Slechts tien procent van de Russische bevolking heeft zich tegen corona laten inenten. De overgrote meerderheid wacht tot 'de ziekte vanzelf verdwijnt'. Dat is vooral te wijten aan de ambivalente opstelling van het Kremlin. Het virus was weliswaar gevaarlijk, maar het gewone leven moest doorgaan. De autoriteiten zijn besluiteloos, bang om met dwangmaatregelen het conservatieve electoraat tegen zich in het harnas te jagen, schrijft cultuurcriticus Andrej Archangelski.

Vaccinatiepunt in Moskous warenhuis Goem. Foto mos.ru

door Andrej Archangelski

Gelijktijdig hebben enkele hoge functionarissen zich uitgesproken over het trage vaccinatietempo in Rusland: als eerste voormalig president Dmitri Medvedev, daarna de burgemeester van Moskou, Sergej Sobjanin. De laatste legde vorige maand  een emotionele verklaring af: ‘In Moskou is het percentage ingeënten lager dan in welke Europese stad ook. We betalen gepensioneerden duizend roebel om zich te laten vaccineren. Maar niemand komt opdagen. In een half jaar tijd zijn 1.3 miljoen van de 12 miljoen inwoners ingeënt. Wat is dat nou? We mogen ons zelf wel beklagen’.

Hierna kondigden autoriteiten in Jakoetië als eersten in het land een verplichte vaccinatie tegen covid aan voor bepaalde bevolkingscategorieën (onderwijzers en gezinnen met zwangere vrouwen). In het district Oeljanovsk proberen de plaatselijke autoriteiten mensen te dwingen tot vaccinatie door druk uit te oefenen op hun werkgevers.

Razendsnel echter hebben zowel het districtshoofd van Oeljanovsk als de autoriteiten in Jakoetië hun verklaringen weer aangepastdoor de term ‘verplichte vaccinatie’ te schrappen. De massale reactie op deze uitspraken was blijkbaar dermate negatief (mensen begonnen te protesteren) dat zelfs Medvedev en Sobjanin zich gedwongen zien hun toon te matigen.

  Geen beperkingen, maar slechts aanbevelingen. Deze zijn gemaakt voor de meivakantie van dit jaar. Afbeelding stopcoronavirus.rf

Helaas heeft Rusland in zijn geschiedenis een rijke ervaring met onvrijheid.Ook vandaag de dag reageren de meeste mensen kalm op inperkingen van democratische vrijheden, maar als het gaat om verplichte vaccinatie wordt men nerveus. Überhaupt staat men in Rusland ambivalent tegenover epidemieën en vaccinaties. Hoewel Rusland een van de eerste landen was dat een eigen vaccin had ontwikkeld, werd er niet begonnen met een massale vaccinatiecampagne.

We weten dat het voorbeeld van prominente staatslieden heel belangrijk is, maar zelfs de inenting van Vladimir Poetin heeft zich in een sfeer van geheimhouding voltrokken. Het vaccinatietempo is momenteel traag in Rusland: op 31 mei hadden ongeveer 12 miljoen mensen (8 procent van de volwassen bevolking) een tweede prik ontvangen.

Tijdens de hele epidemie heeft het Kremlin zich ambivalent opgesteld: het gaf te kennen dat de epidemie gevaarlijk was, maar legde hier tegelijkertijd geen grote nadruk op. Rusland heeft geen beperkingen ingevoerd, zoals de avondklok in Europa of een volledige quarantaine in de VS. De belangrijkste beperkende maatregelen duurden in 2020 twee maanden, maar werden daarna niet herhaald; soms werden lokaal beperkingen opnieuw ingevoerd.

Niks-aan-de-hand-strategie

Uiteindelijk kwam in 2021 de psychologische nonsens bovendrijven. Het belangrijkste motief voor Europa en de VS om in 2021 te vaccineren was ‘terugkeer naar het normale leven’. Rusland deed al die tijd of er ‘niks aan de hand’ was. Zelfs de Overwinningsparade op het Rode Plein op 9 mei 2020, met de eerste coronagolf op zijn hoogtepunt, ging door. Bovendien hadden de autoriteiten de pandemie al een paar keer overwonnen verklaard.

Rusland leeft in een toestand van 'halve normaliteit': het gevaar blijft, maar je kunt ermee leven

Als gevolg hiervan ontwikkelde zich in de maatschappij een vreemde toestand van ‘halve normaliteit’: het gevaar bleef, maar je kon ermee leven. Men ontspande. Zo’n opstelling spoort mensen er niet toe aan om moeite te doen. Persbureau Bloombergconstateerde een afnemende vraag naar vaccinaties omdat ‘Russen het virus niet langer vrezen, onder meer door verklaringen van de autoriteiten dat de situatie onder controle is’.

Onafhankelijke media schrijven dat Russen zich niet laten vaccineren omdat er geen open bronnen  zijn over de veiligheid van het Russische vaccin. De officiële cijfers over het aantal coronadoden in Rusland zijn veelvuldig bekritiseerd. Specialisten zeggen dat Russen ook weinig vertrouwen hebben in de vaderlandse farmacologie. Laten we aannemen dat dat allemaal zo is. Toch zijn miljoenen Russen al ingeënt. En we kunnen er inmiddels van uitgaan dat het Russische vaccin effectief is. Dat is voor talloze mensen nog altijd geen aansporing om zich te laten vaccineren – net zo min als de schokkende cijfers over het aantal coronadoden wereldwijd. Dat is een raadsel, maar niet louter en alleen een Russisch raadsel. Mensen doen niet graag afstand van hun gewone levensstijl – zelfs niet als er dodelijk gevaar dreigt.

In de ban van mythes

Als iemand besluit zich te laten vaccineren doet hij dat op basis van een simpel principe ‘niet geschoten is altijd mis’. Het actief handelen van de mens en zelfstandigheid vormen de stuwende kracht van de hele moderne economie en het moderne leven. Als we het percentage gevaccineerden in Rusland vergelijken met de omvang van het meest succesvolle en actieve bevolkingsdeel (de middenklasse), dan zien we dat die cijfers overeenkomen: 10 procent. Slechts een tiende deel van de bevolking van de voormalige Sovjet-republieken is toe aan een zelfstandige levensstrategie. De rest geeft de voorkeur aan een passieve opstelling, geen enkele beslissing nemen en wachten tot ‘de ziekte vanzelf verdwijnt’.

Slechts 10 procent van de Russische bevolking heeft zich laten vaccineren. Foto mos.ru

Onder de tsaren en in de sovjet-tijd nam de staat de beslissing over vaccinatie (in de USSR werden alle burgers direct bij hun geboorte automatisch ingeënt tegen vijf levensgevaarlijke ziektes). Daarna, in de jaren negentig, werden de inentingen vrijwillig en zagen de meeste mensen ervan af. In de voormalige Sovjet-republieken werd bovendien vanaf de jaren negentig de internationale anti-vaccinatiebeweging populair.

Op het oog is dat vreemd als je bedenkt dat de opvoeding van sovjet-burgers op rationalistische principes berustte. Respect voor wetenschap en vertrouwen in de geneeskunde behoorden tot de grondslagen van het sovjet-project. In de Sovjet-Unie werd iemand die niet in de medische wetenschap geloofde voor abnormaal aangezien. Bovendien was men in de USSR trots op het grote aantal hoogopgeleiden.Waarom verloor men in de jaren negentig massaal het geloof in wetenschap en geneeskunde?

Psychologen menen dat het afwijzen van rationaliteit, de poging houvast te vinden in magie, mystiek en horoscopen, en ook de belangstelling voor complottheorieën in postsovjet-Rusland is ontstaan als reactie op een maatschappelijke trauma: het uiteenvallen van het Sovjet-imperium en het failliet van een ideologie waarbij alle belangrijke besluiten voor een mens door de staat werden genomen.

Archaïsche sentimenten

Tegenwoordig overheerst bij Russenhet archaïsche denken. Voorstellingen over ‘het juiste leven’ komen bij deze mensen overeen met de utopie van Jean Jacques Rousseau: een natuurlijk agrarisch dorpsleven zonder stadse verleidingen wordt als ideaal gezien. Elke kunstmatig ingrijpen in de menselijke natuur (bijvoorbeeld vaccinatie) geldt als ‘zondig’. De meeste Russen beschouwen de pandemie ook als een soort baas, een strenge baas, die echter bedrogen kan worden. Het is steeds weer datzelfde passieve sovjet-gedrag: mensen die geen verantwoordelijkheid op zich willen nemen.

Kunstmatig ingrijpen in de menselijke natuur is 'zondig'

Sterker nog, een deel van de mensen neemt actief stelling tegen de beschaving. Je zou het een leven in afwachting van de apocalyps kunnen noemen. Ook dat is een afweerreactie tegen de postmoderne wereld: als de wereld op het punt van breken staat en de ondergang dreigt, waarom zou je jezelf dan nog inspannen? In een dergelijke opvatting is de pandemie een eerste aankondiging van het einde van de wereld. Gezegd moet worden dat dergelijke motieven ook in andere post-Sovjetlanden populair zijn.

Anti-propaganda werkt als boemerang

Maar in Rusland wordt alles gecompliceerd door het feit dat het Kremlin in zijn beleid jarenlang gebruik heeft gemaakt van deze archaïsche sentimenten. Het heeft de vooroordelen en fobieën van de massa geëxploiteerd om democratische veranderingen tegen te gaan. The New York Times schrijft dat aan de staat gelieerde Russische media campagne voeren tegen Amerikaanse en Europese vaccins. Deze propaganda tegen westerse vaccins draait het Kremlin nu echter een loer: door deze antireclame zijn de Russen helemaal hun vertrouwen in vaccins kwijtgeraakt.

Pro-Kremlin televisiepresentator Dmitri Kiseljov voerde propaganda tegen AstraZeneca, een 'apenvaccin'. Schermafdruk Youtube 

Religieuze leiders in Rusland stellen zich al even ambivalent op. Enerzijds onderkent patriarch Kirill, hoofd van de Russisch-Orthodoxe Kerk, het gevaar van de epidemie, anderzijds doet hij uitspraken in de trant van een gematigde coronadissident. In maart 2021 liet patriarch Kirill zich inenten met een vaderlands vaccin, maar hij bezoekt tot nog toe geen massabijeenkomsten. Bijgevolg hebben gelovigen geen duidelijk standpunt ten aanzien van vaccinatie.

De gegevens van het afgelopen half jaar hebben het Kremlin waarschijnlijk een en ander doen beseffen. Alleen gelijktijdige en massale vaccinatie (tot 70 procent van de gehele bevolking) kan significant verandering brengen in de verspreiding van de epidemie in het land. Zonder zo’n campagne kan de toestand stabiliseren, zoals nu het geval is: het aantal nieuwe besmettingen in Rusland is al enige maanden 8 á 9 duizend per dag. Maar op deze manier kan dit lang duren en onvoorspelbaar hoe lang.

Niemand durft een principiële stap te zetten. Toch zullen er besluiten moeten vallen

Mogelijk hoopte het Kremlin tot voor kort op ‘natuurlijke groepsimmuniteit’, als het merendeel van de bevolking de ziekte doorstaan zou hebben. Die hoop is echter niet bewaarheid geworden. Bovendien zijn er voorbeelden uit andere landen dat de epidemie overwonnen kan worden met behulp van massavaccinatie (Engeland, de VS, Israël).

Dilemma

Aldus is de kwestie van de massavaccinatie een politieke en geopolitieke factor aan het worden. En omdat het Kremlin aanspraak maakt op een rol als wereldleider neemt het zulke kwesties serieus. Maar wanneer men nu beginnen zou met het massaal (en zelfs verplicht) vaccineren van de bevolking, dan kon dat wel eens kritiek uitlokken bij het meest conservatieve deel van de samenleving, de electorale achterban van het Kremlin. In een jaar met parlementaire verkiezingen is dat een gevaarlijke strategie, zeker gezien de afnemende steun voor regeringspartij Verenigd Rusland. Anderzijds kan onmogelijk langer worden gewacht met vaccineren. De pogingen van diverse regeringsambtenaren die zinspeelden op ‘verplicht vaccineren’ kan men zien als het peilen vande stemming in de samenleving.

En zo staat het Kremlin nu voor een dilemma. Het ziet zich genoodzaakt moderne besluiten te nemen die indruisen tegen de conservatieve moraal waarop het zich al die jaren heeft verlaten. Dat kan onvoorziene gevolgen hebben. Het regime werd dit jaar mogelijk met de grootste uitdaging van de afgelopen twintig jaar geconfronteerd. Wat we nu te horen en te zien krijgen vanuit het Kremlin ademt een sfeer van besluiteloosheid. Niemand is in staat tot een principiële stap. Maar toch zullen er besluiten moeten vallen.