De Russische parlementsverkiezingen zullen beslist geen grote verrassingen opleveren, maar toch doen de uitslagen er toe. De Doemaverkiezingen van 17 tot 19 september kunnen indirect namelijk wel degelijk licht werpen op de vraag hoe effectief de politieke repressie is, die het Kremlin met de dag verder opvoert, legt Hubert Smeets uit. 

Zetelverdeling in huidige Doema. 334 zetels voor Verenigd Rusland, 43 voor de communisten, 40 voor de LDPR van Zjirinovski , 23 voor Rechtvaardig Rusland. 2016-2021

door Hubert Smeets

De krachtsverhoudingen tijdens de ongekende crack-down van het Kremlin laten zich zowel illustreren aan de hand van de stembusgang van 17 tot 19 september zelf als aan de uitkomst daarna.

De eerste vraag is hoe vrij en eerlijk de Doemaverkiezingen zullen verlopen. Er zijn heldere maatstaven om dat te kunnen beoordelen. Ook Rusland kan een vrij en eerlijk verkiezingsproces met specifieke wetten en beperkingen inkaderen. Het doet dat ook nadrukkelijk, net als andere landen. Maar op grond van de algemeen aanvaarde normen, die onder meer de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE) bij haar waarnemersmissies hanteert, zijn verkiezingen vrij en eerlijk als ze aan volgende zeven criteria voldoen.

1. Algemeen kiesrecht

Zowel het actief als het passief kiesrecht moeten openstaan voor alle volwassen staatsburgers die niet door een strafrechtelijke veroordeling uit hun kiesrecht zijn ontzet. In Rusland is bij deze verkiezingen met name het passief kiesrecht niet gewaarborgd. De toelating van kandidaten is in handen van het Centrale Kiescomité onder leiding van Ella Pamfilova. Deze kiesraad heeft een groot aantal geprofileerde en mogelijke oppositionele kandidaten geweigerd. Bekende gezichten, die niet aan de verkiezingen mogen deelnemen, zijn sovchoz-directeur Pavel Groedinin van de communistische partij KPRF, de sociaal-liberalen Andrej Pivovarov en Lev Slosjberg van de tot de verkiezingen toegelaten partij Jabloko en de Moskouse politicus Ilja Jasjin van de oppositiepartij Parnas. Zie ook een eerder artikel van Hella Rottenberg op deze site. 

De beperking van het passief kiesrecht kan zich in theorie verder uitbreiden tot honderdduizenden tot zelfs miljoenen burgers. Volgens de nieuwe grondwet is iedere Rus met een dubbele nationaliteit - denk aan Russen die zijn geëmigreerd naar Israël of Duitsland - uitgesloten van passief kiesrecht. Nieuw is ook dat de lijst van strafbare feiten die tot ontzegging kunnen leiden steeds verder uitdijt.

Dat burgers met een zwaar strafblad zich niet mogen kandideren, is niet vreemd. Dat is in veel landen het geval. Maar in Rusland worden de criteria verder opgerekt. Iedereen die ooit is beboet of gearresteerd wegens meelopen in een demonstratie van het Fonds ter Bestrijding van Corruptie (FBK) van politiek gedetineerde Aleksej Navalny c.s. loopt ook het risico het passief kiesrecht te verliezen, sinds FBK tot 'extremistische organisatie' is bestempeld. Hoeveel burgers dankzij de nieuwe constitutionele bepalingen, het aanscherpen van de criteria en de extremismewetgeving uit hun passief kiesrecht kunnen worden gezet, is niet exact vast te stellen. Maar volgens verkiezingswaarnemer Golos kan het in theorie het circa 9 miljoen mensen treffen, ongeveer 8 procent van het totaal aantal kiesgerechtigden.

2. Periodieke verkiezingen

Volgens de normen van de OVSE moeten er op landelijk niveau periodiek verkiezingen voor de volksvertegenwoordiging worden gehouden, waarbij alle zetels in tenminste één kamer van het parlement ter stemming komen. Aan deze voorwaarde voldoet Rusland.

Aleksei Navalny bij het Centrale Kiescomité om (tevergeefs) zijn kandidatuur voor de presidentsverkiezingen van 2018 te bepleiten. Foto Wikimedia

3. Vrijheid van partijvorming

Het Russische kiesstelsel heeft iets weg van het Duitse. De kiezers hebben twee stemmen voor de Doema: een stem voor een landelijke partij en een stem voor een lokale kandidaat. De eerste stem is bepalend voor de helft van de 450 Doemazetels, de tweede voor de andere 225. Voor de federale volksvertegenwoordiging geldt een kiesdrempel van 5 procent. De districtskandidaten worden gekozen volgens het principe ‘de meeste stemmen gelden’. De kandidaatstelling voor deze 450 zetels is strikt gereguleerd.

Partijen die niet in het parlement zitten en niet tot de zogeheten gedoogde 'systeem-oppositie' horen, staan op nauwelijks in te lopen achterstand. Alleen al de vereisten voor het ophalen en valideren van ondersteunende handtekeningen zijn feitelijk een onoverkomelijke barrière. Dat geldt zeker voor zogeheten autonome kandidaten die zich zonder partij willen laten registreren. De facto is zo, bovenop de beperking van het passief kiesrecht, ook de vrijheid van partijvorming in het geding.

4. Gelijk speelveld

In een verkiezingscampagne moeten alle kandidaten op een gelijk speelveld kunnen dingen om de kiezersgunst. Essentieel zijn een vrije omgang met de burgers en het kunnen voeren van een campagne zonder te worden belemmerd door intimidatie van of represailles tegen kandidaten. Voor een gelijk speelveld is eveneens van belang dat de overheid de toegang tot de media van de partijen en kandidaten niet beperkt of onmogelijk maakt. Dat gebeurt wel. Voor de staatszenders op radio en televisie bestaan geen richtlijnen voor de toedeling van zendtijd. Commerciële kanalen moeten zich daar ook naar voegen, op straffe van sancties.

In Petersburg is veel ophef ontstaan over deze verkiezingstruc: kandidaat Boris Visjnevski bleek opeens over twee klonen te beschikken, die dezelfde naam dragen. Een poging de stem voor onafhankelijke kandidaten te versplinteren. 

In de weken voorafgaande aan de verkiezingen is een groot aantal media-organisaties op internet, die zich wel onafhankelijk opstellen ten opzichte van de staat, het werken bemoeilijkt of onmogelijk gemaakt. Zo werd de internetzender Dozjd aangemerkt als ‘buitenlandse agent’ (ino-agent). Andere media, zoals Open Media en Project, werden eveneens door dat stigma getroffen en moesten sluiten. Ook steeds meer individuele journalisten worden gebrandmerkt als ino-agenty.

Maar wat doet die gelijkschakeling van de massamedia er toe? Nog steeds heel veel. Als primaire nieuwsbron heeft de televisie de afgelopen acht jaar veel terrein verloren. In 2013 volgde nog bijna 90 procent van de Russen het nieuws via de televisie, nu nog maar 62 procent. De betekenis van sociale media is volgens onderzoek van het Levada Centrum gestegen van nog geen 15 procent naar 37 procent. De rol van kranten is gedaald van 20 procent naar 9 procent.

5. Geheime stemming en eerlijke uitslag

De climax van vrije en eerlijke verkiezingen is de geheime stemming op de dag zelf en het tellen der stemmen daarna. Volgens de normen van de OVSE moet de ‘secret ballot’ gegarandeerd zijn en moet het tellen eerlijk en controleerbaar gebeuren. Twijfels daarover zijn al decennia gerechtvaardigd. In Rusland wordt op talrijke plaatsen, zoals scholen en overheidsinstanties, op de werkplek gestemd. Ouderen die slecht ter been zijn, krijgen thuis bezoek van maatschappelijk werkers. Controle is dan slecht of helemaal niet verankerd. Ook in gevangenissen en kazernes staan stembussen voor gedetineerden en militairen. Daar is stemgeheim op voorhand al een fictie, zoals dit niet geverifieerde maar niet ongeloofwaardige filmpje over de indoctrinatie van soldaten illustreert.

Ook in de gewone stemlokalen is in het verleden een heel scala van methodes ingezet om de uitslag te beïnvloeden: variërend van het volproppen van stembussen door leden van het lokale stembureau, via rondtrekkende vrijwilligers die met kiespassen tweemaal of vaker stemmen tot vervalste processen-verbaal van laag tot hoog. In 2011 leidde deze vormen van fraude tot een massale protestbeweging die na een half jaar met repressieve maatregelen de kop werd ingedrukt. Volgens de statisticus Sergej Sjpilnik wordt er de laatste jaren vooral gesjoemeld met de stemmen van kiezers die niet opkomen. Sjpilnik toont dat keer op keer aan met statistisch onderzoek naar het stemgedrag door de dag heen op het niveau van de stembureaus. Zo kan hij onverklaarbare discrepanties in de uitslag aantonen.

Kiezers van Moskou worden gestimuleerd om elektronisch te stemmen d.m.v. prijsvragen.
Screenshot Mos.Ru.

Vraagtekens kunnen ook gezet worden bij het eerlijk tellen van de stemmen die elektronisch via internet kunnen worden uitgebracht. Met name burgemeester Sergej Sobjanin van Moskou zet daar nadrukkelijk op in en gebruikt daarvoor zijn lokale digid-systeem Mos.ru en de gemeentelijke website Actieve Burger. Kiezers worden onder meer gelokt met prijsvragen die in het mooiste geval een auto of een éénkamer-woning kunnen opleveren.

Bij de gemeenteraadsverkiezingen in 2010 en het grondwettelijk referendum van 2020 werd deze vorm van elektronisch stemmen voor het eerst gebruikt. Bij de Doemaverkiezingen volgen zes andere regio's nu dit voorbeeld. Onafhankelijke controle op deze vorm van internet-stemmen is volgens de kritische nieuwssite Meduza nog moeilijker dan in een fysiek kieslokaal. Bij de vorige verkiezingen in Moskou hebben analisten naderhand onverklaarbare uitslagen gevonden in de processen-verbaal. 

6. Implementatie

Na verkiezingen moeten de gekozen volksvertegenwoordigers ook daadwerkelijk hun zetel kunnen innemen en behouden. Bij vorige verkiezingen gebeurde dat inderdaad. Wel is het vaak voorgekomen dat volksvertegenwoordigers tussentijds het veld moesten ruimen omdat politie en justitie ineens besloten tot strafrechtelijke vervolging. Dat kan omdat de immuniteit van parlementariërs na de ‘wilde’ jaren negentig aan banden is gelegd. Of dat dit keer ook zo zal zijn, moet nog blijken, al is er geen reden om aan te nemen dat de praktijk nu ineens anders zal zijn.

7. Toezicht

Formeel zijn waarnemers in de stembureaus toegelaten. Maar ook hier is het hemd nader dan de rok. Een maand voor de verkiezingen werd de waarnemersorganisatie Golos, goed én landelijk georganiseerd, min of meer uitgeschakeld door het besluit van het ministerie van Justitie dat ze een ‘buitenlandse agent’ is. Deze kwalificatie kan het begin van het einde van Golos zijn. De OVSE heeft bovendien besloten geen buitenlandse waarnemersmissie te sturen. De OVSE achtte 80 lange-termijn en 420 korte-termijnwaarnemers onontbeerlijk. De Russische regering wilde er niet meer dan 10 respectievelijk 50 toelaten, waarop de OVSE afzag van een missie. Moskou laat wel waarnemersdelegaties toe uit buurlanden, die lid zijn van Verdragsorganisatie Collectieve Veiligheid (een tegenhanger van de NAVO) of het Gemenebest van Onafhankelijke Staten (GOS).

Kortom, op voorhand voldoen de Doemaverkiezingen slechts aan twee van zeven OVSE-criteria (te weten 2 en 6), is er gerede twijfel of de uitslag (5) eerlijk zal worden geteld en zijn er vier argumenten (1, 3, 4 en 7) om de Russische parlementsverkiezingen a priori als niet vrij en niet eerlijk te boekstaven.

Sommige oppositionele critici van het Kremlin hebben mede daarom opgeroepen de verkiezingen te boycotten. Maar een serieuze boycot lijkt op voorhand kansloos.

Peiling publieke opiniebureau FOM twee weken voor Doemaverkiezingen. Regeringspartij Verenigd Rusland staat op 30%, de communistische partij is tweede met 15%. Screenshot.

Ook als De Doemaverkiezingen de toets der kritiek niet kunnen doorstaan, dan nog verdient de uitkomst aandacht. Ervan uitgaande dat de uitslag niet zal worden betwist door de politieke en financiële elite van Rusland noch door brede lagen van de bevolking, zijn er minstens vijf vragen die na de 19de september kunnen worden beantwoord.

1. Meerderheid Doema

De belangrijkste kwestie is of de presidentiële regeringspartij Verenigd Rusland wederom een tweederde meerderheid in de Staatsdoema haalt. Voor grondwetswijzigingen is zo’n gekwalificeerde meerderheid van 301 zetels of meer nodig. In het scheidende parlement controleerde de regeringspartij maar liefst 343 zetels. De constitutionele hervorming in 2020, die tot doel had om de verticale macht verder rondom de president te centraliseren, was daarom een fluitje van een cent. Sinds de entrée van Poetin in 2000 heeft zijn partij maar één parlementaire termijn minder dan 300 zetels gehad: in de Doema die vlak voor zijn betwiste herverkiezing in 2012 werd gekozen. Voordien en daarna had Verenigd Rusland steeds een overgrote meerderheid in de volksvertegenwoordiging.

Zoals altijd zal het Kremlin de verkiezingen framen als een referendum over president Poetin zelf, maar dat hoeft niet per se goed uit te pakken. Volgens sociologisch onderzoeksbureau Levada Centrum keurt een grote meerderheid van 61 procent van de burgers het beleid van Poetin goed. Maar 37 procent kan zijn politiek niet meer billijken. Zo groot is de kritiek sinds eind 2013 niet meer geweest. Hoe groot de aanhang van Verenigd Rusland momenteel is, kan Levada niet peilen. Het is het enige onafhankelijke enquêtebureau in Rusland, dat volgens de regering een ‘ino-agent’ is, die het wettelijk verboden is om gedurende de campagne zulk politiek beladen onderzoek te doen. Het loyale instituut VTsIOM mag dat wel. Uit de recentste cijfers van VTsIOM blijkt dat Verenigd Rusland eind augustus nog geen dertig procent (28,3%) van de kiezers zou trekken.

Het lijsttrekkerskwintet van de federale lijst van Verenigde Rusland – minister Sergej Sjoigoe van Defensie, minister Sergej Lavrov van Buitenlandse Zaken, de corona-arts Denis Protsenko, onderwijskundige Jelena Sjmeljova en kinderombudsvrouw Anna Koeznetsova – heeft kennelijk de trend niet kunnen keren. Verenigd Rusland zal het moeten hebben van de verkiezingen in de 225 districten. Volgens de denktank Centrum voor Politieke Conjunctuur, ooit begonnen als academisch instituut maar sinds 2000 werkend voor het Kremlin, zal Verenigd Rusland het op lokaal niveau wel redden. Het centrum verwacht dat de presidentiële partij via de eerste landelijke stem slechts 103 van de 225 zetels zal halen. Maar Verenigd Rusland zal dat via minimaal 196 en maximaal 203 zetels in de 225 districten ruimschoots kunnen compenseren tot een meerderheid van 299 à 306 zetels in de Doema.

Tegenover Verenigd Rusland zal de oppositie vermoedelijk bestaan uit de communisten van de KPRF, de hyper-nationalistische Liberaal Democratische Partij (LDPR) van Vladimir Zjirinovski en de coalitie van Rechtvaardig Rusland/Patriotten/Voor de Waarheid, die de kiesdrempel waarschijnlijk krap zal halen.

2. Systeemoppositie

Binnen die systeemoppositie draait het vooral om de vraag welke partij daarbinnen de leidende rol kan spelen: de KPRF of de LDPR? Op grond van de peilingen die de loyale bureaus mogen doen, lijkt deze strijd wel beslist: de communisten van de eeuwige leider Gennadi Zjoeganov, die naar eigen zeggen aan zijn laatste termijn is begonnen, zullen die dominante positie veroveren. Als de KPRF inderdaad 17,5 procent of meer van de federale stemmen haalt, zou dat iets minder positief nieuws voor het Kremlin zijn. De communisten stijgen al twee jaar heel licht maar wel gestaag in de peilingen. In hun kring klinken ook steeds meer stemmen om voorzichtig afscheid te gaan nemen van de quasi-oppositie die Zjoeganov nu al decennia voert en iets meer door te bijten. Deze KPRF’ers hebben vooral steun in de regio’s en kunnen zo op lokaal niveau een wat sterkere rol gaan spelen.

Steun voor politieke partijen volgens enquête FOM. Blauw: Verenigd Rusland. Rood: KPFR. Lichtgeel: LDPR. Oranje: Rechtvaardig Rusland. Screenshot.

3. Achtergrondpartijen

Het Kremlin zet niet al zijn kaarten op Verenigd Rusland. In het verleden heeft ze ook zogeheten ‘achtergrondpartijen’ in de markt gezet. Die clubs moeten de indruk wekken een autonome positie na te streven, maar zijn bedoeld om concurrenten van Verenigd Rusland in de wielen te rijden. Rechtvaardig Rusland heeft zo’n ontstaansgeschiedenis. Of er bij deze verkiezingen een achtergrondpartij is die succes mag boeken, moet nog blijken. Het Centrum voor Politieke Cultuur gaat ervan uit dat er geen nieuwe partijen in het parlement hun opwachting zullen maken.

De kans dat een der andere partijen de kiesdrempel zal halen, lijkt inderdaad minuscuul. Het VTsIOM peilde in zijn laatste enquête dat 15,5 van de stemmen gaat naar een van de tien andere partijen. Het bureau heeft deze niet uitgesplitst. Alleen Nieuwe Mensen komt met 3 procent een beetje in de buurt van de kiesdrempel. De andere outsiders – zoals de Partij voor Gepensioneerden & Sociale Rechtvaardigheid, De Partij voor Vrijheid en Rechtvaardigheid, de Groeipartij en het aloude Jabloko – sprongen er tot voor kort niet uit. Wellicht kunnen deze partijen via de districten wat Doemazetels bemachtigen. Veel zullen het er niet worden. Het Centrum voor Politieke Cultuur rekent op maximaal tien zetels voor in totaal vijf partijtjes.

De regering zet ook andere middelen in tegen de oppositie. Naast achtergrondpartijen worden soms ook kandidaten ingezet wier naam lijkt op of identiek is aan die van een onwelgevallige kandidaat. Zo staan in een district in St. Petersburg ineens twee naamgenoten van de Jabloko-politicus Boris Lazarevitsj Visjnevski kandidaat: Boris Ivanovitsj en Boris Gennadevitsj Visjnevski. De bedoeling is helder: de potentiële achterban van de echte kandidaat van Jabloko in verwarring brengen en splijten.

4. Slim Stemmen

Bij enkele lokale verkiezingen, onder meer voor de deelraden in Moskou en St. Petersburg in 2019, heeft Verenigd Rusland onverwachte nederlagen geleden door de electorale beweging Oemnoje Golosovanje (slim stemmen). Slim stemmen is een tactiek die louter en alleen tegen Verenigd Rusland is gericht. Op basis van (historische) statistieken zoeken activisten van Slim Stemmen op kieskringniveau naar een kandidaat die het meeste kans heeft om de vertegenwoordiger van Verenigd Rusland te verslaan. Waarna de club campagne gaat voeren voor die ene kanshebber. Zijn of haar eigen politieke standpunten doen er niet toe. De uitverkoren tegenstander van de Verenigd Rusland-kandidaat kan een democraat zijn of een communist, een fascistoïde politicus uit de kring van Zjirinovski of een clown, het is om het even. Dit opportunisme was in 2019 voor Jabloko-leider Grigori Javlinski reden om zich tegen deze tactiek uit te spreken. Maar zijn bezwaren vonden twee jaar geleden amper weerklank. Slim stemmen werd toen een succes.

Of slim stemmen dit keer weer tot nederlagen voor Verenigd Rusland kan leiden, is de vraag. Een maand voor de verkiezingen heeft de regering, die eind augustus een corona-krediet van 17,5 miljard dollar van het Internationaal Monetair Fonds in het vooruitzicht kreeg, aan twee belangrijke kiezersgroepen extra sociale uitkeringen verstrekt. Oorlogsveteranen krijgen een bedrag van 15.000 roebel (175 euro) en gepensioneerden eenmalig 10.000 roebel (115 euro) uitgekeerd.

Interessant wordt of Verenigd Rusland daarnaast met bekende Russen op de kandidatenlijsten een dam kan opwerpen tegen de proteststemmers. Naar Amerikaans voorbeeld heeft de regeringspartij in eigen kring ‘primaries’ gehouden om de populairste kandidaten uit te filteren. Op 17 tot 19 september moet blijken of dit heeft gewerkt. Verenigd Rusland heeft bovendien her en der in het land topsporters, artiesten en andere BR’ers voor verkiesbare plaatsen naar voren geschoven.

De tegenstem-tactiek staat of valt bij goede statistische data en navenante mobilisatie onder de kiezers. In 2019 was de inbreng van het FBK van Navalny van grote betekenis. Dit jaar is FBK als ‘extremistische organisatie’ buiten de wet geplaatst en zit Navalny zelf gevangen. De Russische regering is niettemin beducht voor de proteststem-tactiek en doet er alles aan om de beweging Slim Stemmen het werken onmogelijk te maken.

Twee weken voor het verkiezingsweekeinde heeft een rechtbank in Moskou de search-engines van Google en Apple opgedragen zoekopdrachten naar ‘slim stemmen’ te blokkeren. Al eerder had Roskomnadzor, de telecommunicatie-inspectie, geëist dat de zoekmachines niet meer naar FBK zouden doorgeleiden. Volgens de onafhankelijke politicoloog Dmitri Oresjkin blijkt uit deze acties van Roskomnadzor hoeveel angst de beweging ‘slim stemmen’ bij het Kremlin nog steeds oproept. Het gerechtelijke besluit zal echter averechts uitpakken, denkt Oresjkin. Iedere belangstellende burgers is dankzij de justitiële stappen weer op de beweging gewezen. ‘Ik denk dat Slim Stemmen een belangrijke rol zal spelen’, aldus de politicoloog bij radiostation Echo Moskvy.

Een interview met kiesraadvoorzitter Pamfilova uit 1996. Kop: 'Politiek is zwaar als je geweten en eer hebt'. 

5. Donbas

Ook het stemgedrag van een relatief grote groep nieuwe kiezers in de bezette oosten van Oekraïne is niet per se positief voor Verenigd Rusland. In de Donbas hebben inmiddels 600.000 burgers een Russisch paspoort gekregen en daarmee in theorie ook stemrecht voor de Staatsdoema. Ruim 300.000 van deze dubbele paspoorthouders hadden zich begin augustus ook geregistreerd voor een Russisch staatspensioen en voor de parlementsverkiezingen.

Het Centrale Kiescomité durft het niet aan om ook in de provincies Loegansk en Donetsk eigen Russische stembureaus in te richten. Zo’n provocatie zou weer nieuwe westerse sancties kunnen uitlokken. De kiezers in de Donbas kunnen daarom alleen elektronisch via internetverbindingen stemmen of in stembureaus in de buurprovincie Rostov, waar ze desgewenst met bussen heen zullen worden gereden.

Maar of deze honderdduizenden nieuwe kiezers uit dankbaarheid ook op Verenigd Rusland zullen stemmen, is niet zeker. Voormalig Donetsk-premier Aleksandr Borodaj staat in Rostov op de lijst van Verenigd Rusland. Maar mogelijk zijn twee kandidaten van de trojka-coalitie Rechtvaardig Rusland / Patriotten / Voor de waarheid in de Donbas toch populairder: te weten de linkse nationalist en schrijver Zachar Prilepin, die in de Donbas met de separatisten en huurlingen heeft meegevochten, en Aleksandr Kazakov, een voormalige adviseur van de in 2018 geliquideerde Donetsk-leider Aleksandr Zachartsjenko.

Tot slot: is de elite tevreden?

Deze vijf kanttekeningen bij de uitslag na 19 september zijn uiteindelijk slechts details. De hoofdzaak is of de bestuurlijke elite in Moskou, gevormd door de politieke machthebbers rond het Kremlin en de financieel-economische oligarchie in stad en land, de uitkomst van de Doemaverkiezingen acceptabel vindt of dat ze achteraf toch nog wat correcties wil aanbrengen op de vermeende volkswil. Alleen al daarom zijn de maanden ná de parlementsverkiezingen interessanter dan de stembusgang zelf.