Twee jaar geleden kreeg de dichter Dmitri Bykov in het vliegtuig naar Oefa ernstige vergiftigingsverschijnselen. Hij was op weg naar een van zijn vele literaire optredens in het land. Na tien dagen coma kwam hij bij en hij deed het schouderophalend af. Volgens onderzoekscollectief Bellingcat was de vergiftiging identiek aan die van Aleksej Navalny. Dezelfde FSB'ers volgden de dichter op zijn toernee. Bykov is overtuigd. 'Ik was kennelijk de volgende op de lijst'. 

Dichter Dmitri Bykov met zijn vrouw in Novosibirsk in april 2019 (foto twitter via Bellingcat)

door Laura Starink

Op 16 april 2019 vloog dichter, schrijver, literatuurwetenschapper en radiomaker Dmitri Bykov van de Oeral-stad Jekaterinburg naar Oefa, de hoofdstad van Basjkortostan in Rusland. Aan boord werd hij ernstig ziek, moest braken, het zweet parelde op zijn voorhoofd en hij verloor af en aan het bewustzijn. Uit onmacht ging hij in het gangpad liggen. 

In een kliniek in Oefa bracht men hem in een kunstmatig coma. Na grote druk van de hoofdredacteur van zijn krant Novaja Gazeta gaven de artsen toestemming om hem naar de gespecialiseerde neurologische Boerdenko-kliniek in Moskou over te vliegen. Vijf dagen later ontwaakte hij in een Moskous ziekenhuisbed. De diagnose bleef onduidelijk: hersenoedeem en gevaarlijk hoge glucosewaardes in het bloed. De artsen spraken ook van een mogelijke ‘bacteriële voedselvergiftiging’.

Kort nadat hij bij kennis was gekomen presenteerde hij met een ietwat groggy stem vanuit zijn ziekenhuisbed gewoon zijn populaire live nachtprogramma op radiostation De echo van Moskou. Van een van zijn grote schare luisteraars kreeg hij onmiddellijk de vraag of hij dacht vergiftigd te zijn door de geheime dienst - ook vóór de moordaanslag op Navalny gingen in Rusland bij onduidelijke vergiftigingsverschijnselen alle alarmbellen rinkelen. Er waren immers al een aantal verdachte vergiftigingen of doden in dissidente kringen in Rusland geteld. 

Bykov (53) wees die suggestie destijds op de radio van de hand: ‘Als ze me hadden willen vergiftigen dan hadden ze dat wel gedaan en me zeker niet per vliegtuig naar de Boerdenko-kliniek hebben laten transporteren.’  Ik loop hier niemand in de weg, zei hij er nog bezwerend achteraan. 

Hetzelfde moordteam als bij Navalny

Sinds de gifaanslag op Aleksej Navalny, een jaar later, weten we beter. Dankzij de onthullingen van onderzoekscollectief Bellingcat kennen we tot in detail de werkwijze van het moordteam van de FSB, die de oppositieleider vergiftigde met het zenuwgas novitsjok. De aanslag op Bykov verliep een jaar eerder exact volgens hetzelfde patroon. 

Bellingcat heeft nu via achterhaalde vluchtgegevens vastgesteld dat dezelfde mannen die Navalny volgden en vergiftigden ook in de onmiddellijke omgeving van de dichter Bykov verkeerden toen hij ziek werd. Twee leden van het FSB-team, Vladimir Panjajev van de Tweede Dienst (de afdeling anti-extremisme) en Valeri Soecharev van het Instituut voor Criminalistiek (reizend onder pseudoniem Nikolaj Gorochov), waren op 13 april 2019 in de buurt van Bykov in Novosibirsk en vlogen de volgende ochtend vroeg met last minute tickets terug naar Moskou. Bij twee eerdere gelegenheden volgden zij de dichter naar Oefa en Rostov aan de Don. 

'De zaak van Dmitri Bykovs vermoedelijke vergiftiging lijkt verbluffend veel op die van Aleksej Navalny, inculsief een langdurige achtervolging, de aanwezigheid van dezelfde FSB-officieren, kort voor de vergiftiging, in de buurt van het slachtoffer, een reeks dezelfde symptomen en een coma tijdens een vlucht, en aanvankelijke tegenwerking van hogerhand bij het overbrengen van het slachtoffer naar een beter geëquipeerde medische instelling', aldus Bellingcat. Bykov bevestigde dat zijn symptomen sterk op die van Navalny leken.

Het onderzoeksteam van Bellingcat sprak met chemische experts die zeiden dat de ernstige medische symptomen bij Bykov goed te verklaren waren uit de neurologische effecten van fosfaatvergiftiging, zoals bij novitsjok. Bewijs voor het gebruik van novitsjok levert Bellingcat overigens niet, want anders dan in het geval van Navalny had men niet de beschikking over de medische analyses van Bykov en de dichter is uiteraard evenmin in het buitenland onderzocht. 

Nog een overeenkomst: tegenwerking van de overheid. Dmitri Moeratov, hoofdredacteur van de Novaja Gazeta, waar Bykov medewerker is, stuurde direct een vliegtuig met twee reanimatologen om de schrijver naar Moskou te halen. De piloot kreeg onderweg een telefoontje van het ministerie van Gezondheidszorg met het bevel om rechtsomkeer te maken. Alleen ingrijpen van Moeratov voorkwam dat de piloot daaraan gehoor gaf. 

Poster voor Bykovs lezing 'voor kinderen en hun ouders' over Karlsson in mei 2018 (bron: Bellingcat)

De FSB’ers volgden Bykov sinds 2018 enkele keren op zijn toernees door het land, waar hij volle zalen trekt met zijn literaire lezingen en ontmoetingen met lezers.  Zo reisden zij hem achterna toen hij in 2018 naar Oefa vloog om kinderen te inspireren met Astrid Lindgrens rebelse kinderheld Karlsson van het dak. Later waren zij in de buurt toen hij een lezing hield over Harry Potter.

Volgens Bellingcat heeft het team zijn ondergoed vermoedelijk op 13 april met gif bewerkt op zijn hotelkamer in hotel Domina in Novosibirsk, waar hij deelnam aan Totalny Diktant, de Russische variant van ons Nationaal Dictee. Pas twee dagen later trok Bykov het t-shirt aan, op de ochtend dat hij naar Oefa vloog. Bykov overleefde de aanslag mogelijk omdat hij het vergiftigde t-shirt in de ambulance uittrok, toen hij het benauwd kreeg. Zijn lichaam vertoonde een onduidelijke zwerende rode plek.

Bykov zelf noemt het bewijsmateriaal van Bellingcat nu overtuigend. ‘Het lijkt op een staatsprijs en ik zal niet verhelen dat ik het aangenaam vind dat mijn bescheiden activiteiten worden gehonoreerd met zulke enorme uitgaven. Alleen al die vliegtuigtickets! Ik had het liever cash uitgekeerd gekregen', zei de dichter verbazend laconiek tegen de krant Kommersant. Tegen Bellingcat zei hij dat 'de motieven van het Kremlin niet noodzakelijkerwijs kenbaar zijn' en dat hij vermoedelijk 'gewoon de volgende op de lijst was'. Ook Aleksej Venediktov, hoofdredacteur van De echo van Moskou, is overtuigd dat er een vergiftigingspoging heeft plaatsgevonden. 

In een podcast met Bellingcat-onderzoeker Christo Grozev en Roman Dobrochotov, onderzoeksjournalist van de Russische site The Insider, zei Bykov wel te hopen dat de overheid in de onthulling geen aanleiding zal zien een rechtszaak tegen hem te beginnen. 'In Rusland houdt men niet van mensen die het overleven,' zei hij en ook de ontmaskering van de FSB'ers kan tot wraakzucht leiden. Een rechtszaak is in Rusland zo in elkaar geflanst. 'Als er één ding is wat ik niet wil dan is het hier achter de tralies belanden'. 

Bykovs lezing over 'Karlsson van het dak' in mei 2018

Zwart voor de ogen

'Gisteren kon ik hier niets over schrijven', zo begon bestseller-auteur Boris Akoenin vorige week zijn column voor De echo van Moskou, 'want dat zou schuttingtaal geworden zijn. (...) Als ik de woorden "moord" en "Dima Bykov" naast elkaar zet, dan wordt het me zwart voor de ogen. Ik zie de onvermoeibare fantaseur-en-literatuurwetenschapper, die soms ongerijmde maar altijd inspirerende hypotheses bedenkt. Ik zie een grote veelkleurige vlinder, die fladdert boven het woeste veld van het Russische leven. Ik zie de vader van een kind van acht maanden. En ik zie allerlei duizendpoten in staatsdienst, die maandenlang achter Dima aankruipen door stad en land, waar hij zijn publiek vertelt over Harry Potter en Karlsson op het dak. Ik zie hoe ze zijn kleding (maat 60) met hun chemische wapen insmeren opdat hij sterft. En nu werpt Bellingcat de Russische staat de beschuldiging in het gezicht, met bewijs en documenten en al: je hebt geprobeerd de dichter Bykov te doden! En de staat doet er het zwijgen toe! Antwoordt zelfs niet met een leugen. Dat staat gelijk aan een bekentenis.'

Een van de laatste vrienden die Bykov voor zijn vergiftiging zag, was Jevgeni Roisman, ex-burgemeester van Jekaterinburg en fel criticus van Poetin. 'Ik kon het niet geloven en greep me vast aan elke strohalm. Want Dima Bykov is een van de grootste nationale dichters. Een dichter vergiftigen in Rusland is een ongehoorde misdaad. En ik wilde het niet geloven. Ik belde Dima en zei: Dima, weet je, ze zeggen dat het diabetes was, een diabetes-coma. Hij zei: ben je gek? Ik heb geen suiker. Ik zei: Dima, kan het de alcohol geweest zijn? Hij zei: Maak je grappen? Ik drink al een jaar niet meer.' Roisman heeft geen enkele twijfel meer aan de versie van Bellingcat.

Bykovs radiostation De echo van Moskou vroeg parlementslid Andrej Loegovoj om commentaar, de FSB'er die volgens de Engelse rechter een van de daders was van de polonium-vergiftiging van de ex-KGB-kolonel Aleksandr Litvinenko in 2006, de eerste en meest geruchtmakende aanslag op een tegenstander van het Poetin-regime. De Russische overheid verleende Loegovoj onschendbaarheid door hem een zetel in de Doema te bezorgen.  

'Ik twijfel er niet aan dat er geen bloeddorstiger organisatie is dan de geheime dienst van Rusland,' schamperde Loegovoj. 'Maar even serieus: het is idiotie. Als je The Insider en Bellingcat beluistert, dan leveren zij in de regel informatie om de agenda te bepalen, om commentaar en commotie op te roepen - om te bevestigen of te ontkennen. Daarom zie ik hun ideeën en hun informatie als een grap.' TV-propagandist Vladimir Solovjov deed Bellingcat's verhaal af als onzin, Bykov was gewoon dronken geweest.

De overlap tussen de reisschema's van Bykov en Panjajev en Gorochov (bron: Bellingcat)

Lange lijst verdachte aanslagen

Journalisten als Anna Politkovskaja en Joeri Sjtsjekotsjichyn, politieke tegenstanders van het regime als Vladimir Kara-Moerza, ex-spionnen die uit de school hebben geklapt over de geheime dienst als Aleksandr Litvinenko en Sergej Skripal: de lijst van gifaanslagen in het post-communistische Rusland van Poetin groeit. Voorlopig dieptepunt was de vergiftiging van Navalny, Poetins grootste nemesis. Maar een moordaanslag op een dichter?

Dmitri Bykov is behalve dichter en romanschrijver ook groot kenner van de Russische literatuur, schreef boeken over Pasternak, Gorki en Majakovski. In goed Russische traditie schrijft hij vlijmscherpe satirische gedichten waarin hij de machthebbers geselt. Hij nam actief deel aan de protesten tegen Poetins herverkiezing in 2012. Hij liep daar met een spandoek met de tekst 'Breng de boot niet aan het schommelen, dan wordt de rat misselijk!'

Bykov tijdens protest in 2012. Foto Instagram @teamnavalny

Twee keer weigerde Bykov een persoonlijke ontmoeting met Poetin, in het kader van diens regelmatige rendez-vous met intellectuelen. Hij was een fel tegenstander van de annexatie van de Krim. En in zijn nachtelijke talkshow gaat Bykov geen enkele kritische vraag van zijn grote schare fans uit de weg. Maar politieke aspiraties heeft hij niet. 

Tijdens de Stalin-terreur werden schrijvers en dichters vermoord of naar kampen gestuurd (Isaak Babel, Osip Mandelstam, Varlam Sjalamov), onder Leonid Brezjnev werden ze het land uitgezet, verboden of opgesloten (Aleksandr Solzjenitsyn, Josef Brodski, Andrej Sinjavski). Pas onder Michail Gorbatsjov werd de censuur afgeschaft en de literatuur in ere hersteld. Twintig jaar heeft die dooi geduurd, maar de aanslag op Bykov is een schokkende echo van vroegere tijden.

'God bestaat'

Ik luisterde naar het programma van Bykov, toen hij in april 2019 net uit zijn coma was ontwaakt. De artsen hadden niet precies kunnen vaststellen wat hem vergiftigd had, zei hij toen. 'Ik had geen alcoholische of andere uitspattingen achter de rug en ik moet u ook teleurstellen dat ik geen diabetes of hoge bloeddruk onder de leden heb.'

Vanaf zijn ziekbed had hij twee goede nieuwtjes te melden: 'God bestaat', want hij was Bykov in zijn schemertoestand tussen leven en dood verschenen in de gedaante van Drosselmeyer, de poppendokter uit Tsjajkovski's ballet De notenkraker, die hem een verkwikkend glas bessensap aanbood. En: gedichten helpen in tijden van nood.

In zijn halfslaap had Bykov het complete oeuvre van Aleksandr Blok voor zich uitgepreveld en dat bracht hem tot het inzicht dat 'poëzie je fysiek uit elke toestand kan redden. Ik ben ervan overtuigd geraakt dat je met gedichten, als langs een touwtje, uit de afgrond omhoog kunt klimmen.'

Het heeft iets onverzettelijk sterks en vrolijks om, net uit je coma ontwaakt, vanuit je eigen ziekbed op de radio je onduidelijke en onrustbarende toestand meteen te relativeren met je liefde voor de poëzie. Dat relativeringsvermogen zal hij na de onthulling van Bellingcat wel zijn kwijtgeraakt.