Met de vliegtuigkaping op bevel van Aleksandr Loekasjenko is een nieuw dieptepunt bereikt in de onderdrukking van de opstand tegen het regime. Journalist Roman Protasevitsj, een van de oprichters van Telegramkanaal Nexta, en zijn vriendin werden van boord gehaald. Binnen een dag legde hij een bekentenis af op de Witrussische televisie. Europa en de VS spreken van luchtpiraterij en besloten Witrussische vluchten te weren. Waarom is Loekasjenko zo woest op Nexta? Omdat hij de jonge internetgeneratie vreest, zegt Laura Starink. Belarus is gegijzeld.

Roman Protasevitsj (foto twitter)

door Laura Starink  

Met de afgedwongen landing van een passagiersvliegtuig om Roman Protasevitsj te arresteren heeft Loekasjenko weer een verbluffend dieptepunt bereikt in de guerilla tegen zijn eigen volk. Zijn gramschap is vooral gericht op de jonge internetgeneratie, die hij vreest als de motor van de opstand. Het toestel van Ryanair, dat vloog van Athene naar Vilnius, werd gedwongen tot een noodlanding in Minsk, waarna zes mensen het toestel verlieten, Protasevitsj en zijn Russische vriendin Sofia Sapega onvrijwillig. 

Passagiers noemden de noodlanding een doorzichtig toneelstukje. Volgens een van de passagiers zei Protasevitsj, voormalig medewerker van het  telegramkanaal Nexta-tv die in Vilnius woont, tegen het boordpersoneel: 'Doe dit niet! Ze zullen me doden! Ik ben een vluchteling!' Waar Belarus allang weer uit de kranten was verdwenen, heeft Loekasjenko de wrede onderdrukking van de opstand met deze idiote daad weer in één klap weer aan de vergetelheid ontrukt.

Binnen een dag legde Protasevitsj, met opgezwollen gelaat, een bekentenis af op de Wit-Russische televisie. Hij zei mee te werken aan het gerechtelijk onderzoek tegen hem, geen gezondheidsproblemen te hebben en een van de aanstichters van de massademonstraties in Belarus te zijn geweest. 'De functionarissen behandelen me uiterst correct en volgens de wet. Ik werk mee met het onderzoek en beken dat ik massarellen in Minsk heb georganiseerd', zei hij. Protasevitsj kan 15 jaar gevangenis krijgen voor 'terrorisme'. Ook zijn vriendin is inmiddels gearresteerd en heeft een bekentenis afgelegd. Zij 'bekende' dat ze een zwartboek over gezagshandhavers had samengesteld.

De moeder van Protasevitsj zei in een interview met het Russische persagentschap Meduza trots te zijn op haar zoon. 'Hij is een held. Hij heeft altijd pal gestaan voor gerechtigheid. Heeft altijd pal gestaan voor een waarheidsgetrouwe weergave van de gebeurtenissen [in Belarus]. Roma is een sterke jongen. Hij is eerlijk. Ik hoop dat hij de beproeving die hij nu ondergaat kan doorstaan. Ondanks de gruwelen die in het land plaatsvinden geloven wij vast dat gerechtigheid zal zegevieren'.  De ouders van Protasevitsj ontvluchtten Belarus al acht maanden geleden.

Het vliegverkeer boven Belarus viel na de kaping stil 

Toneelstukje met Hamas

Het vliegtuig werd naar Minsk begeleid door een straaljager Mig-29 van het Witrussische leger. De EU eiste een internationaal onderzoek en vrijlating van de journalist en besloot Witrussische vliegtuigen uit Europa te weren. Ook kregen lidstaten het advies hun vluchten op Belarus te staken en niet meer over Witrussisch grondgebied te vliegen. Litouwen was het eerste Europese land dat alle vluchten naar Belarus annuleerde, maar de afgelopen dagen is het heel stil geworden in het luchtruim van Belarus.

De staatstelevisie van Minsk reproduceerde een gesprek tussen de piloten en vluchtleiders in Minsk waarin gerept werd van een terreurdreiging aan boord. De suggestie werd gewekt dat de piloten zelf besloten niet naar eindbestemming Vilnius (nog 30 km) te vliegen, maar naar Minsk uit te wijken, dat 200 km verderop lag. Volgens het presidentiële Telegram-kanaal Pool-1 zou er een bom aan boord zijn geweest. Later las een luchtvaartfunctionaris een dreigbrief voor van Hamas, dat zich een bom aan boord van het toestel bevond, die zou tot ontploffing zou worden gebracht als de EU zich niet zou distantiëren van Israël. Hamas noemde dat onzin. Een bom werd niet gevonden. 

Inmiddels heeft Loekasjenko op 26 mei het parlement bijgepraat. Nu zou de bommelding uit Zwitserland zijn gekomen, zou er reëel gevaar zijn geweest voor de Witrussische kerncentrale in de buurt en zou de veiligheid van Belarus doorslaggevend zijn geweest. 'Als je niet veilig wilt vliegen boven Belarus, vlieg dan maar over [het land] waar ze 300 mensen hebben gedood', zei hij in een cynische verwijzing naar het neerhalen van de MH17 in het Oekraïense luchtruim. Hij noemde de bommelding een 'geplande provocatie' en een generale repetitie van westerse mogendheden voor verdere ondermijnende acties in het Oosten. Hij sprak van een 'moderne hybride oorlog'. Wij zijn een proefterrein, daarna gaat het richting Rusland, aldus Loekasjenko, die kort voor zijn frauduleuze herverkiezing juist de Russen beschuldigde van een poging tot staatsgreep in Belarus. 

Svetlana Tichanovskaja, die door het Westen wordt beschouwd als de legitieme president van Belarus, vloog een week eerder met dezelfde vlucht over haar land. 'Van nu af aan heeft geen enkele persoon die over Belarus vliegt enige garantie van elementaire veiligheid,' zei Tichanovskaja, die onmiddellijk contact zocht met tal van Europese regeringsleiders. 

Na landing van het toestel werd de bagage gecontroleerd, er werd niets gevonden (foto passagier)

In Rusland werd aanvankelijk afwachtend gereageerd. Kritische Russische kranten zetten vraagtekens bij de actie, staatskranten deden er liever het zwijgen toe. Poetins woordvoerder Dmitri Peskov gaf slechts dit commentaar: 'Er zijn speciale internationale luchtvaartregels en het is aan de internationale luchtvaartautoriteiten om te bepalen of die regels zijn nageleefd of niet.' Maria Zacharova, woordvoerster van het Russische ministerie van Buitenlandse Zaken, noemde het op Facebook 'schokkend' dat het Westen geschokt is door een gebeurtenis in het Witrussische luchtruim. Poetin en Loekasjenko hebben hun volgende ontmoeting op 28 mei in Sotsji.

Alleen Margarita Simonjan, hoofdredacteur van staatskanaal RT (voorheen Russia Today), bleek een directe bewonderaar van de daadkracht van de Witrussische dictator. 'Ik had nooit gedacht dat ik nog eens jaloers zou zijn op Wit-Rusland', schreef ze op Facebook, 'maar nu ben ik toch een beetje jaloers. Batka ['vadertje', door Loekasjenko zelfgemunt koosnaampje]  heeft het klasse gedaan!'

Dmitri Kiseljov van de propagandashow Vesti nedeli noemde het Westen hypocriet, wat Loekasjenko had gedaan was volstrekt normaal. Hij verwees naar de arrestatie in Thailand van de beruchte Russische wapenhandelaar Viktor Bout die werd uitgeleverd aan de VS. En naar de in 2013 door de VS afgedwongen landing van het uit Moskou vertrokken vliegtuig van de Boliviaanse president Evo Morales, omdat men veronderstelde dat Edward Snowden aan boord was. 'De Amerikanen arresteren iedereen die ze niet mogen waar ze maar willen,' aldus Kiseljov.

In de loop van de week radicaliseerde de toon van de Russische pers: een journalist van RT vond dat Loekasjenko de oppositie te slap aanpakte. Als hij de baas was in Belarus zou hij met gifgas aan de slag gaan in de cafés in Minsk waar ze bij elkaar komen, pochtte hij.

Oppositie vanuit Polen

Hoe krijgt een 26-jarige journalist en fotograaf het voor elkaar dat een dictator tot zo'n daad van luchtpiraterij besluit? Tegen Roman Protasevitsj, die tot najaar 2020 voor Nexta werkte, liep een uitleveringsverzoek, maar Polen weigerde daaraan gehoor te geven. Hij wordt beschuldigd van ‘extremisme, het organiseren van massale rellen en het aanzetten tot sociale haat’ en riskeert tot 15 jaar gevangenisstraf. Zelf denkt hij dat hij de doodstraf krijgen kan.

Eerder op de dag meldde hij collega's dat hij al in Athene gevolgd werd door een Russisch-sprekende man die probeerde zijn persoonlijke documenten te fotograferen. Protasevitsj was in Athene om een bezoek van Tichanovskaja te verslaan. Journalisten van Nexta, die bijna allemaal in het buitenland verblijven, zijn gewend aan bedreigingen. 

'Wij krijgen voortdurend bedreigingen', zei de bedenker van Nexta, Stepan Poetilo, vorig jaar tegen the Guardian. 'Ze zeggen dat ze ons kantoor gaan opblazen, ons zullen kidnappen en terughalen naar Belarus.' Dat laatste is nu dus gebeurd. Activisten van de Wit-Russische diaspora vrezen dat Protasevitsj zwaar onder druk gezet zal worden, of gemarteld, om zoveel mogelijk informatie over Nexta te achterhalen. 'Het regime beschouwt Nexta als ontzettend gevaarlijk,' zei collega-journalist Dmitry Halko, ook gevlucht,  tegen dagblad Trouw. 'De angst is groot. Iedereen kan zomaar worden gekidnapt en naar Wit-Rusland worden vervoerd', aldus Halko. 'Dit is staatsterreur in de stijl van Gaddafi'. 

Volgens Wojciech Kononczuk, adjunct-directeur van de gerenommeerde Warschause think tank OSW, is Loekasjenko ervan overtuigd dat de massademonstraties die na de verkiezingsfraude van 9 augustus 2020 losbarstten zonder Nexta (2 miljoen volgers) nooit zo groot hadden kunnen worden. Daar zit veel in, aldus de Poolse analist. De KGB-actie volgde direct op het verbod van een ander groot onafhankelijk medium, het Witrussische TUT.by (3,5 miljoen volgers, oftwel 60% van de internetvolgers in Belarus, een land met 10 miljoen inwoners).

'Als iemand de protesten na de verkiezingen heeft gecoördineerd, dan was het niet de oppositie rondom Tichanovskaja, maar waren het onafhankelijke Telegram-kanalen die het informatiemonopolie van het regime doorbraken. Protasevitsj is nu redacteur van een ander anti-regime kanaal, Belamova (@belamova) met 260.000 volgers. Zijn arrestatie met behulp van een speciale operatie van de KGB (vermoedelijk met Russische steun) is een waarschuwing voor de hele oppositie dat niemand veilig is en dat de EU hen niet zal beschermen', schrijft Kononczuk op twitter.

De omleiding van de vlucht, vlak voor Vilnius, naar Minsk

Witrussische twintigers

Nexta is in 2015 opgericht door Stepan Poetilo die, destijds zeventien jaar, Minsk toen verruilde voor Krakow. Hij koos voor zijn organisatie zijn internet-pseudoniem Nexta, dat in het Witrussisch 'Iemand' betekent. Toen de Witrussen na de verkiezingsfraude van 9 augustus 2020 massaal de straat opgingen, stelde het Telegram-kanaal, net als persagentschap TUT.by, zich ten doel de informatieblokkade van het regime te doorbreken en daar slaagden zij glansrijk in. In de jonge bloggers vond Loekasjenko tegenstanders van formaat en dat verklaart waarom de dictator op dit moment woest om zich heenslaat.

Poetilo (1998) doorliep het Witrussische Lyceum voor Humaniora in Minsk, dat door de overheid als een broeinest van intellectuele oppositie werd beschouwd. Het ging al in 2003 ondergronds en de colleges werden, naar aloud dissident gebruik, heimelijk gegeven in privéappartementen. 

Nexta begon afgelopen zomer direct na de verkiezingen met het verzamelen van alle informatie, foto's en filmpjes van de agressie van de overheid op zijn Telegram-kanaal. 'Het was zwaar. We sliepen niet', zei Poetilo eind 2020 in een interview met de Financial Times. 'We kozen de interessantste, belangrijkste, ergste [informatie] en publiceerden het.' Het neerknuppelen van demonstranten, lukrake arrestaties, martelingen in overvolle detentiecentra: via Nexta en TUT.by kwam het naar buiten en dat verklaart de hardnekkigheid van het protest. Maar Nexta werd snel meer dan een persagentschap: het werd een actiegroep, die Witrussen minutieus op de hoogte hield van het hoe, waar en wanneer van de protesten.

Sofia Sapega (23), de vriendin van Protasevitsj, werd ook uit het vliegtuig gehaald (foto Europese Universiteit voor Humaniora)

'Ik denk niet dat je hun invloed kunt overschatten',  zei een diplomaat die met Belarus werkt tegen de Financial Times. 'Zonder Nexta zouden we geen demonstraties op deze schaal hebben gezien. De autoriteiten hebben geen middelen om ze te blokkeren en mensen zagen dat. De anderen [de oppositieleiders] waren kwetsbaar: sommigen moesten het land verlaten en anderen zitten in de gevangenis. Maar Nexta leek onaantastbaar en onverslaanbaar. Dat vinden mensen fijn maar het regime haat het.'

Het is een algemeen beeld in Belarus: hoe harder het regime de (veelal jonge) journalisten aanpakt, hoe meer zij zich hebben vereenzelvigd met het protest. Honderden journalisten werden opgepakt tijdens hun werk, de meesten voor kortstondige detentie, maar een aantal kreeg lange gevangenisstraffen. Journalist Ihar Losik (28) zit bijvoorbeeld al bijna een jaar vast wegens zijn verslagen van de opstand. In maart 2021 ging hij voor de tweede keer in hongerstaking. 

Loekasjenko ondertekende kort na de kaping een aantal wetten die de persvrijheid in Belarus verder aan banden moeten leggen. De overheid krijgt het recht internet, televisie en radio naar eigen goeddunken af te sluiten, het demonstratierecht wordt verder ingeperkt en journalisten mogen demonstraties voortaan niet meer livestreamen. Ook wordt het verboden ongeautoriseerde opiniepeilingen uit te voeren. De facto legaliseren deze wetten wat de afgelopen maanden in Belarus staande praktijk is geworden, zei de Witrussische analist Artyom Shraibman tegen de BBC.  

'Deze wetten legaliseren de praktijken die we de laatste maanden in Belarus hebben gezien. Ze voegen weinig toe aan het reële politieke landschap. Alles wat hier beschreven staat wordt al in de praktijk gebracht door de Witrussische machthebbers, en dus geven de wetten niet meer dan een legaal fundament voor hun handelen van de afgelopen maanden.'

Dat Europa het Witrussische luchtruim gaat mijden zal, vrezen velen, ook de voortvluchtige oppositie en gewone burgers, die het land willen verlaten, voor problemen plaatsen. Al in oktober 2020 legde Loekasjenko, met verwijs naar de coronapandemie (waar Belarus hoegenaamd niets tegen doet), beperkingen op aan de uitreis over land. De grenzen met Litouwen, Polen, Letland, Litouwen en Oekraïne werden gesloten en slechts bepaalde categorieën reizigers (diplomaten, vrachtwagenbestuurders, douaniers, studenten en mensen op zakenreis) mogen de landsgrenzen nog passeren. In hoeverre die reisbeperkingen ook worden toegepast valt moeilijk te controleren. Vanaf eind vorig jaar was vliegen de enige vrije optie om het land te verlaten. Dat wordt nu moeilijker, al blijft een uitweg naar Europa vooralsnog wel mogelijk met een transitvlucht via, bijvoorbeeld, Kaliningrad of Istanboel. 

Afgelopen week zag nog een nieuw dieptepunt: Vitold Asjoerok (51), wegens deelname aan protesten in augustus 2020 opgepakt en in december tot 5 jaar gevangenisstraf veroordeeld, overleed aan een hartstilstand in zijn cel. Volgens zijn vrouw had hij geen hartklachten. Het Onderzoekscomité gaf zonder blikken of blozen gruwelijke camerabeelden vrij waarin een man (men zegt Asjoerok) door zijn cel wankelt, neervalt en crepeert.

Op 26 mei pleegde de 17-jarige Dima Stachovski enkele uren nadat de politie hem beschuldigd had van het aanstichten van massaonlusten zelfmoord. 'Als ze me niet zo hard hadden aangepakt, denk ik niet dat ik zoiets vreselijks had durven doen', luidde zijn afscheidsbriefje.

De wildheid waarmee het regime om zich heen slaat en de buitenproportionele wreedheid van de ordediensten zal ook de laatste Loekasjenko-aanhangers tot inkeer brengen. Daarmee is heel Belarus, in het hart van Europa, door een machtswellusteling gegijzeld.