Dmitri Moeratov, oprichter en hoofdredacteur van de Novaja Gazeta, is een gedreven man. Hij is principieel en idealistisch. Een zeldzaam type in Rusland, schrijft journalist Andrej Archangelski die Moeratov goed kent. De toekenning van de Nobelprijs is helemaal verdiend, maar de bittere kant ervan is dat vrijheid in Rusland niet gedragen wordt door instituties, maar enkel en alleen door wat moedige individuen.

Dmitri Moeratov.Foto wikimedia commons

door Andrej Archangelski

 ‘Ik ben een keer meegenomen om te worden geëxecuteerd’, vertelde Dmitri Moeratov tijdens een interview aan mij. De geschiedenis speelde zich af in 1991, tijdens het gewapend conflict rond Nagorno-Karabach, waarvan Moeratov verslag deed. Het was een wrede en felle oorlog, alles was mogelijk. Hij werd ervan verdacht met één van de partijen te sympathiseren. ‘Gelukkig herkende een officier mij (Moeratov had een paar jaar daarvoor in het Sovjet-leger gediend)  en zei dit tegen zijn kameraden. Dat heeft mij het leven gered.’

Als je deze man in de ogen kijkt, voel je wat hij de afgelopen 40 jaar als journalist heeft doorgemaakt.

Het lot van de onafhankelijke journalistiek in Rusland weerspiegelt alle paradoxen van vrijheid na het uiteenvallen van de USSR. De Novaja Gazeta, waarvan Dmitri Moeratov een van de oprichters en hoofdredacteur is, is een unieke uitgave in Rusland. Ten eerste is het een populaire krant met een hoge oplage. Ten tweede is de krant financieel onafhankelijk van de overheid. En ten derde is de krant nog niet gesloten. In belangrijke mate zijn deze drie wonderen te danken aan Moeratov.

Uit het niets opgebouwd

In Rusland bestaat er geen traditie van een vrije pers, anders dan in Oosteuropese landen en zelfs een paar ex-Sovjetrepublieken. Zelfs in Oekraïne kwamen de eerste onafhankelijke kranten voort uit dissidente uitgaven uit de jaren tachtig. Zo werd de traditie van vrije meningsuiting behouden. In het nieuwe democratische Rusland moesten de vrije media en de vrijheid zelf uit het niets worden opgebouwd en opnieuw worden uitgevonden.

De gehele democratische pers kwam voort uit voormalige sovjet-kranten en –tijdschriften, zoals het tijdschrift Ogonjok, Moskovskije Novosti en het tv-programma Vzgljad. De Komsomolskaja Pravda, waarvoor Moeratov in de jaren ’80 werkte, sympathiseerde ook met de perestrojka van Gorbatsjov. Maar voor een aantal redacteuren, onder wie Moeratov, was de vrijheid die de krant bood niet meer voldoende en zij besloten een eigen krant te beginnen. Zo werd de Novaja Gazeta in 1993 geboren als eerste Russische krant, die van journalistiek onderzoek haar prioriteit maakte.

Voorpagina van de Novaja Gazeta op 25 juli 2014, een week na het neerhalen van de MH17

Moord op Politkovskaja

Moeratov is een grote, sterke man met een grijze baard, hij heeft een lage stem als van een operazanger. Als je hem zou tegenkomen bij een benzinepomp, in het bos of gewoon op straat, zou je hem kunnen aanzien voor een bewaker, een jager of een gepensioneerde militair.  In werkelijkheid is hij een fijngevoelige intellectueel, van oorsprong letterkundige, en belangrijker: hij is een man van principes. Iemand die gelooft in principes en voor wie waarden belangrijker zijn dan wat dan ook. 

Of nee, een mensenleven is voor hem toch belangrijker. Toen in 2006 de journaliste Anna Politkovskaja werd doodgeschoten, riep hij een vergadering bijeen en stelde de redactie voor om de krant te sluiten, opdat er niet meer slachtoffers zouden vallen. De redactie was ertegen en ze gingen door.

Herdenkingsruimte op de redactie van de Novaja Gazeta voor Anna Politkovskaja, die deze maand vijftien jaar geleden werd vermoord. Foto van twitter

Zulke mensen als Moeratov worden in Rusland idealisten, gedreven mensen genoemd. Dat is een zeldzaam type in Rusland. Dmitri Moeratov, Aleksej Venediktov, Jevgenia Albats, zij kunnen de drie figuren worden genoemd die aan de wieg stonden van de onafhankelijke journalistiek in Rusland in het post-sovjettijdperk. Het zijn rationele mensen die analytisch denken. Maar daarnaast zijn ze gedreven. Dat is zeldzaam, want vrijheid roept in Rusland bij maar weinig mensen sterke gevoelens op. Dankzij enkele gedreven mensen bestaat de onafhankelijke journalistiek nog als idee.

Hun positie in de huidige Russische constellatie is tweeledig. Enerzijds vormen zij de oude garde, die Vladimir Poetin erfde van Boris Jeltsin. Anderzijds hebben zij tot op de dag van vandaag hun onafhankelijkheid behouden, wat op andere terreinen in Rusland vrijwel ondenkbaar is. Ze hebben als Atlas in hun eentje de onafhankelijke journalistiek 15 of 20 jaar op hun schouders gedragen, tot een nieuwe generatie journalisten hen kon vervangen. Dat zijn de mensen die op internet onderzoeksjournalistiek bedrijven en die als eersten door de Russische overheid tot ‘buitenlands agent’ zijn gebombardeerd.

Noodzakelijke compromissen

Recentelijk was er een schandaal rond Aleksej Venediktov, de hoofdredacteur van het radiostation Echo Moskvy. Hij was voorstander van stemmen via internet voor de parlementsverkiezingen. De uitslag van de electronische stemmen was vernietigend voor de kandidaten van de oppositie: niemand van hen won een zetel (hoewel zij tot op het laatst op voorsprong stonden bij de op papier uitgebrachte stemmen). Nu krijgt Venediktov de schuld van deze mislukking (hij was het hoofd van de officiële maatschappelijke waarnemersgroep in Moskou). Dat is natuurlijk een onterechte beschuldiging.  

Venediktov en Moeratov zijn mensen die er alles aan doen om democratische rechten en vrijheden binnen de bestaande mogelijkheden te behouden. Ze kunnen niet in hun eentje de gekozen en wetgevende instituties van Rusland veranderen. Daarom verdedigt Moeratov Venediktov, alleen al omdat zij beiden weten welke prijs betaald moet worden voor de vrijheid van meningsuiting in Rusland, die eeuwig en altijd onder vuur ligt.

Inzet voor politiek leverde niets op

De formulering van het Nobelcomité klopt precies: ‘Voor hun inspanningen om de vrijheid van meningsuiting te behouden’. Net als vroeger steunt de vrijheid niet op instituties maar op individuele mensen. Moeratov heeft een aantal malen geprobeerd om zijn gezag in te zetten voor het versterken van democratische instituties.

In 2004  werd hij lid van de democratische partij Jabloko. In datzelfde jaar was hij een van de oprichters van het comité Vrije keuze, dat zich ten doel stelde om in 2008 vrije en democratische presidentsverkiezingen te houden. In 2005 stapte hij uit het comité, naar hij zei, omdat hij ‘totaal teleurgesteld was over de manier waarop de democraten zich probeerden te verenigen’. Zijn deelname in de politiek in Rusland leverde niets op en steeds weer zei Moeratov zijn illusies vaarwel. Rond 2015 begreep hij dat er maar één optie was: de eigen vesting versterken – zijn krant en zijn waarden. In zekere zin is hij een Sisyphus, die de zware last van de vrijheid van meningsuiting omhoog duwt.

Zijn krant heeft de allergrootste verliezen geleden. Op de redactie hangt een hele galerij met foto’s van vermoorde of overleden medewerkers. Igor Domnikov (2000), Joeri Sjtsjekotsjichin (2003), Anna Politkovskaja (2006), Anastasia Baboerova (2009) en ook advocaat Stanislav Markelov (2009) en mensenrechtenactiviste (Natalja Estemirova) die met de redactie samenwerkten.

Moeratov heeft in interviews gezegd dat de Nobelprijs in feite deze mensen toebehoort. De redactie is ook nu nog doelwit van aanvallen. Dit voorjaar goot een man die zich had verkleed als een bezorger van eten een onbekende chemische vloeistof uit op de stoep van de redactie. Moeratov heeft het regelmatig over de pressie waaraan onafhankelijke media in Rusland blootstaan. Volgens Moeratov zijn de journalisten die door de overheid zijn aangemerkt als ‘buitenlandse agent’ de trots van Rusland.

Moeratov bemiddelt tussen restanten vrije pers en het Kremlin

Een hoofdredacteur moet altijd compromissen sluiten. Dat weet iedereen die bij de media werkt. Moeratov beschikt over nog een zeldzame eigenschap voor een journalist. Terwijl hij bij zijn principes blijft, weet hij zelfs met mensen die hem haten in gesprek te blijven. Wellicht heeft dat zijn krant een paar keer voor sluiting behoed.

Moeratov is in staat om met iedereen te praten. Net als Venediktov is hij een bemiddelaar tussen de restanten van de democratische media en het Kremlin. Daarnaast heeft hij nog een bijzondere eigenschap. Hij is een ongelofelijk goeie ziel. Met zijn empathie voor anderen, zijn compassie met ongelukkigen doet hij denken aan helden uit de romans van Dostojevski. Zijn emotionaliteit is niet gebruikelijk voor een man van zijn leeftijd en positie. Dat erkennen ook zijn tegenstanders. Hij is principieel, maar ook een bemiddelaar.

Andrej Sacharov kreeg de Nobelprijs voor de Vrede in 1975,
toen hij nog verguisd werd als dissident. Foto Wikimedia commons

Twee eerdere Nobelprijswinnaars – Gorbatsjov en  Sacharov – waren net zo. Het Kremlin feliciteerde Dmitri Moeratov via Poetins woordvoerder Dmitri Peskov. Zelfs de hoofdredactrice van het pro-Kremlin tv-kanaal RT Margarita Simonjan prees hem. Ze schreef op sociale media dat Moeratov ‘zieke kinderen helpt’ (een paar jaar geleden begon Moeratov als eerste over een tekort aan medicijnen voor kinderen met neuromusculaire aandoeningen).

Zal de prijs bescherming bieden?

Gebruikers van sociale media in Rusland reageren verschillend op de keuze van het Nobelcomité. Ook binnen de Russische oppositie is er controverse. Veel mensen zijn verontwaardigd dat de prestigieuze prijs niet toegekend is aan de gevangen oppositieleider Aleksej Navalny, die ook genomineerd was. De econoom Konstantin Sonin noemde het besluit van het Nobelcomité zelfs ‘corrupt’.

Hoe zal het Kremlin op deze onderscheiding reageren? Zal de prijs het effect hebben van bescherming of het omgekeerde, grotere pressie? Zal zij de Novaja Gazeta behoeden voor het label buitenlands agent? Niemand die het weet. De Filippijnse journaliste Maria Ressa, die ook machtsmisbruik van de overheid, geweld en autoritarisme ontmaskert, deelt de prijs met Moeratov. Het is een symbolisch gebaar, waarmee het Kremlin te kennen wordt gegeven op welk niveau van vrijheid Rusland zich bevindt.

Moeratov heeft zijn prijs zonder twijfel verdiend, maar aan de onderscheiding zit een bittere conclusie vast. Net als vroeger is vrijheid in Rusland een individuele ervaring, die geen collectieve ervaring wordt.  Net als 30, 40 jaar geleden eert het Nobelprijscomité mensen die de vrijheid in hun eentje verdedigen. Dat is onveranderd gebleven, ondanks de grandiose veanderingen die zich de afgelopen halve eeuw in Rusland hebben voltrokken.