De explosie van de gasprijzen en de kleine voorraden aardgas in Europa, leidden in oktober tot grote nervositeit op de markt en bij huishoudens. Aan dringende verzoeken aan Gazprom om extra te leveren werd in november eindelijk gehoor gegeven. Maar te weinig om de prijzen werkelijk omlaag te duwen en de opslagplaatsen voldoende te vullen. Volgens de Russische oppositiepoliticus en energiespecialist Vladimir Milov manipuleert Rusland de markt en moet Europa zich niet onder druk laten zetten.

Vladimir Milov op zijn YouTube kanaal: 'Laat Gazprom Europa in de kou staan?'

door Hella Rottenberg

Vladimir Milov heeft een geruststellende boodschap: Europa hoeft niet zo bang te zijn voor gasafhankelijkheid van Rusland. Europa moet zich simpelweg niet onder druk laten zetten, want Gazprom heeft Europa minstens zo hard nodig als andersom. Hij verbaast zich over al die angstige geluiden over het ‘oppermachtige Gazprom’. ‘Europa moet begrijpen dat het de enige klant is van Gazprom. Ik vind het vreemd te zien hoe die economische grootmacht Europa over Gazprom spreekt als over een reus.’

Milov (49) is politicus en econoom. Ooit, helemaal aan het begin van Poetins presidentschap, was hij als jonge expert onderminister van energiezaken. Zijn korte carrière in het centrum van de macht brak af toen zijn hervormingsideeën bij Poetin geen gehoor vonden. Hij richtte in Moskou een denktank voor energie op en een aantal jaren later werd hij politiek actief als leider van verschillende oppositiebewegingen.

In 2016 sloot hij zich aan bij Aleksej Navalny en hielp hem bij het formuleren van zijn programma en campagnes. Al vier jaar heeft hij een wekelijks programma op Navalny’s YouTube kanaal over de Russische economie (‘Waar is het geld?’) en daarnaast verzorgt hij een eigen uitzending op YouTube over internationale politiek, ‘Omhelzinkjes met dictators’ getiteld. Afgelopen april ontvluchtte hij Rusland nadat Navalny was veroordeeld, diens beweging verboden werd en tegen zijn naaste medewerkers vervolging werd ingesteld. Sindsdien woont Milov in de Litouwse hoofdstad Vilnius, waar ook de Witrussische oppositie haar toevlucht heeft gezocht. Hij volgt de energiepolitiek nog steeds op de voet en toen hij onlangs in Nederland was, vroegen we hem naar zijn visie op de gascrisis en de kwetsbaarheid van Europa.

Wat is er aan de hand met de gasleveranties van Gazprom? Levert Gazprom gewoon de afgesproken volumes en heeft Europa te weinig ingekocht? Of is er sprake van manipulatie door de leverancier?

Vladimir Milov: ‘Natuurlijk is er sprake van manipulatie. Dat valt eenvoudig vast te stellen. Je moet bekijken hoe Gazprom zich hiervoor gedroeg. Gazprom levert al decennia gas aan Europa en kwam altijd volledig tegemoet aan de vraag naar extra gas. Als de Europese afnemers zeiden dat ze meer nodig hadden en daarvoor een hogere prijs zouden betalen, dan reageerde Gazprom met ‘‘uitstekend, zoveel jullie maar willen”. Daarbij was de prijs soms heel laag, 100$ voor 1000 m³ of iets dergelijks. Maar Gazprom  weigerde nooit extra leveranties.’

‘Dit jaar is de eerste keer dat ze alleen de minimale hoeveelheden leveren die in het contract zijn afgesproken. Gazprom weigerde ook maar één kuub meer gas te leveren dan het minimum. Ze zeiden dat ze geen gas beschikbaar hadden. Dat is een leugen. In hun eigen persbericht kun je lezen dat ze dit jaar een recordhoeveelheid gas in de Russische opslag hebben gepompt: 75 miljard m³. Dat is ongeveer 25% meer dan vorige winter, toen ze een voorraad van 60 miljard m³ aanlegden. De voorraad die ze dit jaar aanleggen, kan niet worden verklaard uit objectieve factoren. Er wordt geen uitzonderlijk koude winter voorspeld, volgens de prognoses wordt het een gewone winter. Er is ook geen economische groei van betekenis. We zijn net terug op het niveau van voor corona. Dat betekent dat er in Rusland veel te veel reserve is.’

Opslagplaatsen in Europa niet gevuld

Ondergrondse gasopslag in Bergermeer. Beeld Gasstoragebergermeer.com

Milov noemt het een schoolvoorbeeld van marktmanipulatie. Goederen worden achtergehouden om de prijs op te drijven of om andere redenen. Hij wijst ook op de berichtgeving in de Financial Times, die op 27 oktober meldde, dat de Europese gasopslag in eigendom van Gazprom bij lange na niet gevuld was. Gazprom is eigenaar van acht opslagplaatsen in Duitsland, Oostenrijk en Nederland (het Bergermeer), die samen een volume hebben van 30 miljard m³ oftewel eenderde van de gasvoorraad van de drie landen. In  oktober was de grootste Gazprom-opslag in Duitsland minder dan voor 10% gevuld, die van Oostenrijk voor 20% en het Bergermeer voor 27%. Daardoor ontstond er paniek over mogelijke tekorten komende winter.

'Poetin wil graag de noodkreet uit Europa horen, dat het zonder Russisch gas in de kou komt te zitten'

Milov spreekt van een combinatie van economische en politieke factoren als reden waarom Rusland en Gazprom zich nu zo gedragen en al die jaren ervoor niet. Eerst was er een prijsstijging als gevolg van mondiale oorzaken. In Azië herstelde de economie zich snel, de vraag naar gas nam toe, in Azië betaalden ze veel voor LNG en dus ging LNG naar Azië. Dat had sterke invloed op de gasprijzen.

Gasprijzen

Liquefied Natural Gas is aardgas dat zo sterk wordt gekoeld dat het vloeibaar wordt. Het volume van LNG is 600 maal kleiner dan in gasvorm en kan in tanks met schepen overal ter wereld waar LNG terminals staan worden afgeleverd. Anders dan gaspijpen, zijn schepen wendbaar en kunnen gas leveren aan de hoogste bieder.

Als er veel LNG naar Azië gaat en er een krappere gasmarkt ontstaat, lopen de prijzen snel op. In  Nederland is dat effect extra sterk, omdat de vraag naar aardgas nauwelijks gedekt wordt door langetermijncontracten. In een crisis betaalt Nederland daardoor de hoogste marktprijs en kan de energiezekerheid in de gevarenzone komen.

De gasprijs in oktober was meer dan 100 euro per megawattuur, en zakte in november naar 88 euro, nog steeds ruim zes keer zoveel als een jaar eerder, toen een megawattuur 14 euro kostte.     

Ontwikkeling Europese gasprijzen per megawattuur in euro's

Milov: ‘Gazprom zag dit afgelopen winter gebeuren en besloot olie op het vuur te gooien. Aha, laten we het tekort in Europa laten oplopen, dan kunnen we meer verdienen. Het tweede doel is natuurlijk politiek. Poetin wil graag de noodkreet uit Europa horen, dat het zonder Russisch gas in de kou komt te zitten en dat het zich tegen elke prijs met Poetin moet verzoenen. Zoals Loekasjenko met migranten chanteert -  we halen ze bij de grens weg, als jullie de sancties tegen mij opheffen - , zo wil Poetin bereiken dat Europa zegt: zonder Russisch gas kunnen we niet leven, laten we alle kwesties vergeten, Oekraïne, Navalny, Syrië, Libïe.’

Nord Stream 2

‘Daarnaast wil hij ook druk zetten op snelle certificatie van Nord Stream 2, waarbij het liefst de voorwaarden versoepeld worden.’

Volgens Milov moet de Russische opstelling bekeken worden in de context van de algehele internationale verhoudingen. Een nieuwe regering in Duitsland, presidentsverkiezingen volgend jaar in Frankrijk, de afspraak met Biden om te onderhandelen over strategische wapens. ‘Poetin wil zijn tanden laten zien.’

‘De eerste oorzaak van de prijsstijging van gas is zonder meer economisch. Maar als Gazprom zich anders had gedragen, was de markt tot rust gekomen. Vijf of tien miljard kuub extra, dan was de prijs gaan dalen, niet tot het oude niveau, maar dat had de spanning weggenomen.’

Intussen wordt de ingebruikname van de omstreden gaspijp Nord Stream 2 telkens uitgesteld. De jongste hindernis werd opgeworpen door het Duitse Bundesnetzagentur dat van Gazprom verlangt het dochterbedrijf Nord Stream 2, nu in Zwitserland geregistreerd, over te brengen naar Duitsland en onder Duits recht te laten vallen. Gazprom hoopte door een gascrisis de regels te kunnen buigen, meent Milov, en heeft deze vertraging aan zichzelf te danken.

Toen Gazprom z’n documenten indiende voor certificatie wist het dondersgoed, zo legt Milov uit,  dat de registratie, het vermogen en personeel van Nord Stream 2 eerst naar Duitsland moesten verhuizen. Maar Gazprom wil graag in de ondoorzichtige Zwitserse jurisdictie blijven. ‘Zodra de gaspijp in gebruik is, zal Gazprom voor het transport grote geldbedragen moeten betalen aan Nord Stream 2. In Duitsland is die geldstroom onderworpen aan transparante Duitse wetten en regels. Door politieke druk uit te oefenen, hoopte Gazprom dat de regels versoepeld zouden worden en Nord Stream 2 in Zwitserland kon blijven.’ De vertraging heeft volgens Milov geen invloed op de gasmarkt. Er is genoeg capaciteit via de bestaande pijpleidingen om voldoende gas naar Europa te pompen, zegt hij.

Hoe kwetsbaar is Europa voor Rusland vanwege de gasafhankelijkheid?

‘Europa en Rusland zijn wederzijds van elkaar afhankelijk. In Rusland werd er de laatste tijd gezegd, dat we ons gas aan China gaan leveren, maar daar komt niets van terecht. De leveranties aan China zijn minimaal. Voor China haalt Rusland het gas uit twee Oost-Siberische vindplaatsen, die nooit voor Europa bestemd kunnen zijn, want dat is veel te ver weg. Grote volumes aan China leveren doen we niet en zullen we ook in de nabije toekomst niet doen.’

'In de onderhandelingen heeft Europa steeds de overhand gehad. Gazprom deed altijd een stap achteruit'

‘Europa is voor Gazprom de enige markt. Als je de afgelopen 15 tot 20 jaar de pogingen van Gazprom bekijkt om de levervoorwaarden naar zijn hand te zetten, dan zie je dat Europa altijd concessies heeft kunnen afdwingen. Clausules voor bestemming van het gas, beperkingen op de herexport, anti-concurrentiebedingen, eisen meer op de spotmarkt te kopen, stuk voor stuk zijn ze uit de contracten geschrapt. Gazprom deed altijd een stap achteruit. Europa beseft haar macht te weinig. LNG kan immers overal vandaan worden gekocht. Europa moet begrijpen dat het de enige klant is van Gazprom. In de onderhandelingen heeft Europa altijd de overhand gehad. Ik vind het vreemd te zien hoe die economische grootmacht Europa spreekt over Gazprom als een reus.’ 

En die opslagplaatsen zoals in Nederland het Bergermeer? Als die niet gevuld worden door Gazprom, dan zijn we toch kwetsbaar?

‘Ja, dat is waar. Daarom hoor je nu in veel commentaren dat het een grote vergissing is geweest van de EU om in het derde energiepakket [hierin regelde de EU het scheiden van levering en productie van elektriciteit en gas teneinde meer concurrentie te creëren, HR] wel het transport te regelen, maar niet de opslag. Die is net zo cruciaal voor de infrastructuur als het transport. Uit de gang van zaken deze herfst moet de EU volgens mij concluderen dat eigenaars van de opslagplaatsen onafhankelijk moeten zijn. Gazprom moet worden gedwongen om die opslag te verkopen.’

Moldova gaf niet toe

Er leek even een ernstige gascrisis te zijn in Moldova. Rusland hoopte op politieke concessies van Moldova, maar dat is niet gelukt. Wat is er gebeurd en wat valt daaruit te leren?

‘Het is duidelijk dat Poetin het gaswapen gebruikt tegen regeringen die hem onwelgevallig zijn. Rusland eiste dat Moldova, voordat er een nieuw contract gesloten werd,  eerst de schuld van 700 miljoen dollar zou afbetalen. Die schuld bestond ook een jaar geleden. Maar een jaar geleden zat er een pro-Russische regering en toen werd dit niet verlangd. Nu is Maia Sandu gekozen met een pro-Europese regering en plotseling moest de schuld worden voldaan.’

Ineens werd er toch een nieuw contract gesloten en liet Gazprom z’n eis vallen. Milov begrijpt eigenlijk niet waarom Rusland eraan begon. Moldova wist dat Gazprom de gaspijp niet kon afsluiten, omdat het door Rusland in stand gehouden afscheidingsstaatje Transnistrië zijn gas via Moldova krijgt. Tijdens de ruzie met Gazprom kocht Moldova kleine hoeveelheden gas van Polen en Oekraïne om te laten zien dat dit mogelijk was. Milov: ‘Moldova liet zich niet chanteren en hield de rug recht. Complimenten!’ [Op 22 november stelde Gazprom opnieuw een ultimatum. Moldova moest eerst 73 miljoen dollar betalen voor recente leveranties, anders ging de kraan dicht. Of deze prompte afbetaling in het nieuwe contract staat, is onbekend.]

Vladimir Milov: 'Specialisten denken dat groene energie nooit kan werken'. Foto Hella Rottenberg

Rusland neemt groene energie niet serieus

Rusland leeft van gas en olie. De helft van het budget komt uit de opbrengst van fossiele brandstoffen. We hebben net de klimaatconferentie van Glasgow achter de rug. Welke scenario’s maakt Rusland voor de langere termijn? Hoe wordt er over nagedacht?

‘Als je de uitspraken hoort van de bazen van de olie- en gasindustrie, Igor Setsjin en Aleksej Miller, dan gaan ze ervan uit dat fossiele brandstoffen nog een lang leven beschoren zal zijn. Groene energie is in hun ogen niet serieus. Behalve ontkenning zie ik niets. Ze snappen niet welke immense mondiale groene industrie er ontstaat. Vorig jaar bereikte de hernieuwbare energie 6% van de mondiale energieproductie. In 2000 was het 0%.  Kernenergie zorgt voor 4% en groene energie nu al voor 6%. Vorig jaar werd er 240.000 megawatt zon- en windenergie in gebruik genomen, dat is gelijk aan het hele energiesysteem van Rusland.’

De jongere, goed opgeleide generatie denkt toch anders?

‘Specialisten in die sector hebben de mentaliteit van sovjet-ingenieurs. Ze denken dat groene energie nooit kan werken. Ze hebben een kaart aan de muur met vindplaatsen van olie en gas. Het geld zit in de bodem en daarmee stopt het denken. Groene energie maakt geen superwinsten. Het is een arbeidsintensieve industrie. Bij olie is dat anders. Voor 3 dollar haal je een vat uit de grond, 20 dollar kost het transport en je verkoopt het voor 100 dollar. Het verschil steek je in je zak.’

'Voor de specialisten in de Russische energiesector zit het geld in de bodem en daarmee stopt het denken'

‘Ik ben twintig jaar geleden opgestapt. Mensen die verder denken dan hun neus lang is, zijn allang weg. Van de jaren 1980 toen de olieprijs instortte en wij zonder geld kwamen te zitten, hebben we niets geleerd. Het verhaal is dat de prijsimplosie veroorzaakt werd door een samenzwering van Reagan en de Saoedische oliesjeiks. Zonder samenzwering was het zogenaamd niet gebeurd. Het land plofte in elkaar. Nu bewegen we ons naar diezelfde afgrond.’

U was onderminister van energie in 2001-2002,  het begin van Poetins bewind. Had u toen een toekomstvisie voor de sector? 

‘Ik was verantwoordelijk voor het ontwikkelen van een energiestrategie tot 2020. Ik benadrukte dat het aandeel groene energie tegen die tijd groot zou zijn en dat wij ons op die markt moesten begeven. Tegen 2050 zal de omzet van de groene energie één triljoen dollar per jaar zijn. Net zoveel als de olie-omzet nu, is de voorspelling. Maar wij produceren geen zonnepanelen, geen windturbines, niets.’

‘Ik benadrukte destijds dat wij de middelen en de competentie in huis hebben om een speler te  zijn. Ik deed een voorstel om Gazprom op te delen in concurrerende bedrijven. Dat was het moment dat Poetin zich voor het eerst met een economische kwestie bemoeide. Hij hield zich de eerste jaren alleen bezig met het verstevigen van zijn eigen machtspositie. Maar toen dat plan voor Gazprom op tafel lag, sprong hij ervoor en blokkeerde het. Hij zei : ik wil het monopolie behouden, ik wil een traditioneel centraal bestuursmodel handhaven. Hij sprak toen de woorden: “Gazprom gaan we niet in stukken delen.” Voor mij was toen duidelijk dat zijn ideeën tegenovergesteld waren aan de mijne. Ik ben vertrokken, want ik zat daar om hervormingen in gang te zetten.’