die FBK gesteund heeft daarmee ook automatisch als extremist kan worden beschouwd? Dan is het hek van de dam.

'Wij zijn niet eerder geconfronteerd met het feit dat de strijd tegen corruptie tot bedreiging van de staatsveiligheid werd bestempeld'

Twee dagen voor zijn aanhouding zei Pavlov op de vraag of het Openbaar Ministerie erin zal slagen FBK veroordeeld te krijgen als 'extremistische organisatie' tegen persagentschap Znak: 'Ziet u, het OM schrijft dat zij [FBK] zich sterk maken voor een machtswisseling. In feite is een wisseling van de macht principieel vastgelegd in de grondwet. Het is duidelijk dat men bij ons onder bepaalde omstandigheden liever vergeet dat dat principe bestaat. Maar machtswisseling is belangrijk om überhaupt baat te hebben bij onze democratie. Als we een democratie zijn, maar machtswisseling niet tot de mogelijkheden behoort, dan krijg je wat we nu in Rusland zien.'

Gevraagd of een veroordeling van FBK gevolgen zal hebben voor de talloze medewerkers of sympathisanten, antwoordde Pavlov: 'Natuurlijk wil de overheid niet gewoon de activiteiten van ngo's als organisatie onderdrukken, maar het concrete werk van mensen. Ze probeert met alle macht die mensen aan te pakken. Eén hebben ze al gepakt, die zit nu in een strafkamp [Pavlov doelt op Navalny - LS]. Maar hij is niet de enige. Het doel van het huidige politieke regime is concrete mensen te onderdrukken, angst te zaaien en omstandigheden te creëren opdat zij hun acties stopzetten.'

'Het doel van dit politieke regime is mensen onderdrukken, angst zaaien en omstandigheden creëren zodat zij hun acties stopzetten'

Pavlov snapt sowieso niet waarom de zaak tegen FBK achter gesloten deuren moet worden behandeld. De 'geheime' dossiers bevatten volgens hem niet meer dan een opsomming van de openbare acties van FBK: 'Het is niet meer dan een tekst, een soort kroniek van vervolging op grond van [wets]artikelen met een extremistische signatuur, deelname aan niet-gesanctioneerde acties'.

Het gaat om 12 kilogram papier, die volgens Pavlov geheimhouding op geen enkele manier rechtvaardigen en hij wil dat dan ook bij de rechter betwisten. 'De geheimhouding berooft ons van de mogelijkheid om normaal met deze documenten te werken - we mogen ze niet kopiëren noch overschrijven.'

Het verzoek van FSB-directeur Bortnikov aan Bastrykin om tegen Pavlov een onderzoek in te stellen. Interessant detail: uit de aanhef blijkt dat Bastrykin de titel 'generaal van Justitie' draagt, terwijl Bortnikov als 'generaal van het leger' door het leven gaat. 

Als deskundige in spionagezaken heeft Pavlov al veel curiosa meegemaakt in zijn advocatenpraktijk: 'Elk ministerie, elke dienst heeft zijn eigen informatie, die geheim kan worden verklaard. Er is een lijst met geheime informatie over het leger. Het ministerie van Defensie van Rusland heeft daarvoor een speciaal decreet. Er is een lijst van de FSB, die wordt vastgesteld door de directeur van de FSB zelf. Als het ministerie van Binnenlandse Zaken iets geheim verklaart, dan doen zij dat weer uitsluitend op basis van hun eigen lijst.'

In de zaak tegen FBK, zei Pavlov tegen Znak, heeft het OM documenten tot staatsgeheim verklaard op basis van een FSB-lijst. 'Zo vergat het OM het spoor van de tsjekisten [geuzennaam voor functionarissen van de geheime dienst, stammend van de eerste communistische voorloper van de FSB - LS] uit te wissen en geeft prijs hoe de hazen [in deze zaak] lopen.' In deze kafkaëske sfeer van paranoia moet een advocaat als Pavlov opereren. 

In een interview met persagentschap Meduza, onlangs zelf door de overheid tot 'buitenlands agent' verklaard, zei Pavlov een jaar geleden op een vraag naar het heikele karakter van spionagezaken: 'Het specifieke van deze zaken is dat de almachtige geheime dienst je tegenstander is. Ze zijn niet alleen in Rusland almachtig, maar misschien ook in de wereld. En deze procedurele tegenstanders beginnen je heel vaak te framen als een vijand. Dat is hun psychologie - hun wereldbeschouwing. Daarin is plaats voor je eigen soort en voor vijanden. Je moet dus voorbereid zijn op elke provocatie. Klaar staan voor alles. En natuurlijk voorzichtig zijn.'

Omdat een advocaat in spionagezaken een geheimhoudingsverklaring ondertekent, kan een misstap fataal zijn. 'Zo'n advocaat riskeert alles, inclusief zijn vrijheid - er zijn al voorbeelden dat advocaten zijn veroordeeld voor het prijsgeven van informatie over een onderzoek. Ze riskeren ook hun status - elke veroordeling, zelfs een proeftijd, kan je je beroep kosten. Advocaten hebben redenen om bang te zijn. Maar er is een tactiek om dit probleem op te lossen en dat is met een team werken. Dit geeft je de mogelijkheid om de lelijkheid van wat zich achter gesloten deuren afspeelt aan de maatschappij te tonen.'

Boze reacties van advocaten en schrijvers

In de advocatengemeenschap is met grote verontrusting gereageerd op de aanhouding van Pavlov. Meer dan veertig advocaten ondertekenden een open brief waarin ze stellen dat 'de advocatuur het enige instituut in de rechtspraak is dat nog onafhankelijk is van de staat en de mogelijkheid heeft weerstand te bieden aan de willekeur van de siloviki'. [De siloviki zijn functionarissen van de orde- en geweldsinstanties als FSB, politie en leger - LS]. De intimidatie en knechting van de advocatuur zijn in strijd met de Russische grondwet en belemmeren de opbouw van een rechtstaat, aldus de vakgenoten.

Meer dan tachtig schrijvers, journalisten en wetenschappers ondertekenden eveneens een open brief waarin de vervolging van Pavlov wordt veroordeeld. 

Mensenrechtenadvocate Karinna Moskalenko, die talloze zaken voor Russen aanhangig heeft gemaakt bij het Europees Hof voor de Mensenrechten, sprak op Facebook van een 'noodsituatie' en zei dat veel nu afhangt van de reactie van juristen. Ze trok direct aan de bel bij de International Commission of Jurists in Genève.

'De advocatuur is het enige instituut in de rechtspraak dat nog onafhankelijk is van de staat en weerstand kan bieden aan de willekeur van de siloviki'

Het ministerie van Justitie heeft al twee keer een klacht tegen Pavlov ingediend bij de Petersburgse Advocatenkamer, waarin Pavlov werd verweten dat hij geheime stukken openbaar maakte. Beide keren verwees de Kamer de klacht naar de prullenbak. Inmiddels heeft ook de Advocatenkamer in een open brief aan Bortnikov en Bastrykin krachtig geprotesteerd tegen de 'tenhemelschreiende en opzettelijke schendingen van de strafrechtelijk-procedurele wetgeving van Rusland'. Juristen kunnen zich niet verzoenen met de 'overduidelijk illegale praktijk' dat onderzoeksautoriteiten vertrouwelijke informatie van advocaten confisqueren. Dat zal 'overmijdelijk leiden tot de vernietiging van de wettelijke fundamenten van onze staat'. 

Beroemde zaken

Ivan Pavlov heeft een aantal illustere zaken op zijn naam staan. Zo bewerkte hij een unieke vrijspraak voor de marinekapitein Aleksandr Nikitin, die ervan werd beschuldigd dat hij geheime informatie had gepubliceerd over noodsituaties op Russische kernonderzeeërs. Nikitin werd vrijgesproken door het Russische Hooggerechtshof. Maar dat was in 2000, toen Poetin pas net voor de eerste keer tot president was gekozen. 

Ook verdedigde Pavlov twee vrouwen die als 'collateral damage' opgeofferd dreigden te worden in de hysterisch-patriottische tijd van de annexatie van de Krim en de Russische inmenging in de opstand in de Donbas in Oost-Oekraïne. Svetlana Davydova uit de regio Smolensk werd vrijgesproken van de verdenking van landverraad: in april 2015 belde zij naïef de ambassade van Oekraïne omdat ze gehoord had dat Russische soldaten uit haar provincie zich klaarmaakten om Oekraïne aan te vallen. Ze werd vrijgesproken wegens gebrek aan bewijs en kreeg zelfs een excuusbrief van het Openbaar Ministerie. 

En Komanda 29 besteedde een gift van 10.000 euro aan de verdediging van bibliothecaresse Natalja Sjarina, directeur van de Oekraïense bibliotheek in Moskou, die werd aangeklaagd omdat de bibliotheek 'extremistische boeken' in haar collectie had, die haat tegen Russen zouden zaaien. Na een twee jaar voortslepende zaak kwam ze in 2017 met een voorwaardelijke gevangenisstraf vrij. 

Eén dag voor Pavlovs aanhouding stierf de 77-jarige natuurkundige Viktor Koedrjavtsev aan kanker. Ook hij was een cliënt van Ivan Pavlov. Hij zat een jaar en twee maanden in voorarrest, op verdenking van het overhandigen van geheime informatie over een Russisch supersonisch wapen aan het Belgische Von Karman Institute for Fluid Dynamics (in de aanklacht een 'onderzoekscentrum van de NAVO' genoemd). Dankzij Pavlovs inspanningen werd de geleerde in 2019 wegens zijn ziekte vrijgelaten, maar hij mocht het land niet verlaten. Volgens Pavlov heeft de totaal ongefundeerde spionagezaak de gezondheid van de wetenschapper gesloopt.

Natuurkundige Viktor Koedrjavtsev in de rechtbank op beschuldiging van spionage (foto Memorial)