Vijfenvijftig jaar is er gewerkt aan een bescheiden vorm van elementaire consensus binnen de christelijke orthodoxie. In de week na het orthodoxe Pinksteren had die herwonnen eensgezindheid moeten worden gevierd. Tevergeefs. De oecumenische panorthodoxe synode van alle oosterse kerken op Kreta is medio juni 2016 mislukt. De Russische Orthodoxe Kerk heeft een belangrijke rol gespeeld in deze afloop van het eerste Heilige en Grootste Concilie in 1229 jaar.

 Door Hubert Smeets

Het concilie, dat tot doel had om de al een eeuw durende twisten tussen de orthodoxe kerken onderling te helen, heeft de eenheid tussen de verschillende autonome orthodoxe kerken niet hersteld. De orthodoxe kerkvergadering, die op zondag 19 juni in Kolimvari nabij Chania op Kreta begon, heeft de verdeeldheid binnen de orthodoxie eerder verdiept.

Moskou of Constantinopel

De breuklijn loopt tussen de Russisch orthodoxe kerk en vier geallieerde Slavische kerken enerzijds en anderzijds de patriarch in Constantinopel en de negen andere merendeels Griekstalige orthodoxe kerken die voor het oude Byzantium hebben gekozen. Formeel hebben alle kerken een gelijkwaardige positie binnen de mondiale orthodoxe hiërarchie. De eerste vijf kerken zijn niettemin toch belangrijker dan het op het eerste gezicht lijkt. De verhouding tien tegen vier doet namelijk geen recht aan de numerieke krachtsverschillen binnen de orthodoxie. De minderheid is feitelijk een meerderheid. De op Kreta afwezige orthodoxe kerkgenootschappen vertegenwoordigen, met naar schatting minimaal 130 miljoen onderdanen, circa de helft van alle orthodoxe christenen ter wereld.

Geestelijken bijeen op Kreta voor het Heilige Concilie (foto vrij van rechten)

Steen des aanstoots is de scheiding van kerk en staat, die niet overal in de orthodoxe wereld feitelijk haar beslag heeft gekregen, en de vraag of de patriarch van Constantinopel als ‘primus inter pares’ een overkoepelende taak voor de veertien orthodoxe geloofsgemeenschappen en daaromheen cirkelende kerken in los verband mag vervullen. Critici verwijten Bartholomeus I dat hij zich met zijn coördinerende pretenties schuldig maakt aan ‘oosters papisme’. Dat is volgens de weerspannige kerken in strijd met de traditie van ‘Slavische gezamenlijkheid’. Omgekeerd werpen medestanders van de patriarch van Constantinopel de tegenstanders voor de voeten dat ze met zich schuldig maken aan vermenging van de wereldlijke en de geestelijke macht.

Schisma in bakermat Oekraïne

Op de achtergrond speelt ook het conflict tussen Rusland en het Westen over de geopolitieke positie van Oekraïne een belangrijke rol. Tijdens de burgerrevolte van de Majdan in 2013-2014 is de orthodoxie in deze voormalige Sovjetrepubliek gespleten geraakt. De Oekraïense orthodoxe kerk (patriarchaat Kiev) steunde, samen met de Grieks-katholieken uit West-Oekraïne, de protestbeweging tegen toenmalig president Viktor Janoekovitsj. De Russisch orthodoxe kerken (patriarchaat Moskou) keerden zich er juist tegen, hoewel ook zij in eigen kring geloofsgenoten kennen die met de Majdan meededen, zoals huidig president Petro Porosjenko.

Deze kerkelijke tegenstellingen tussen beide patriarchaten verscherpten zich nadat de Krim door Rusland na en militaire interventie en een referendum was geannexeerd en er in de Donbas een oorlog uitbrak die nadrukkelijk werd gezegend door priesters van het patriarchaat in Moskou.

Sindsdien zoekt het nog nergens officieel erkende Kievse patriarchaat, dat zich al in 1995 heeft losgemaakt van het patriarchaat in Moskou en in 1997 door Moskou is geëxcommuniceerd, naar een eigenstandige zogeheten ‘autokefale’ status binnen de orthodoxe geloofswereld. De Russische kerk weigert daarmee in te stemmen.

Sobor mislukt nog voor die was begonnen

De sobor, zoals de kerkvergadering in het Russisch heet, was eigenlijk al mislukt voordat ze op Pinksterzondag goed en wel was begonnen. Vlak voordat het Heilige Grote Concilie der Orthodoxe Kerken in de theologische academie van Kolimvari op het Griekse eiland zou worden geopend, besloot de synode van de Russische Orthodoxe Kerk onder leiding van de Moskouse patriarch Kirill op 13 juni om deze unieke sobor in Kolimvari toch te boycotten. Als reden gaf Moskou op dat het concilie door de beslissing van deze drie kerken over belangrijke organisatorische en canonieke kwesties geen consensus zou kunnen worden bereikt.

Eerder hadden de drie orthodoxe kerken van Bulgarije, Antiochië en Georgië namelijk ook al beslist om op Kreta verstek te laten gaan, hoewel het toch ging om het eerste panorthodox concilie van dit gewicht sinds het jaar 787.

In Bulgarije, Antiochië en Georgië rezen dit voorjaar bezwaren tegen de agenda van de sobor. De kerk van Antiochië eiste vanuit Damascus bijvoorbeeld de zeggenschap over Qatar op. Die wordt ook geclaimd door de patriarch van Jeruzalem. De orthodoxe leiding in Georgië wenste haar eigen hiërarchische positie geagendeerd te zien. En de kerk in Bulgarije was en is traditioneel gekant tegen oecumenische openingen. De orthodoxe kerk van Servië verkoos uiteindelijk een tussenpositie: ze nam niet deel aan het concilie maar was wel als ‘waarnemer’ op Kreta aanwezig.

Volgens bronnen in Rusland was deze volgorde in de besluitvorming niet toevallig. De Russische Orthodoxe Kerk zou de andere kleine Slavische kerken hebben aangespoord tot verzet. Eind mei, op 28 mei, waren patriarch Kirill en president Poetin van Rusland bovendien samen op een politieke pelgrimage naar de berg Athos in Griekenland geweest om er te praten met de monniken van de Autonome Monnikenstaat van de Heilige Berg. Een paar dagen later traden de geestelijken op Athos naar buiten met de mededeling dat ook zij de voorbereidende documenten van de sobor op Kreta verwierpen. Zes dagen voordat het concilie daadwerkelijk zou worden geopend, maakte het patriarchaat in Moskou bekend dat het ook niet naar Kreta zou komen. Door die laatste stap werd het panorthodoxe concilie in Griekenland bij voorbaat gedegradeerd tot een vruchteloze bijeenkomst, althans vanuit kerkelijk machtspolitiek oogpunt.

Een halve eeuw voorbereiding

Het verzet van de Slavische kerken kwam voor de Griekstalige en Roemeense kerken desondanks toch nog onverwachts. In januari 2016 was het patriarchaat in Moskou tijdens een voorbereidende vergadering vin Chambesy in Zwitserland nog akkoord gegaan met het bijeenroepen van het concilie. Wegens de oplopende spanningen tussen Rusland en Turkije werd tijdens het overleg in Zwitserland begin 2016 wel besloten dat het concilie in Griekenland zou plaatsvinden en niet in Istanbul.

De alomvattende kerkvergadering, waar al meer dan een eeuw om wordt gevraagd door de orthodoxie, werd sinds 1961 stapsgewijs voorbereid. Na 55 jaar leek de tijd zo langzamerhand ook inhoudelijk wel rijp voor een panorthodox concilie.

Voorbereidingsbijeenkomst in Chambesy, januari 2016 (foto O. Varov)

Naast thema’s als de zin van de vasten en de sacramenten van het huwelijk ten opzichte van echtscheiding, zouden in Kreta een reeks hedendaagse kwesties op de agenda worden gezet. Zoals: de oecumenische verhouding van de orthodoxe kerk jegens de rest van de christelijke wereld; de autonomie van de autocefale en ondergeschikte kerken; het liturgisch gebruik van de Juliaanse en Gregoriaanse kalender; en de positie van de orthodoxe diaspora.

Een van de gevolgen van het gemankeerde Heilige Grote Concilie op Kreta is dat erkenning van de autocefale Orthodoxe Kerk van Oekraïne nog steeds uitblijft. Feitelijk opereert Kiev autonoom. Maar formeel valt de kerk in Kiev onder een van de 33 Russisch orthodoxe metropolieten. De hiërarchische positie van de Oekraïense kerk is alleen in de wandelgangen van de academie in Kolimvari besproken. Kiev ontleent enige hoop aan een uitspraak van de Servische waarnemer op Kreta, die zou hebben gezegd dat de positie van de autocefale orthodoxie geen zaak is van alleen de Russische en Oekraïense kerken maar van alle kerken in de orthodoxe wereld.

Kreta tegen conservatieve claim van Moskou

Het Heilige Grote Concilie op Kreta, dat zondag 26 juni met een gebed onder leiding van patriarch Bartholomeus I van Constantinopel werd afgerond, heeft overigens nog wel geleid tot een gezamenlijke boodschap aan alle ‘mensen van goede wil’. Daarin bepleiten de aanwezige geestelijken respect voor het traditionele huwelijk tussen man en vrouw. De kerkleiders verwerpen in hun slotverklaring van zondag 26 juni echter de neiging van de kerken om zich met de politiek van de staat te willen bemoeien.

Het concilie ontkent bovendien expliciet de ‘vereenzelviging van het orthodoxe geloof met politiek conservatisme’. Met dat laatste adresseren zijn de Russisch Orthodoxe Kerk die haar sociale leer juist afficheert als een conservatief alternatief voor het mondiale liberalisme.

De Russisch Orthodoxe Kerk heeft aangekondigd de resultaten van het beraad op Kreta op haar reguliere synode van juli 2016 te bestuderen.

Gerelateerde artikelen