Over bijna de hele linie aan de oostgrens van Europa namen de afgelopen dagen de spanningen toe. Terwijl in het grensgebied tussen Belarus, Letland, Litouwen en Polen de migrantencrisis escaleerde, die de Witrussische president Aleksandr Loekasjenko afgelopen zomer uitlokte, voerde president Vladimir Poetin van Rusland ook de militair-politieke druk op Oekraïne op. Hoe wordt er vanuit verschillende landen en posities over gedacht?

Witrussiscche tv toont opvang van migranten in grote loods. Opname Belta.by

door Hella Rottenberg en Hubert Smeets

Sinds 16 november toont de Witrussische televisie beelden van een grote opvanglocatie voor migranten. Belarus zegt in staat te zijn om alle migranten die bij de grens rondzwerven daar onder te brengen. Waarnemers ter plekke melden dat migranten nu teruggehaald worden van de grensovergang Kuznica-Bruzgi met Polen. Daarmee lijkt een humanitaire ramp afgewend, waarbij migranten en vluchtelingen in het niemandsland tussen Polen en Belarus door kou en honger om het leven kunnen komen.

De opvang werd ingericht na een telefoongesprek van 50 minuten over ‘de noodzaak van humanitaire hulp voor vluchtelingen en migranten’, dat Bondskanselier Angela Merkel op 15 november hield met de Witrussische machthebber Loekasjenko. Na het telefoongesprek zei Loekasjenko dat er voor deze mensen 'onmiddellijk iets moet worden gedaan'.

Het was voor het eerst dat een leider van de EU met Loekasjenko sprak sinds de verkiezingen van 9 augustus 2020, waarvan de  EU de uitslag niet erkent. Vorige week had Merkel er bij Poetin op aangedrongen dat hij Loekasjenko zou wijzen op de risico's van zijn  gedrag, maar Poetin zei dat zij de kwestie rechtstreeks met Loekasjenko moest bespreken. 

Dat Merkel contact opnam met Loekasjenko viel niet overal goed. De Estse parlementariër Michelson noemde het een teleurstelling dat Merkel zonder overleg met Polen de stap had gezet. Volgens de Estse minister van Buitenlandse Zaken Eva-Maria Liimets stelde Loekasjenko in het gesprek met Merkel voorwaarden voor het beëindigen van de crisis: de opheffing van de sancties tegen Belarus en erkenning van hem als staatshoofd. 

Conflict met Polen

Met het inrichten van een opvanglocatie is de grenscrisis nog niet uit de wereld. De meeste migranten en asielzoekers zullen niet uit vrije wil terugkeren naar Irak of Libanon. De goed geïnformeerde journalist Tadeusz Giczan zegt te verwachten dat Belarus hen opnieuw in kleine groepjes naar de Poolse grens zal brengen of laten vertrekken, zoals sinds augustus de praktijk was.

Naar aanleiding van rellen bij de Poolse grensovergang is Belarus een onderzoek gestart naar 'het gebruik van speciale wapens en munitie door Poolse veiligheidstroepen tegen ongewapende mensen'. Het is Polen dat de migranten en asielzoekers in de ellende heeft gestort, door versperringen op te richten en hen letterlijk het bos in te sturen, zo schrijft de Witrussische regimegetrouwe pers. Volgens commentator Joeri Sjevtsov ’hebben de Polen geen recht zich Europeanen te noemen. Met hun gruweldaden aan de grens schenden ze Europese en christelijke waarden.’

Poolse agenten bewaken de grens bij Kuznica-Bruzgi. Opname van Witrussische staatstv

Loekasjenko beschuldigt Polen ervan de aanwezigheid van migranten te gebruiken om het grensgebied met Belarus te militariseren. 'Aan de grenzen met de buurlanden, in de eerste plaats met Polen, bevinden zich niet alleen grensbewakers. Daar worden offensieve troepen samengetrokken, tegen de 20 duizend manschappen met vliegtuigen en pantservoertuigen. Allemaal onder het mom van verdediging van de EU tegen de instroom van vluchtelingen uit landen, die de westerse coalitie onder leiding van de VS heeft kapotgebombardeerd en leeggeroofd', zo zei hij dinsdag tegen zijn ministers. 

Loekasjenko acht zichzelf niet verantwoordelijk voor de migranten die op weg zijn naar Europa. Hij heeft ze niet laten ophalen of gelokt. De lokroep komt van Europa zelf, aldus de Witrussische machthebber. De migranten maken simpelweg gebruik van een legale route door Belarus. Hij acht zich echter wel in staat om de route af te sluiten. In een lang interview met het Russische blad ‘Nationale verdediging’ op 9 november hintte hij al op het opheffen van sancties in ruil voor het stopzetten van de migrantenstroom naar West-Europa.

‘Jullie hebben sancties tegen mij, tegen de Witrussen ingesteld. Jullie hebben een hybride oorlog tegen Belarus in gang gezet (…) En nu willen jullie, schurken, jullie, gekken, dat ik jullie bescherm, ook tegen migranten?’ Eerder deze week liet Loekasjenko weten dat de Verenigde Arabische Emiraten bereid zijn te helpen bij het oplossen van de crisis aan de grens met Polen. Hij neemt die hulp graag aan, zei hij, zonder aan te geven wat het aanbod behelst.

Loekasjenko tijdens interview met Russische journalist op 9 november j.l. Foto president.gov.by'

'Wraakactie'  van Loekasjenko

De politicoloog Valeri Karbalevitsj zegt in de Witrussische oppositie-uitgave Naviny.by, dat het sturen van migranten naar de grens een wraakactie van Loekasjenko tegen Europa is. Loekasjenko heeft echter ook rationele overwegingen. Hij vindt Europese politici zwakkelingen en denkt dat Europa wel buigt als hij de druk verder opvoert, aldus Karbalevitsj.

Svetlana Tichanovskaja, hoofd van de democratische oppositie in ballingschap, waarschuwt daartegen. Vergeet niet dat de migrantencrisis begonnen is met de politieke crisis in Belarus, ruim een jaar geleden, schrijft ze op twitter. ‘Het regime terroriseert Witrussen en nu ook andere democratische landen. Laat je niet chanteren door de dictator.’

Rol van Rusland

De gedachte dat Poetin Loekasjenko zonder meer tot de orde kan roepen is naïef, meent de Witrussische journalist Alexander Klaskovski in Naviny.by. Loekasjenko laat zich niet zomaar temmen en Poetin heeft nog geen vervanger voor hem klaar staan. Moskou benut de confrontatie om zijn militaire aanwezigheid in Belarus en aan de grenzen van de EU te versterken. Waarschuwt Loekasjenko voor agressie van Polen en andere NAVO-landen? Welnu, dan zorgt Rusland voor een paar extra militaire bases en Iskander-raketsystemen om de westgrens van Belarus te beschermen.

Loekasjenko kan zich met de crisis flink hebben misrekend, meent Klaskovski. Uiteindelijk kan hij op alle fronten verliezen. De relatie met het Westen heeft hij definitief verziekt en Belarus raakt nog vaster verstrikt in de greep van Rusland.

In een interview op de Russische tv zei Poetin, net als Loekasjenko, dat het Westen de verantwoordelijkheid draagt voor de migrantencrisis, omdat het de oorlogen in Irak en Afghanistan is begonnen. Migranten maken gebruik van de Witrussische route, omdat Belarus nu eenmaal een visumvrij regime heeft.

Verder benadrukte hij dat Rusland geen enkele rol speelt, en dat de Russische luchtvaartmaatschappijen geen migranten hebben vervoerd of vervoeren. Belavia trouwens ook niet, zo heeft Loekasjenko Poetin verzekerd. Het zijn gewone chartervluchten waarmee de migranten naar Minsk komen.

Poetin en Lukasjenko na afloop van hun laatste ontmoeting op 9 september. Foto Kremlin

Poetin verrast door dreigement gas af te sluiten

Het dreigement van Loekasjenko om als represaille de Yamal-gaspijp naar Europa af te sluiten kwam voor Poetin als een verrassing en kan niet rekenen op zijn goedkeuring. ‘Ik heb onlangs tweemaal met de heer Loekasjenko gesproken en hij heeft me er niets over gezegd, er niet eens op gehint. (…) Ik zal deze kwestie zeker met hem bespreken, tenzij hij het gewoon in een opwelling heeft gezegd. (…) Het zou de Europese energiesector schaden en niet bijdragen aan de ontwikkeling van onze relatie met Belarus als transitland.’  

Zondag bood de Russische president aan te bemiddelen in het conflict. Volgens Kremlin-woordvoerder Peskov was dat maandag al gedeeltelijk in gang gezet.

Het ministerie van Buitenlandse Zaken in Moskou was minder diplomatiek over de situatie aan de grens met Polen. De mensenrechtendocumenten die door het Westen zijn aangenomen zijn ‘het papier waarop ze zijn geschreven niet waard’, zei woordvoerster Maria Zacharova. ‘Wat is dat voor een maatschappij die vluchtelingen heeft gelokt en hen nu de rug toekeert?’ Kinderen en zwangere vrouwen lijden en moeten onmiddellijk  worden geholpen. Het Westen zal nog jarenlang moeten boeten voor wat het in Irak heeft aangericht,' aldus Zacharova.

Verdere escalatie niet waarschijnlijk

Steeds als de spanning in Oost-Europa toeneemt, verslechtert de verhouding tussen Rusland en het Westen, ook als Moskou geen directe rol speelt, stelt Maksim Samoroekov van de denktank Carnegie Moscow Center. Niemand snapt dat beter dan Minsk. Vóór de verkiezingen van 2020 dacht Loekasjenko dat regionale stabiliteit zijn positie versterkte en probeerde zelf een stabiliserende factor te zijn. De binnenlandse politieke crisis heeft die logica omgekeerd: ‘Hoe meer spanning in de regio, des te actiever moet Moskou Loekasjenko steunen en des te meer (…) verdwijnen de verschillen tussen het Kremlin en de Witrussische leider.’   

Samoroekov acht het niet waarschijnlijk dat de migrantencrisis escaleert in een gewapend conflict. Daarvoor is de inzet niet serieus genoeg. Scherpere sancties tegen Belarus, barrières aan de grenzen en pogingen om de landen van herkomst te betrekken bij het tegenhouden van migranten, daar zal het op uitdraaien.

Politicologe Maria Snegovaja memoreert op de onderzoekssite The Insider een eerdere gelegenheid waarbij migranten of vluchtelingen door de Russische regering als pressiemiddel werden ingezet. In 2015 staken plotseling vierduizend asielzoekers per week de grens tussen Rusland en Finland over. De stroom stopte abrupt, nadat de Finse president een bezoek had gebracht aan Moskou en beloofd had om de bevriezing van de relaties met Rusland ongedaan te maken. Die bevriezing was een sanctie wegens de annexatie van de Krim.  

Nieuwe sancties EU

De EU ministers van Buitenlandse Zaken besloten maandag de sancties tegen Belarus uit te breiden met maatregelen tegen meer dan dertig personen en instanties die migranten helpen vervoeren naar de grens met Polen. Ierland zal het leasecontract met Belavia opzeggen, waardoor de vliegmaatschappij 17 van haar 30 toestellen niet meer kan gebruiken. Daarnaast zullen ook reisbureaus en hotels onder de nieuwe sancties vallen. Genoemd zijn onder meer de Syrische luchtvaartmaatschappij Cham Airways en hotel Minsk.

Migranten verzamelen zich in Minsk om vervolgens naar de grens te worden gebracht. Foto via twitter

Experts van de Europese denktank ECFR roepen de EU op migratie als wapen niet langer te tolereren. Geen concessies doen aan chantage, zeggen ze, want de agressor zal alleen maar meer verlangen. De EU moet Loekasjenko straffen en het Rusland lastiger maken hem te steunen. Daarnaast moet de druk worden opgevoerd op landen in het Midden-Oosten om de mensensmokkel te stoppen. Indien zij daarvoor openstaan, kunnen buurlanden van Belarus geholpen worden bij het versterken van hun grenzen en de opvang van migranten.   

Ook Kaczynski profiteert

Behalve Loekasjenko hoopt ook Jaroslaw Kaczynski, leider van de Poolse regerinspartij PiS, te profiteren van de migrantencrisis, schrijft Anne Applebaum in een reportage uit het grensgebied. Kaczynski gebruikt vreemdelingenhaat om de populariteit van zijn partij te vergroten. De crisis aan de grens komt hem in zekere zin goed uit, want die leidt af van de stijgende coronacijfers, de hoge inflatie en corruptieschandalen. Polen stuurde soldaten naar de grens, maar weigerde tot nu toe assistentie van de EU te aanvaarden. Zo kan Kaczynski zijn retoriek tegen Europa handhaven, het slachtoffer spelen en vragen om een ‘radicale versterking van het leger’, aldus Applebaum.

PiS-leider Kazcynski op bezoek bij de Poolse grenspolitie. Foto via twitter

‘Voor de binnenlandse politiek kan dit succes hebben. De gemilitariseerde retoriek van oorlog, invasie en strijd, die nu voortdurend op de [Poolse] staatstelevisie klinkt, lijkt de dalende populariteitscijfers van de regeringspartij op te krikken. Maar in werkelijkheid creëert dit beleid morele, humanitaire en juridische chaos’, schrijft Applebaum.

Het misbruiken van migranten als wapen is bedoeld om democratische waarden te ondermijnen en daarom is de Poolse reactie rampzalig, aldus Applebaum. Mensen herhaaldelijk terugsturen en in gevaar brengen is immoreel en een schending van het internationaal recht. ‘Pretenderen dat dit alleen een hybride oorlog is en niet tegelijkertijd een humanitaire crisis, getuigt van diep onbegrip van wat er werkelijk gebeurt.’

NAVO slaat alarm over Russische troepen bij Oekraïne

Gemeenschappelijke militaire oefening van Rusland en Belarus (Zapad21) in september j.l. Foto Russisch ministerie van defensie

Tegelijk met de door Belarus gecreëerde vluchtelingencrisis ontwikkelt zich aan Europa's oostgrens nog een andere spanningshaard. Op maandag 16 november sloeg secretaris-generaal Jens Stoltenberg van de NAVO alarm over de ‘ongebruikelijke troepenbewegingen’ langs de grenzen van Oekraïne. Ook de Amerikaanse, Britse, Duitse en Franse regeringen lieten zich in vergelijkbare bewoordingen uit. De Britse premier Boris Johnson zei dat Europa zich los moet maken van zijn afhankelijkheid van aardgas uit Rusland. ‘Ik hoop dat de andere Europese landen nu snel gaan erkennen dat zich een keus opdringt tussen vasthouden aan Russische koolwaterstoffen in gigantische nieuwe pijpleidingen of vasthouden aan Oekraïne en vrede en stabiliteit’, zei Johnson op een banket bij de burgemeester van Londen.

Eerder weigerde minister Sergej Lavrov van Buitenlandse Zaken bij een bezoek aan Frankrijk op vrijdag 12 november commentaar te geven op de Russische troepenverplaatsingen. Volgens hem maken de westerse bondgenoten van NAVO en EU zich schuldig aan ‘alarmisme’. Hij verweet de NAVO een ‘containment-politiek’ jegens Rusland. De aanwezigheid van een groot aantal Amerikaanse marineschepen in de Zwarte Zee en de levering van materieel aan landen in deze regio zijn volgens Lavrov voorbeelden van deze ‘agressie tegen Rusland’.

Amerikaanse en Russische fregatten in de Zwarte Zee. Opname van Russische militaire tv Zvezda.ru

Volgens Oekraïense inlichtingendiensten zouden er ongeveer 100.000 manschappen in het zuiden van Rusland zijn samengetrokken. Het transport van mensen en materieel voltrok zich voornamelijk ’s nachts. De Amerikaans/Russisch militaire analist Michael Kofman ziet geen directe dreiging. Kofman heeft geen indicaties dat een Russisch militair offensief op stapel staat. Hij acht het daarom onwaarschijnlijk dat de troepenconcentratie snel tot een crisis kan uitdijen. Maar de politieke toon die het Kremlin aanslaat is wel ‘omineus’. Na de Kerstdagen kan alles anders zijn, aldus Kofman.

Geen zicht op Russische bedoelingen

Over de intenties van het Kremlin kon ook NAVO-chef Stoltenberg weinig concreets zeggen, erkende hij zelf, maar hij sloot offensieve doelstellingen desondanks niet uit. De troepenconcentratie is volgens hem ‘gevaarlijk’, omdat de locatie bij de grens maar weinig tijd geeft om te reageren, mocht Rusland ‘besluiten tot agressie tegen Oekraïne’.

Ook de Amerikaanse inlichtingendiensten hebben weinig zicht op de bedoelingen van de Russische regering. Volgens een anonieme afgevaardigde in het Congres, die regelmatig wordt gebriefd over het werk van deze diensten, hebben ze geen informatieposities in en rond het Kremlin. ‘Het werk van de inlichtingendiensten in Rusland wordt in toenemende mate moeilijk. Het beweegt zich richting een “denied area” [extreem vijandig gebied – red]’, zei de Amerikaanse parlementariër tegen CNN.

Maar er zijn wel indicaties dat de Russische troepenopbouw langs de grens met Oekraïne niet louter defensief is. Maandag tekende president Poetin een decreet dat Rusland ‘humanitaire hulp’ kan gaan verstrekken aan de bewoners van de separatistische gebieden in de Donbas. Die hulp is geboden als de ‘rechten en vrijheden’ van de burgers in deze bezette delen van de provincies Loegansk en Donetsk in gevaar zijn of de ‘coronapandemie’ er ‘verergert’.

Wat het doel van Rusland in Oekraïne zou kunnen zijn, is volgens de Amerikaanse regering vrij helder. Omdat president Poetin op steeds hogere toon blijft herhalen dat de volkeren van Rusland, Oekraïne en Belarus al duizend jaar één culturele, linguïstische en religieuze gemeenschap vormen en Oekraïne daarom geen bestaansrecht heeft als waarlijk soevereine staat, is het denkbaar dat het Kremlin het herstel van de Russische dominantie in zijn ‘nabije buitenland’ als een ‘onafgemaakt’ project zien. 'Geen item op die agenda is belangrijker en doorslaggevender dan de terugkeer van Oekraïne’, betogen de Amerikaanse experts Eugene Rumer en Andrew S. Weiss van de Carnegie Endownment in een recent artikel.

Volgens de Amerikaanse diplomaat Daniel Fried, ten tijde van president Barack Obama verantwoordelijk voor het sanctiebeleid van Washington, is het zaak de waarschuwende woorden van Poetin aan het adres van Oekraïne niet louter als retoriek te beschouwen. De Russische president eiste de Krim al op tijdens een sessie met westerse regeringsleiders op een NAVO-topconferentie in 2008. De Amerikaanse regering nam dat toen niet serieus, waarna Poetin de daad bij het woord voegde toen de gelegenheid zich voordeed, aldus Fried.

Oekraïne maakt zich ernstige zorgen

In Oekraïne worden de signalen aan de grens ook hoogst serieus genomen.

De Oekraiense minister van Defensie Koeleba en secretaris-generaal van de NAVO Stoltenberg op 14 november j.l. in Brussel.. Foto NAVO

Minister Dmitri Koeleba van Buitenlandse Zaken verklaarde maandag 14 november na een ontmoeting met NAVO secretaris-generaal Stoltenberg dat ‘de militaire manoeuvres van Rusland, de energiecrisis in Europa, het dramatische gebruik van migranten als wapens langs de Poolse en Litouwse grenzen met Belarus en de enorme misinformatie’ allemaal onderdeel uitmaken van de ‘hybride oorlog’ die Rusland met de Europese en de Euro-Atlantische gemeenschap wil voeren.

Verwijzend naar de pro-Russische groepen in Oekraïne zelf zei Koeleba: ‘Het is voorbarig om te zeggen hoe het Russische scenario zich precies zal ontwikkelen: gaat het er om Oekraïne door deze militaire aanwezigheid van binnenuit te destabiliseren of moeten de troepen op de achtergrond een machtsfactor te zijn voor de destabiliserende krachten die reeds binnen Oekraïne aanwezig zijn?’

In het gerenommeerde Oekraïense weekblad Zerkalo Nedelji kraakte de ervaren journaliste Tatjana Silina enkele harde noten aan het adres van het Westen. Volgens haar is de Amerikaanse regering niet bereid om Oekraïne echt substantieel te hulp te komen. Het eerste bewijs daarvoor heeft de NAVO in 2008 geleverd door Oekraïne niet toe te laten tot het voorportaal van het bondgenootschap. Onder externe pressie van Rusland en interne druk van met name Duitsland, Frankrijk en Nederland besloot de alliantie toen om het zogeheten Membership Action Plan nog niet open te stellen voor Oekraïne en Georgië maar naar de toekomst door te schuiven. Afgelopen zomer herhaalde de NAVO deze clausulering, aldus Silina.

De tweede aanwijzing is het besluit van de regering-Biden in Washington om de Amerikaanse sancties tegen de gaspijpleiding Nord Stream 2 op te schorten, teneinde de bondgenootschappelijke spanningen met Duitsland niet op de spits te drijven. Tenslotte is er volgens Silina de leegheid van het zogeheten Memorandum van Boedapest.

In 1994 kwamen de nucleaire vetolanden Amerika, Rusland, Groot-Brittannië en Frankrijk met Oekraïne overeen dat het laatste land zijn kernwapenarsenaal, dat daar na de ontmanteling van de Sovjet-Unie was achtergebleven, zou ontmantelen in ruil voor de toezegging van de atoommachten dat ze de soevereiniteit van Oekraïne zouden bewaken. China sloot zich later aan bij deze overeenkomst. Volgens Silina hebben de westerse landen zich tot nu toe weinig aangetrokken van dit memorandum. Het is dus een ‘open vraag of Amerika Oekraïne nu wel zal verdedigen tegen Poetin’, aldus Silina in Zerkalo Nedelji.