Natuurlijk claimt Kremlin-partij Verenigd Rusland de verkiezingen gewonnen te hebben. Fraude in het stemhok, sjoemelen met elektronisch stemmen en uitschakeling van elke vorm van oppositie maakte de weg vrij. Op nummer één van de kieslijst van Verenigd Rusland stond minister van Defensie Sergej Sjojgoe. Waarom wordt hij genoemd als potentiële opvolger van leeftijdsgenoot Vladimir Poetin? Wabke Waaijer portretteert de trouwe tajga-maat van Poetin.

 Sjojgoe in het stemlokaal voor de Doemaverkiezingen van 17-19 september 2021 (foto: schermafbeelding van YouTube).

door Wabke Waaijer

Hij wordt de bekwaamste politicus in Poetins entourage genoemd en hij is volgens opiniepeilingen na de president, weliswaar met gepaste afstand, de populairste politicus in Rusland. Ruslandexpert Mark Galeotti betitelde hem als ‘de ultieme patriot’. Minister van Defensie Sergej Sjojgoe (1955) staat bekend om zijn uitgesproken antiwesterse retoriek, presenteert zichzelf als een echte ‘strijder’ en verschijnt bijna altijd in militair uniform.

Poetin droeg Sjojgoe – beiden zijn al even pensioengerechtigd – in juni 2021 voor als lijsttrekker van Verenigd Rusland voor de parlementsverkiezingen. Bij de eerste vijf namen op de lijst figureerden ook minister van Buitenlandse Zaken Sergej Lavrov en de hoofdarts van het bekende coronaziekenhuis Kommoenarka in Moskou. Op deze Denis Protsenko is waarschijnlijk wat druk uitgeoefend, want aanvankelijk had de arts helemaal geen zin in politiek.

De 66-jarige Sergej Sjojgoe staat niet voor niets op nummer 1. Hij is de enige politicus die sinds het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in elke Russische regering heeft gezeten. Al heeft hij zelf nooit de ambitie uitgesproken om president te worden, hij wordt door velen gezien als de opvolger van Poetin (die theoretisch overigens nog tot 2036 aan de macht kan blijven).

Sjojgoe is uitgegroeid tot één van de (weinige) naaste vertrouwelingen van Poetin. Zijn loyaliteit is legendarisch. Sjojgoe is ook een van de weinigen uit Poetins naaste omgeving die niet stamt uit de veiligheidsdiensten of uit de Petersburgse vriendenkring van de president. Wel is hij inmiddels –  net als andere Poetingetrouwen – behangen met medailles, waaronder de meest prestigieuze onderscheiding ‘Held van Rusland’.

Poetin en Sjojgoe hebben qua karakter wel iets van elkaar weg. Beiden waren in hun jeugd echte rouwdouwers en laten zich nog altijd graag zien als sterke mannen of echte kerels. Poetins enige geafficheerde vakantietripjes in de wilde natuur worden steevast georganiseerd door Sjojgoe, zijn vaste reisgenoot.

De Russische televisie toont met graagte de beelden van Sjojgoe en Poetin in de ongerepte Siberische taiga, lunchend op berenvellen of met ontbloot bovenlijf vissend in de rivier. Het is de Russische variant van de ideale Männerfreundschaft. Sjojgoe, geboren in de Siberische autonome republiek Toeva, blijft maar herhalen dat hij onder de indruk is van het uithoudingsvermogen van Poetin.

De Toevaan is sinds 2009 ook president van de Russische Geografische Vereniging die zich inzet voor bescherming van dieren in Siberië, maar volgens bronnen rond de presidentiële administratie is die vereniging slechts opgericht als verkapt reisbureau voor de tripjes met Poetin, die Toeva meermaals heeft bezocht. Het onafhankelijke journalistenplatform Agentstvo (net opgericht door de hoofdredacteur van onderzoekscollectief Projekt, dat zich ophief nadat het tot 'buitenlands agent' werd verklaard) onthulde het bestaan van drie geheime huizen die Sjojgoe speciaal zou hebben laten bouwen om Poetins peperdure tripjes te faciliteren. 

Poetin en Sjojgoe in de taiga: Männerfreundschaft (foto Kremlin) 

Redder in nood

Sjojgoe studeerde in 1977 af als bouwkundig ingenieur aan de Staatsuniversiteit van Krasnojarsk. Daarna maakte hij carrière in de bouw waar hij duizenden arbeiders aanstuurde, vaak voormalig gevangenen en kampbewoners. Deze ervaring kwam hem goed van pas toen Jeltsin, die bevriend zou zijn geweest met de vader van Sjojgoe, hem in 1990 naar Moskou haalde. Sjojgoe werd leider van het staatscomité voor Noodsituaties, het latere ministerie van Noodsituaties, waar hij tot 2012 minister bleef. Onder zijn leiding groeide het ministerie van Noodsituaties uit tot een machtig instituut omdat hij een heel leger soldaten ter beschikking kreeg.

Op zijn beurt heeft Sjojgoe Jeltsin meerdere malen uit de brand geholpen. Eerst steunde hij hem tijdens de augustuscoup van 1991 tegen Gorbatsjov. Later hielp hij Jeltsin met manschappen en wapens uit zijn departement van het Comité van Noodsituaties, toen het parlement in 1993 tegen de eerste president van Rusland in opstand kwam. 

Tijdens zijn twintigjarige ministerschap bij het ministerie van Noodsituaties werden er 400 humanitaire reddingsoperaties uitgevoerd. Sjojgoe was ter plekke bij talloze rampen: van aardbevingen en overstromingen tot explosies en bloedige, etnische conflicten die uitbraken in de voormalige Sovjetrepublieken. Voor het oog van de camera keek Sjojgoe toe hoe zijn leger voor Noodsituaties hulp bood.

Zijn manschappen schoten echter ook weleens tekort, bijvoorbeeld toen de kernonderzeeër Koersk in 2000 in de Barentszee zonk en Rusland buitenlandse hulp weigerde, terwijl het zelf niet over de middelen beschikte om de 118 bemanningsleden te redden. Toen bij een brand in een discotheek in Perm eveneens 118 mensen om het leven kwamen, werden wel lokale ambtenaren ontslagen omdat de brandveiligheid onvoldoende bleek te zijn gecontroleerd, maar minister Sjojgoe werd nooit verantwoordelijk gehouden. 

Over zijn ervaringen als minister van Noodsituaties schreef Sjojgoe het boek Pro vtsjera (Over gisteren), dat vorig jaar verscheen met een door de auteur zelf geschilderde illustratie op de omslag. De afbeelding doet denken aan de taiga waar Sjojgoe zich zo graag met Poetin laat fotograferen. En zo heeft hij meer Siberische landschapsschilderingen gemaakt. De Russische minister van Defensie is van alle markten thuis. Zijn schilderkunst en houtsnijwerk worden tot buiten de grenzen van zijn geboortestreek tentoongesteld. 

Krim en MH17

Na een korte periode als gouverneur van de regio Moskou werd Sjojgoe eind 2012 minister van Defensie. Hij gaf het slecht functionerende ministerie nieuw aanzien. Sjojgoe, geroemd als organisator, maakte in 2014 faam met de bliksemsnelle annexatie van de Krim. Teruggave van het schiereiland kan Oekraïne volgens Sjojgoe maar beter vergeten. Toen de Oekraïense president Zelenski afgelopen augustus herhaalde dat het nog slechts een kwestie van tijd is voordat de Krim weer bij Oekraïne zal worden gevoegd, luidde Sjojgoe's commentaar: 'De Krim was, is en zal Russisch blijven!'

In Bellingcats MH17 dossier duikt Sjojgoe’s naam op omdat hij er als minister van Defensie medeverantwoordelijk voor kan worden gehouden dat de Boek-raket is overhandigd aan de separatisten in Oost-Oekraïne. In een afgetapt telefoongesprek noemen de rebellen hem met name. Het Joint Investigation Team doet nu onderzoek naar de rol van Sjojgoe en andere overheidsfunctionarissen uit de Russische bestuurlijke en militaire top. Sjojgoe zelf vindt overigens dat Oekraïne geheel en alleen verantwoordelijk is voor het neerhalen van de MH17.

President Poetin met rechts van hem Sergej Sjojgoe tijdens de militaire oefeningen met Belarus, Zapad 2021, in september 2021. (foto: kremlin.ru).

Hervormingen bij Defensie

Sjojgoe zette de hervormingen door die zijn voorganger Anatoli Serdjoekov – weggestuurd wegens corruptie – bij Defensie geïnitieerd had. Zijn belangrijkste verdienste is dat hij het vertrouwen in het leger weer hersteld heeft. Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie stortte het sovjet-leger in. In de opvolgersstaat, de Russische Federatie, moesten de resten worden omgevormd tot een nieuw, Russisch leger, maar drastische bezuinigingen veroorzaakten een dramatische leegloop. Ook de defensie-industrie kreeg door de ineenstorting van de economie klap na klap, waardoor bewapening en bevoorrading van het leger ver achterbleven. De gruwelen van de Tsjetsjeense oorlogen en misstanden als de beruchte dedovsjtsjina (gewelddadige ontgroening van rekruten) bezorgden het leger begin deze eeuw een abominabele reputatie.

Poetin heeft het militair-industrieel complex inmiddels weer in ere hersteld, de defensiebudgetten werden opgeschroefd en nieuwe wapensystemen worden ontwikkeld. Onder leiding van Sjojgoe is het leger gemoderniseerd en zijn de arbeidsomstandigheden humaner geworden. Soldaten kregen comfortabelere kleding, beter eten en betere kazernes. Het ministerie van Defensie zou effectiever zijn gaan werken en de corruptie zou zijn aangepakt.

Door het leger en defensie weer aantrekkelijker te maken (hoewel veel Russen nog steeds alles uit de kast halen om de dienstplicht te ontlopen), heeft Sjojgoe ook belangrijke invloed gehad op het aanwakkeren van het patriottisme en de militarisering van de samenleving. Oorlog wordt de afgelopen jaren in Rusland steeds meer verheerlijkt. De dag van de overwinning op nazi-Duitsland, 9 mei, wordt steeds grootser gevierd, het aloude soldaatje spelen is heringevoerd op de lagere school en wordt gestimuleerd door de overheid en echt wapentuig kan bewonderd worden in het Moskouse entertainmentpark Patriot, dat in 2015 geopend werd en is gebouwd op initiatief van Sjojgoe. Hij liet zelfs een Russisch-orthodoxe Kathedraal van het Leger bouwen.

Verder heeft Sjojgoe de paraatheid van het leger vergroot door intensievere trainingen in te voeren en frequentere en onverwachte militaire oefeningen te houden. Tijdens een van die zogenaamde ‘onverwachte exercities’ doken in 2014 Russische troepen toevallig net op bij de Oekraïense grens. 

Ook de militaire opleidingen zijn onder Sjojgoe nieuw leven ingeblazen. Het aantal militaire onderwijsinstellingen in het land en het aantal kadetten groeit. Een militaire carrière begint in Rusland weer aantrekkelijk te worden. Een nieuw opgericht Arctisch leger moet de belangen van Rusland in deze snel gemilitariseerde regio kracht bijzetten.

Sjojgoe in stemlokaal tijdens de Doemaverkiezingen 17-19 september 2021 (foto: schermafbeelding van YouTube). 

Minder transparant

Dat Sjojgoe, die nooit in het leger heeft gediend maar desalniettemin generaal is geworden, defensie efficiënt heeft hervormd wordt door vriend en vijand erkend, maar er is ook kritiek op zijn beleid. Zo wil hij de dienstplicht niet afschaffen omdat hij die noodzakelijk acht in geval van een oorlogssituatie. Onlangs liet hij echter wel in een interview weten dat Rusland het aantal professionele militairen wil ophogen tot 500.000 (nu ruim 400.000) en dat het aantal dienstplichtigen daarom tegen 2025-2027 met bijna de helft kan worden ingekort (van ongeveer 240.000 rekruten naar 120.000 per jaar).

Bovendien is het ministerie van Defensie onder Sjojgoe weer een gesloten bolwerk geworden. Zo blijkt uit onderzoek van Agentstvo dat de voornaamste taak van de onder Sjojgoe enorm uitgedijde persdienst is om elk kritisch geluid in de staatsmedia te ondervangen. In 2019 benadrukte Sjojgoe, in zijn eerste uitgebreide interview in zeven jaar aan de Kremlin-loyale krant Moskovski Komsomolets, dat dankzij hem de omstandigheden in het leger zijn verbeterd, onder andere door de introductie van een lopend buffet in de militaire kantines. Toen een journalist in de staatskrant Izvestija de kritische kanttekening maakte dat het leger minder transparant is geworden, werd de krant op de vingers getikt, de journalist ontslagen en het artikel van de site gehaald. 

Sinds 2008 maakt het ministerie van Defensie al geen melding meer van het aantal ‘doden in vredestijd’ omdat die informatie op last van Poetin tot ‘militair geheim' is bestempeld. Sinds 2015 blijft ook het aantal gesneuvelden tijdens ‘speciale missies’ geheim. Zo hoeft het ministerie van Defensie geen cijfers te geven over het aantal gesneuvelden in Syrië en Oekraïne.

Sjojgoe spreekt graag over de 'successen' van het Russische leger in Syrië maar Ruslands rol in het conflict in Oost-Oekraïne wordt door Rusland nog altijd ontkend. Oekraïne heeft een strafzaak tegen Sjojgoe aangespannen wegens medeplichtigheid bij de organisatie van paramilitaire eenheden en het leveren van wapens en munitie aan de rebellenrepublieken van Donetsk en Loegansk. 

 Russische leger na de verovering van Aleppo in Syrië (foto ministerie van Defensie)

Persoonlijkheidscultus

Al sinds zijn periode als minister van Noodsituaties (1994-2012) bouwt Sjojgoe consequent aan zijn imago van held en redder in nood, wat ongetwijfeld bijdraagt aan zijn populariteit onder de bevolking. In zijn geboortestreek Toeva kan zijn imago sowieso niet meer stuk. In deze armste regio van Rusland, een overwegend Boeddhistische provincie, is sprake van een heuse persoonlijkheidscultus rondom de minister van Defensie. Zijn portret hangt er verplicht in alle overheidsgebouwen en zelfs grote evenementen beginnen er steevast met een verwijzing naar ‘onze held’. In zijn geboortestad Tsjadan staat een Sjojgoemuseum, het huis waar hij de eerste twee jaar van zijn leven doorbracht.

De lokale overheid in Toeva hield een enquête onder de bevolking over Sjojgoe. Op de vraag hoe ze hem zouden karakteriseren antwoordde 92% van de mensen met ‘held’ en 8% met  ‘redder’. Dezelfde enquête is ook gehouden onder Sjojgoe’s ‘collega’s’ uit de politiek en die vonden het moeilijk om hem in één woord te omschrijven, omdat hij zo veelzijdig is. Ze typeerden hem zowel als  ‘vriend’, ‘kameraad’, ‘organisator’, ‘leider’ en als ‘dappere vent’.

Borst vol eretekenen: een Russische krant spelde uit hoeveel medailles Sjojgoe in vol ornaat op zijn borst heeft hangen. De aanleiding was de medaille 'Verdienste voor het vaderland', eerste klasse, die Poetin hem op zijn 65ste verjaardag gaf.

In het Nationale Museum van Toeva hangt Sjojgoe’s portret op een prominente plek. Volgens de museumdirecteur is Sjojgoe een reïncarnatie van de Mongoolse legeraanvoerder Soebedej, een belangrijke adviseur van Dzjengiz Kahn. Sjojgoe financierde ook de publicatie van een boek over deze Mongoolse legeraanvoerder. In het voorwoord valt te lezen dat Sjojgoe een nakomeling van hem is. Toeval of niet: Toeva heeft met ruim 77% één van de hoogste opkomstpercentages van het land bij de Doemaverkiezingen.

Maar Sjojgoe heeft niet alleen in zijn geboortestreek een goede pers. Agentstvo ontdekte dat er over Sjojgoe de afgelopen twee jaar veel meer items op de staatstelevisie vertoond zijn dan over andere ministers en dan rekenden ze de berichten over zijn gemeenschappelijke uitjes met Poetin nog niet eens mee. 

Grootse plannen

Hoewel Sjojgoe al ruim dertig jaar in de politiek zit, is hij min of meer gevrijwaard gebleven van schandalen. In 2015 onthulde Navalny’s anti-corruptiefonds weliswaar dat Sjojgoe een villa in Toevaanse stijl had laten bouwen ter waarde van 18 miljoen dollar die deels op naam van zijn studerende dochter stond, maar van zulke berichten kijken veel Russen niet eens meer op. Sjojgoe wordt dan ook wel de man met de goede PR genoemd. Maar of dat genoeg is om een geschikte opvolger voor Poetin te worden, is de vraag.  

Sjojgoe heeft het lijsttrekkerschap voor Verenigd Rusland ditmaal aanvaard omdat hij wil voorkomen dat Rusland nogmaals de economische en politieke instabiliteit van de jaren negentig zal moeten meemaken. ‘Het land heeft een dynamische en progressieve ontwikkeling nodig’, zei Sjojgoe. Daarbij verwees hij naar zijn rol in de jaren negentig, toen hij als medeoprichter en succesvol lijsttrekker aan de wieg stond van de partij Eenheid die later uitgroeide tot regeringspartij Verenigd Rusland.

De laatste tijd spreekt Sjojgoe zich vaker uit over onderwerpen die eigenlijk bij de president lijken thuis te horen, schrijft de Russische columnist Konstantin Eggert. Zo stelde Sjojgoe begin augustus voor om de Russische hoofdstad naar Siberië te verplaatsen en daar vijf nieuwe steden te bouwen met een bevolkingsaantal tot 1 miljoen inwoners. Ze zouden moeten verrijzen op plekken waar belangrijke grondstoffen te winnen zijn.  ‘Het moeten magneten worden voor zowel de inwoners van heel Rusland als voor onze vele medelandgenoten uit de voormalige Sovjetrepublieken en daarbuiten’, aldus de minister.

Is Sjojgoe nu de gedroomde opvolger van Poetin? Volgens columnist Eggert wel, omdat hij zo dicht betrokken is bij alle dossiers die zorgen voor politieke spanningen met het Westen dat hij geen bedreiging vormt voor de huidige president. Ze zitten in hetzelfde schuitje en Poetin zou op bescherming van Sjojgoe kunnen blijven rekenen. Maar volgens publicist Oleg Kasjin is hij daardoor louter geschikt voor binnenlands gebruik omdat hij als (in)direct verantwoordelijke voor de annexatie van de Krim en de destabilisatie van Oost-Oekraïne een veels te omstreden figuur is om zich te kunnen profileren in de internationale politieke arena. 

Wat men in het Westen van hem vindt, lijkt Sjojgoe overigens weinig te schelen. Op een bijeenkomst met jongeren zei hij onlangs: ‘(...) ik heb het geluk gehad te mogen samenwerken met Milosevic, Karadzic en Mladic’. Die laatste twee zijn door het Joegoslavië-tribunaal in Den Haag veroordeeld voor genocide en misdaden tegen de menselijkheid.

Bronnen: Agentstvo, The New Times, Open Media, Meduza, Kommersant, RBK, Izvestija, Al Jazeera, Ria Novosti, Current Time, Tass, Deutsche Welle, Open Democracy, Snob.ru, Radio Svoboda.

Sjojgoe toont Poetin zijn werkplaats in zijn geboortestreek Toeva. (foto: Kremlin.ru)