Voorgesteld als een aantrekkelijke en moderne vorm van stemmen, was de gang van zaken bij het stemmen via internet voor de Doema bijzonder ondoorzichtig en verdacht. President Poetin is echter heel tevreden met deze eerste proeve. Hij preludeert op een landelijke invoering van online stemmen voor de presidentsverkiezing van 2024. Efficiënter en goedkoper dan fraude via omkoping en pressie, denken critici.
Uitleg over stemmen per internet. Aan het woord is het hoofd van de publieke waarnemingscommissie, Aleksej Venediktov. Foto FB/Venekdiktov
door Hella Rottenberg
Dat de Doema-verkiezingen in Rusland oneerlijk waren, is geen nieuws. Oppositiebewegingen en -kandidaten werden uitgesloten en vervolgd, kritische websites en kanalen geblokkeerd of gehinderd, de ‘slim stemmen’ lijst van de gevangen oppositie-leider Navalny werd onvindbaar gemaakt en onafhankelijke waarnemers werd de toegang min of meer versperd.
Statisticus Sergej Sjpilkin maakte bovendien aannemelijk dat ook ditmaal grootscheepse fraude in het spel was om de gewenste uitslag te bereiken. Net als bij vorige verkiezingen en de volksstemming over de grondwet zag hij een duidelijk patroon bij stembureaus met een abnormaal hoog opkomstcijfer. Hoe hoger de opkomst, hoe meer stemmen voor regeringspartij Verenigd Rusland. Volproppen van de stembussen of vervalsing van de stemuitslagen, is volgens hem de verklaring.
Daar is deze keer een krachtig instrument voor fraude aan toegevoegd: stemmen via internet. Voorgesteld als een aantrekkelijke en moderne vorm van stemmen, was de gang van zaken buitengewoon ondoorzichtig en verdacht. Er kon dit keer voor het eerst bij Doema-verkiezingen elektronisch worden gestemd in zeven kiesdistricten: Sebastopol (op de Krim), Koersk, Moermansk, Nizjni Novgorod, Rostov, Jaroslavl en Moskou. In totaal maakten 2,5 miljoen kiezers daarvan gebruik, van wie het overgrote deel in Moskou (2 miljoen).
Uitslag pas na 14 uur
Juist over de uitslagen in Moskou brak een luidkeelse controverse uit. In zes regio’s was de uitslag van de elektronische stemmen binnen een uur nadat de stembussen waren gesloten, bekend. Er hoefde immers niet met de hand worden geteld. Een druk op de knop en het resultaat kwam eruit gerold. In Moskou liep het anders. Journalisten kregen van Ella Pamfilova, de voorzitster van de Centrale Kiescommissie, eerst te horen dat het nog een paar minuten zou duren. Nog een half uur, nog een uur. Het moment werd telkens weer uitgesteld. Uiteindelijk duurde het 14 uur, geruime tijd nadat de papieren stembiljetten waren geteld, totdat de Kiescommissie de uitslagen publiceerde.
Links: Moskou zonder internetstemmen, in groene districten hebben tegenkandidaten van Verenigd Rusland gewonnen. Rechts: Moskou na publicatie van de internetstemmen. Kaart van Konstantin Sonin
De verontwaardiging was groot, toen bleek dat in alle 15 kiesdistricten van Moskou de kandidaten van Verenigd Rusland hadden gewonnen, terwijl de avond ervoor in 8 districten een tegenkandidaat voorlag. De elektronische stemmen hadden de uitslag radicaal veranderd. Wat was er gebeurd? En hoe?
In de uitleg van de autoriteiten was de vertraging veroorzaakt door technische hobbels. In Moskou had men bij het ontwerpen van het systeem de mogelijkheid ingebouwd dat kiezers hun stem nog tot het laatst konden wijzigen. Dit was bedoeld, zo werd gezegd, om kiezers te beschermen als ze op hun werk aangezet zouden worden tot stemmen op de ‘juiste’ kandidaat. Thuis konden ze in dat geval opnieuw inloggen en een andere keuze maken. Niet minder dan 300.000 van de 2 miljoen kiezers hadden hiervan gebruik gemaakt, zei men. Welnu, het controleren op de laatst uitgebrachte stem van zoveel kiezers kostte heel veel tijd. Vandaar de vertraging.
Een tweede verklaring werd gegeven door de hoofdredacteur van het liberale radiostation Echo Moskvy, Aleksej Venediktov. Hij had zich laten engageren als hoofd van de publieke waarnemingscommissie voor het internetstemmen in Moskou. De tegenkandidaten en oppositie hadden deze uitslag aan zichzelf te danken, zei Venediktov, want terwijl het Moskouse bestuur het stemmen per internet had aangeprezen en gestimuleerd, had de oppositie haar aanhang er juist van weerhouden.
Daarop volgde een hevige discussie, waarin experts en politicologen tegenargumenten presenteerden. Ze worstelden met een enorme handicap: de gegevens uit de stemcomputers waren maar gedeeltelijk vrijgegeven en daardoor oncontroleerbaar. De waarnemers die tijdens het tellen via een speciale computer konden volgen wat er achter de schermen gebeurde, verloren op een zeker moment hun verbinding. Een nieuwe inlogcode kregen ze niet.
Verdachte patronen
Niettemin lukte het gaten te schieten in de uitleg van het Moskouse bestuur. De onderzoekers konden nagaan wanneer elektronische stemmen waren uitgebracht tijdens de drie dagen van de verkiezingen. Vrijdagochtend was er flinke activiteit te zien, die resulteerde in voorsprong van de regeringskandidaten. Zaterdag raakten deze kandidaten in veel disctricten hun voorsprong kwijt, waarna zondagochtend een kleine explosie volgde van internetstemmen voor de regeringskandidaten. In de lunchtijd hield dit weer op, vanaf twee uur was weer een gestage instroom te zien van internetstemmen voor de regeringskandidaten. Exact ditzelfde patroon was zichtbaar in alle 15 kiesdistricten.
Twee verschillende kiesdistricten (boven 198, onder 197) met exact dezelfde stempatronen bij het online stemmen. Bovenste lijnen zijn stemmen voor de regeringskandidaten, onderste van de tegenkandidaten. Grafieken van Instagram Brjoechanova en Lobanov
Om zich tegen de kritiek te verweren, liet Venediktov meer gegevens publiceren over één kiesdistrict, nr. 198. Daar lag aanvankelijk de regeringskandidate Galina Chovanskaja voor, maar later veranderden behoorlijk veel kiezers hun voorkeur en stemden op de onafhankelijke Anastasia Brjoechanova. Zaterdagavond en zondagochtend registreerde de computer ineens honderden stemmen voor Brjoechanova die veranderd werden in een stem voor andere kandidaten. Waarom zouden kiezers die eerst op een tegenkandaat stemden, zich bedenken en loyaliteit aan de regering betuigen? Dit ongewone gedrag suggereert dat iemand met toegang tot het computersysteem de stemmen heeft veranderd, betoogde econome Tatjana Michailova.
Toen onder druk van de kritiek soortgelijke data voor de andere 14 kiesdistricten werden vrijgegeven, kwam een identiek patroon tevoorschijn. Groepen kiezers die zaterdag hun stem uitbrachten op een tegenkandidaat, veranderden zondag van mening.
Geen bewijzen, daders op het kerkhof
Het zijn sterke aanwijzingen dat er gegoocheld is met de internetstemmen. Maar bewijzen dat er fraude is gepleegd ontbreken. Precies daarom, zegt de Amerikaanse politicoloog Cole Harvey, is verkiezingsfraude via internet zo aantrekkelijk. ‘De mensen die manipuleren willen niet gepakt worden. Niemand wil een strafzaak aan z’n broek, ook als hij uiteindelijk wordt beschermd tegen ernstige gevolgen. Dat maakt het lastig voor het regime om effectieve verkiezingsvervalsers te recruteren in plaatsen als Moskou, waar de oppositie heel actief is.’ Met behulp van online stemmen wordt het laatste beetje concurrentie tussen kandidaten in Rusland een schijnvertoning, meent hij. ‘Het regime kan het dure en onzekere kopen van stemmen en pressie uitoefenen vervangen door goedkope en efficiënte fraude.’
Volgens de Russische politicoloog Grigori Golosov heeft de ‘schandalige’ gang van zaken één voordeel. ‘Ik hoop dat het de mensen ontnuchtert die de stemprocedures willen “vervolmaken” met behulp van het internet. De algemene regel is aldus: alles wat het stemmen versimpelt, versimpelt het vervalsen van de verkiezingen’, zo schreef hij op Facebook.
Inmiddels hebben meer dan 1600 leden van Moskouse stembureaus en waarnemers in een open brief aan Aleksej Venediktov protest aangetekend en annulering geëist van de uitslag van de internetstemming. Ze schrijven onder andere dat er kiezers in het stembureau verschenen, die ontdekten dat ze zich als internetstemmer hadden geregistreerd, terwijl ze van niets wisten. Soms lukte het kiezers niet per internet te stemmen, maar konden ze ook niet op een andere manier hun stem uitbrengen.
In de brief wordt een reeks elementaire fouten aangevoerd. Toegang tot de server met gegevens van de kiezers en het wachtwoord voor electronisch stemmen was alleen voor bestuurders beschikbaar. Het viel niet te controleren of 300.000 kiezers zelf hun stem hadden gewijzigd of dat ambtenaren dit hebben gedaan. In de huidige vorm moet internetstemmen verboden worden, vinden ze. ‘Wij eisen garanties voor de transparantie en een verantwoorde procedure voor waarnemers, ook voor hen die niet over specifieke technische kennis beschikken.’
Hertelling, geen herziening
Om het protest te sussen heeft Venediktov een hertelling toegezegd van de internetstemmen in Moskou, maar dit heeft geen juridische betekenis, zo voegde hij eraan toe. ‘Het is een verzoeningsgebaar om verdenkingen te bevestigen of te weerleggen dat er fouten bij de telling zijn gemaakt’, zei hij. Tegelijkertijd verklaarde hij dat zijn eigen waarnemingscommissie geen ‘sporen had gezien van hacken of stemmen toevoegen’.
Venediktov (links) aan het werk als hoofd van de Publieke Waarnemingscommissie. Foto opmoscow
Een herziening van de Moskouse uitslag zit er niet in. Protesterende communisten krijgen niet eens de kans naar de rechtbank te stappen, de Centrale Kiescommissie heeft de uitslag al definitief goedgekeurd en president Poetin heeft de verkiezingen tevreden als ‘heel concurrerend en transparant’ gekwalificeerd. Hij is ook gelukkig met de eerste proeve van stemmen per internet. Hij heeft zich van te voren grondig laten informeren om er zeker van te zijn dat het een eerlijke procedure garandeerde. De klachten over Moskou kwamen niet voort uit twijfel over de kwaliteit van de procedure, maar omdat 'sommige mensen niet blij zijn met de uitkomst', meende Poetin. Online stemmen heeft de toekomst, want 'nieuwe stemmethoden zijn niet tegen te houden, net als technologische vooruitgang', citeerde Tass hem.
Daarmee preludeerde Poetin al op het landelijk uitrollen van stemmen per internet. De eerstvolgende belangrijke gelegenheid daartoe heeft het Kremlin in 2024, bij de verkiezing van een nieuwe president of… de herverkiezing van Poetin.