Geschiedenis speelt in de nieuwe ideologie van het Kremlin een belangrijke rol. Maar hoe uniform is de opvatting over het verleden inmiddels geworden? Een bezoek aan drie musea in Moskou laat zien dat er nog steeds ruimte is voor pluriformiteit. De geschiedenis laat zich niet een-twee-drie herschrijven.
door Laura Starink
Wandelend door het centrum van Moskou kun je nergens aan aflezen dat Rusland een economische crisis doormaakt. In een gebied met een straal van ver buiten de Boulevardring wordt straat na straat opgeknapt. Brede stoepen rukken op, auto’s worden teruggedrongen, bloemperken alom, sierbogen met plastic bloemguirlandes en een straf parkeerbeleid om het nog steeds populaire stoepparkeren aan te pakken. Het centrum gaat gebukt onder jaarlijks terugkerende wegwerkzaamheden.
Alle terrassen in het centrum van Moskou zitten vol (foto Laura Starink)
Witwasserij van zwart geld, zeggen cynische vrienden. ‘Hier worden enkele vrienden van burgemeester Sobjanin erg rijk van. De trottoirs en de bloemperken worden jaarlijks opnieuw omgewoeld en betegeld.’ De vrouw van de burgemeester zit in de stoeptegelbusiness. ‘Moskou wordt een gelikte eenheidsworst,’ zegt een bevriende architect, die Moskou tot in de haarvaten kent. Hij fulmineert ertegen in de pers waar hij maar kan.
Burgemeester Sobjanin, een oliemagnaat uit het Siberische Chanto-Mansisk, bouwt aan een stad die past bij de allure van een wereldrijk. Als ik er rondloop wordt het centrum vanwege een IJscofeest bevolkt door reusachtige roze pinguins en witte ijsberen met ijshorentjes in hun poten. De Disneylandisering van Moskou lijkt haaks te staan op de opgeklopte woede over Amerika, de grote geopolitieke tegenspeler die Rusland volgens de meerderheid van de bevolking geen plek onder de zon gunt. De terrassen zitten vol met hipsters, op de rivier de Moskva tuffen rondvaartboten en langs de kades fietsen, joggen, skaten, steppen en segwayen jonge Moskovieten. Een enkeling laat zijn hazewindhond uit.
In Moskou viert men het IJscofeest met uitbundige decoraties (foto Laura Starink)
De pronk van Moskou verhult de crisis, die voor velen voelbaar is. De daling van de olieprijs en de westerse sancties bijten. De devaluatie van de roebel (1 euro kost nu 71 roebel), de prijsstijgingen bij gelijkgebleven lonen en magere pensioenen, de afbraak van de sociale zekerheid, tekorten in de gezondheidszorg, gebrek aan buitenlandse investeringen, het opdrogen van de reclamebudgetten, de onmogelijkheid om geld te lenen bij de bank, laat staan op de buitenlandse kapitaalmarkt hebben een recessie veroorzaakt. Het midden- en kleinbedrijf staat op omvallen. Minister van Financiën Siloeanov waarschuwde zelfs voor een herhaling van de roebel-Krach van 1998. Economisch adviseur Aleksej Koedrin zei tegen Poetin dat de geopolitieke spanningen met het Westen zo snel mogelijk moeten worden verminderd om de dringende modernisering van de economie aan te vatten. Poetins reactie was niet bemoedigend: ‘Maar zij zijn begonnen’.
Het net sluit zich
Terwijl Moskou er uitziet als een mondaine wereldstad met 15 miljoen inwoners, haalt het bewind de teugels aan. De boodschap: ga je goddelijke gang, maar bemoei je niet met de politiek. Al hebben zich maar liefst 70 politieke partijen geregistreerd voor de komende parlementsverkiezingen van 18 september, het Kremlin bepaalt de speelruimte en in de Doema geeft Poetins partij Verenigd Rusland altijd de doorslag. De na de moord op politicus Boris Nemtsov nog verder gemarginaliseerde oppositie is verdeelder dan ooit. Om regionale onrust de kop in te drukken zijn ter waarschuwing al drie gouverneurs wegens fraude gearresteerd.
Poetin ondertekende begin juli de wet op de Nationale Garde, een nieuw repressieapparaat met verregaande bevoegdheden, zoals het recht om op de massa te schieten bij ongeregeldheden. De laatste daad van de Doema voor het zomerreces was het aannemen van een pakket stringente antiterrorismewetten om, bijvoorbeeld, telefoonbedrijven te verplichten dataverkeer een half jaar te bewaren in verband met extremisme. En minderjarige kinderen te dwingen potentiële aanslagplegers aan te geven bij de politie. Poetin zette deze week zijn handtekening onder de wetten, genoemd naar parlementslid Irina Jarovaja, en gaf de FSB de opdracht binnen 2 weken een plan te leveren om internetgegevens te kraken. Corruptiebestrijder Aleksej Navalny gaat onverdroten voort met zijn aanvallen op het Kremlin, maar zijn broer zit daarvoor inmiddels in de gevangenis. Guilt by family ties.
Met het ontslag van de hoofdredactie van massamedium RBK is volgens journalisten het einde van de de toch al betrekkelijke persvrijheid in zicht. Kleinere websites en kranten vrezen dat zij nu aan de beurt zijn. De FSB deed deze week huiszoeking bij radiostation De Echo van Moskou vanwege een artikel van de systeemkritische publicist Piontkovski, die schreef dat er voor Tsjetsjenië geen plaats is in Rusland. De FSB beschouwt dit als een aanslag op de territoriale integriteit van het land, een strafbaar feit. Piontkovski had het land veiligheidshalve al in februari verlaten. De hoofdredacteur van Gazeta.ru is ontslagen wegens kritische artikelen. Een historicus kreeg problemen omdat hij geheel naar waarheid opschreef dat Stalin in september 1939 Oost-Polen binnenviel, nadat Hitler zijn Blitzkrieg in West-Polen was begonnen.
Onwelriekende boeken
Het Rusland van Vladimir Poetin is geen dictatuur. In een goede boekwinkel als Globus bij het Loebjankaplein liggen weliswaar stapels onaangenaam riekende extreem-nationalistische boekwerken over Oekraïne en de rechtvaardige oorlog in de Donbas, het wereldcomplot van Barack Obama, de ‘vijfde kolonne’ van verguisde liberale landverraders, de in het westen heersende Russofobie en de grootsheid van de Russische natie. Maar een tafel verderop liggen de boeken van diezelfde ‘vijfde kolonne’ uitgestald.
Staliniana te koop in een straatkiosk: 'Stalins antwoord op de westerse sancties', 'Stalin en Christus', 'Stalin is geen verleden tijd' en 'De laatste wereldoorlog' (van de VS) (foto Laura Starink)
Veel intellectuelen die ik spreek zeggen zich (nog) niet geremd te voelen in hun creatieve werk, al walgen ze van de sfeer van nationalistische trots en haat tegen hen en hun ‘westerse handlangers’. Het gif van die haat, zeggen ze, druipt dag in dag uit van het televisiescherm waar talkshows bestaan uit tegen elkaar schreeuwende mannen (en een hele enkele vrouw) die goeddeels op hetzelfde aambeeld slaan: Rusland wordt vernederd en verguisd, het Westen wil ons op de knieën dwingen, de NAVO rukt op en de Oekraïners zijn idioten. De Brexit geeft soelaas: fijn dat jullie Unie nu ook uiteenvalt. Nu is het onze beurt om te gloriëren. Intussen stept en jogt buiten iedereen ontspannen door.
Zoals de oorlog in de Donbas ‘hybride’ is omdat de vijand zich niet kenbaar maakt, zo is ook de sfeer in Moskou moeilijk te peilen. Waar liggen nu de grenzen van de vrijheid? Om dat te testen duik ik in de historiografie, die opnieuw last heeft van ideologische restricties omdat de grootsheid van de natie moet worden herbevestigd. Wordt de geschiedschrijving met dat doel gelijkgeschakeld? Gesprekken met historici laten zien dat velen zich, net als in de sovjet-tijd, terugtrekken in de 19de eeuw, die ideologisch onomstreden is. Anderen lenen zich voor de ondersteuning van de officiële lijn. Maar er is nog steeds een groep van tientallen historici die de zwarte bladzijden uit de als triomf gebrachte Grote Vaderlandse Oorlog (1941-1945) en de Stalinterreur niet schuwen. Ze hebben zich aaneengesloten in de Vrije Historische Vereniging.
Hoe merkbaar is de nieuwe historische canon in Moskou? Ik bezoek drie musea die historisch beladen onderwerpen behandelen, het Goelagmuseum, het Joods Museum en een geschiedenistentoonstelling van de Russisch-orthodoxe kerk. Vorig najaar opende het Goelagmuseum in Moskou zijn deuren in een omgebouwd wooncomplex aan de Samotjotsjny-steeg. Het museum bestond al vanaf begin deze eeuw in een kleine woning aan de Petrovka, als privé-initiatief van een paar actieve historici.
De waarheid over de Stalin-terreur
In het Russische ‘narratief’ over de glorieuze overwinning op nazi-Duitsland, een van de pijlers van Poetins eclectische ideologie, is weinig plaats voor de Stalin-terreur. Stalin was immers de veldheer die de nazi’s op de knieën dwong. Een organisatie als Memorial, de oudste ngo van Rusland, die sinds 1987 het stalinisme bestudeert, moet zich volgens de repressieve wet op de ngo’s afficheren als ‘buitenlandse agent’, omdat ze geld krijgt uit het buitenland. Dat wordt in Rusland bijna als landverraad opgevat. Het Siberische strafkampencomplex Perm-36, een van de eerste Goelagmusea in Rusland, is omgebouwd tot een museum dat de nadruk legt op het zware leven van de bewakers. Hoe zou het Moskouse Goelagmuseum de zwarte bladzijden uit de geschiedenis exposeren? Het antwoord is: totaal objectief.
Goelagmuseum in Moskou (foto Laura Starink)
Het museum opent met een zaal over gevangenissen met omineuze namen als Boetyrka, Lefortovo of Matrosskaja Tisjina (Matrozenstilte), die allemaal nog steeds als gevangenis werken en het aanzien hebben van griezelige kerkers. In Matrosskaja Tisjina stierf in 2009 Sergej Magnitski, de advocaat van Poetins vijand William Browder, Amerikaans durfkapitalist, die Rusland niet meer mag betreden. Magnitski, die voor Browder een grote fraudezaak onderzocht, werd opgepakt en stierf in de cel door medische verwaarlozing. Het Goelagmuseum toont de afmetingen van de cellen en een film over de resten van de honderden werkkampen van de Goelagarchipel in Siberië.
Een volgende zaal bevat de schamele persoonlijke bezittingen van de kampbewoners, soms kleine met de hand gemaakte snuisterijen en brieven naar huis. Op beeldschermen worden de verhalen van gevangenen verteld en de decreten getoond die de Grote Terreur van 1937 vorm gaven. IJzingwekkend zijn de door Stalin en de rest van het Politburo persoonlijk ondertekende executielijsten.
Stalins handtekening (in rood) onder executielijst: Za = vóór
Hier en daar streek Stalin met zijn hand over zijn hart en streepte de naam van, bijvoorbeeld, de zoon van een politieke kompaan door. Dan verving hij het doodvonnis door ’10 jaar kamp’ (wat meestal op hetzelfde neerkwam). Het museum is sober, indrukwekkend maar misschien wat mager voor de enorme omvang en impact van de terreur. Dat lijkt geen ideologische belemmering, maar eerder een kwestie van beperkte financiën. Veel bezoekers lopen er niet rond.
Interactief museum over het Jodendom
Geld speelde bij het Joods Museum even verderop (ook wel het Museum van de Tolerantie genoemd) overduidelijk geen rol. Zoals veel musea in Moskou is het gevestigd in een oud fabrieksgebouw, zoals Moskou er nog duizenden in de aanbieding heeft. De bezoekersaantallen liggen hier beduidend hoger, maar daar zitten ook veel toeristen bij. Dat het museum zeer interactief en modern is vormgegeven zal aan die populariteit zeker bijdragen. Het privémuseum is gefinancierd door rijke joodse tycoons als Vekselberg en Abramovitsj en ontworpen door een Amerikaanse museummaker.
Het Joods Museum of het Museum van de tolerantie (foto Laura Starink)
Het is even slikken als je in de eerste filmzaal (10 minuten over de ontstaansgeschiedenis van het jodendom) onderworpen wordt aan een pretpark-format. Als de Tempel wordt verwoest, begint je stoel te schudden en vliegen de rotsblokken je om de oren; het dondert als Mozes van God op een bergtop de Tien Geboden krijgt; sprinkhanen knisteren langs je benen bij de Tien Plagen tijdens de ballingschap in Egypte; spetters vliegen je om de oren als de Rode Zee zich over de belagers sluit na de veilige overtocht van de Joden. Maar het film- en beeldmateriaal dat daarna komt is meer dan indrukwekkend.
Het museum geeft een zeer compleet beeld van de geschiedenis van de joden in het tsarenrijk (de shtetls, de pogroms, het verplichte joodse vestigingsgebied, het zakenleven, de intellectuelen, de Bund, het ontstaan van het zionisme), hun rol bij de Russische revolutie, hun bevrijding en opmars, gevolgd door nieuwe onderdrukking. De Holocaust wordt uitgebreid behandeld, met bijvoorbeeld meer dan levensgrote filmbeelden over Babi Jar, het ravijn in Kiev waar Duitse Einsatzgruppen in twee dagen 33.000 joden doodschoten.
Het Joods Museum toont schitterend filmmateriaal (foto Laura Starink)
Niet verzwegen wordt dat na de oorlog in de Sovjet-Unie de massamoord op de joden verdoezeld werd ten gunste van de 20 miljoen sovjet-slachtoffers, die belangrijker werden geacht. Stalins antisemitisme (het Dokterscomplot), maar ook de joodse emigratie in de Brezjnev-jaren komen aan de orde, evenals de positie van de joden sinds de perestrojka. Indringend beeldmateriaal, kleine interactieve grapjes, gebruiksvoorwerpen, joodse rituelen, moeilijke vragen over de dilemma's waar de vervolgde joden in Rusland voor stonden, er zijn geen taboes. Dat is heel belangrijk in een land waar het jodendom een belangrijke rol heeft gespeeld, die nooit eerder zo volledig en objectief is weergegeven. Het museum ging open in 2012, net voor de verscherping van de repressie bij de massademonstraties tijdens de herverkiezing van Poetin.
De Russisch-orthodoxe kijk op tsaar en bolsjewiek
Omdat het Gorkipark dankzij Garage, het museum voor moderne kunst (ontwerp Rem Koolhaas), het domein is geworden van de culturele jeugd, bezoek ik als tegenwicht de VDNCha, het bolwerk van de reactie. Hier heeft de tijd stilgestaan: op de ‘Expositie van Verworvenheden van de Volkseconomie’ staat Lenin nog fier overeind en rijzen de paviljoens van de Unierepublieken van de uiteengevallen USSR als vanouds op. De gouden Fontein van de Vriendschap is even stilgevallen, maar in de grote expositiezaal heeft de Russisch-orthodoxe Kerk kosten noch moeite gespaard om haar visie op de Russische geschiedenis te tonen. Ook op de tentoonstelling ‘Rusland, mijn geschiedenis’, gepresenteerd als onderdeel van het ‘Geschiedenispark’, is de overdaad verbluffend (www.myhistorypark.ru).
'Rusland. Mijn geschiedenis' op de VDNCha is georganiseerd door het Moskouse patriarchaat (foto Laura Starink)
De steenrijke kerk is - en ook dat is een constante in de Russische geschiedenis - een onverwoestbare steunpilaar van de macht. Patriarch Kirill laat geen gelegenheid onbenut om het decadente Westen te geselen en de kerk intervenieert regelmatig in de kunsten (Pussy Riot, het ontslag van een Siberische theaterdirecteur wegens een opvoering van Wagners Tannhauser). Op de VDNCha laat de kerk zien wat voor haar de historische canon zou moeten zijn.
Zaal na zaal trekt de Russische geschiedenis voorbij op grote filmdoeken en transparanten met nationalistische uitspraken van Russische poëten, popes, patriarchen en politici. Ook dit is een geschiedenis van moord en brand, maar de vormgeving druipt van de symboliek. Gedragen stemmen geven commentaar op de wereldgebeurtenissen. Als de vervolging van de kerk onder de bolsjewieken aan bod komt, kleuren alle beeldschermen rood van het bloed. Een andere zaal toont de parade der tsaren, afgesloten met een verstild portret van het door de bolsjewieken vermoorde gezin van Nicolaas II.
In de ogen van de patriarch, opdrachtgever van de tentoonstelling, brak de Tijd der Troebelen pas goed aan met de twintigste eeuw: een eeuw van opstand, het neerhalen van heiligdommen, de moord op de godgekroonde hoofden en het virulente atheïsme van de communisten. De brouwende Lenin wordt als de baarlijke duivel voorgesteld. Opstand, wordt er hier ingehamerd, is iets voor goddelozen. Dat vindt Vladimir Poetin ook. Dat de Oktoberrevolutie de wieg was van een eeuw ellende in Rusland valt trouwens niet te ontkennen. Dat die revolutie een westers complot zou zijn geweest moet de Russische schuld ietwat verminderen.
Tsarenparade op de VDNCha (foto Laura Starink)
Ook voor de Russisch-orthodoxe kerk zijn de Verenigde Staten de kwaaie pier: wie is er uitsluitend beter geworden van de Tweede Wereldoorlog? De VS, wier wapenindustrie op volle toeren draaide, terwijl de Amerikaanse slachtoffers in het niet vallen bij de vele miljoenen Russen. Het is een overzichtelijk eendimensionaal beeld, dat naadloos samenvalt met de staatspropaganda op de Russische televisie.
En toch. In al die overdonderende zalen liep ik maar drie bezoekers tegen het lijf. Ook in het park van VDNCha gaan mensen liever buiten steppen.
Gerelateerde artikelen
Lees ook over Grote Oktoberrevolutie
