Op 29 juli 2020 werden 33 Russische huurlingen opgepakt in Minsk. De Witrussische autoriteiten dachten dat de groep zich wilde mengen in de presidentsverkiezingen van 9 augustus. Na een jaar onderzoek trekt onderzoekscollectief Bellingcat een andere conclusie: de huurlingen waren slachtoffer van een mislukte valstrik van de Oekraïense geheime diensten. President Zelenski heeft zich inmiddels gedistantieerd van de drieste undercover operatie met een hoog James-Bondgehalte.
De arrestatie van de Russische huurlingen in Minsk was groot nieuws op de Witrussische staatstelevisie (screenshot Belarus-1)
door Daan de Vries
In de weken na de arrestatie van de 33 Russische huurlingen in Minsk, op 29 juli 2020, werd er volop gespeculeerd over de vraag wat zij in Belarus deden. President Loekasjenko verklaarde dat ze waren ingehuurd om het land te destabiliseren in de aanloop naar de presidentsverkiezingen van 9 augustus, die later leidden tot een massale volksopstand tegen de Witrussische leider. De arrestanten zelf beweerden dat ze waren ingehuurd door een Russisch particulier militair bedrijf (Private Military Company) om olie-installaties in Venezuela te beschermen. Al snel werd duidelijk dat veel van de Russen hadden deelgenomen aan de gevechten in de Donbas in Oost-Oekraïne, veelal in dienst van het beruchte huurlingenleger Wagner.
Wagner
Wagner PMC is een Russische paramilitaire organisatie zonder officiële status. In Rusland zijn paramilitaire organisaties bij wet verboden, maar de staat stelt geen vervolging in tegen de huurlingen. De eigenaar van Wagner, Jevgeni Prigozjin, heeft nauwe banden met de Russische president Vladimir Poetin. Hij werd bekend als de 'kok' en cateraar van het Kremlin, maar is ook de oprichter van de 'trollenfabriek' in Petersburg, die desinformatie de wereld in stuurt.
Wagner wordt ervan beschuldigd zich te laten inhuren als privéleger. Zo zou het actief geweest zijn in onder meer Syrië, Libië, de Centraal-Afrikaanse Republiek en Oost-Oekraïne. Bellingcat publiceerde vorig jaar een rapport over Prigozjin en zijn leger. Ook Raam op Rusland schreef al eerder over Wagner. In Oekraïense media is het schandaal over de geheime operatie bekend komen te staan als Wagnergate, omdat veel van de in Minsk opgepakte Russische huurlingen vroeger bij Wagner PMC hebben gewerkt.
Er werd al vóór de publikatie van Bellingcats onderzoek driftig gespeculeerd over de motieven van de opgepakte huurlingen. Was het de zoveelste wilde beschuldiging van Loekasjenko aan het adres van de Russische grote broer? Stemmingmakerij aan de vooravond van de verkiezingen? Maar direct werd ook al gewezen op een mogelijke rol van de Oekraïense geheime dienst. Nieuwssite Meduza verwees die theorie twee weken na de arrestatie nog als een 'complottheorie' naar de prullenbak. De staatsgezinde Russische krant Komsomolskaja Pravda was er op dat moment opmerkelijk genoeg al wel van overtuigd dat Oekraïne de huurlingen erin had geluisd.
Het verhaal klinkt ongeloofwaardig: een handvol Oekraïense agenten slaagde erin tientallen Russische huurlingen voor de gek te houden. Met behulp van gespoofte telefoonnummers en vervalste e-mailadressen zouden de Oekraïners een leger van Russische huursoldaten onder valse voorwendselen naar Belarus hebben gelokt. Dit verhaal wordt nu grotendeels bevestigd in een rapport van Bellingcat, dat leest als een spionageroman.
Het rapport van Bellingcat
Bellingcat sprak tientallen deelnemers van beide kanten van de operatie. Het rapport is opgesteld op basis van getuigenissen van Russische huurlingen en medewerkers van Oekraïense inlichtendiensten. Daarnaast analyseerde het onderzoekscollectief honderden bestanden, foto’s, aanbevelings- en sollicitatiebrieven en opnames van telefoongesprekken.
Op basis van deze informatie schetst Bellingcat de ontwikkeling van het Oekraïense plan van de vroegste ideeën tot de uiteindelijke mislukking. De operatie begon in 2018, toen de Oekraïense militaire inlichtingendienst (HOeR MOOe) informatie begon te verzamelen over Russische ex-huurlingen die vanaf 2014 actief waren geweest aan het front in Oost-Oekraïne. In 2019 ontstond het idee om een groep huurlingen onder valse voorwendselen te rekruteren, op Oekraïens grondgebied te krijgen en te arresteren.
Het Oekraïense plan
Om de huurlingen te lokken moesten de Oekraïners zich voordoen als een Private Military Company. Omdat Rusland een soort vrije markt van privélegers kent zitten huurlingen vaak maanden of zelfs jaren werkeloos thuis. Wagner is in Rusland het grootste huurlingenleger, maar daarnaast bestaan er verschillende kleinere PMCs, die kunnen worden ingehuurd voor allerlei missies, waaronder beveiliging.
De Oekraïners kwamen een bestaande maar slapende PMC op het spoor, PMC MAR. Dit legertje had in 2014 zelf ook gevochten in Oekraïne. Op de sociale mediakanalen van MAR staan talloze klachten dat hun sollicitaties niet beantwoord worden. Om toekomstige sollicitaties te onderscheppen creëerde de Oekraïense geheime dienst gekloonde versies van de website en het e-mailadres van PMC MAR.
Nu moest er een geloofwaardige missie bedacht worden. Dat werd de bewaking van olie-installaties van de Russische staatsoliemaatschappij Rosneft in Syrië. De Oekraïners plaatsten een vacature op de Russische vacaturesite avito.ru, met een salaris van 225.000 roebel per maand (ongeveer 2.700 euro). Dat kwam overeen met de salarissen bij onder meer Wagner. Omdat de Oekraïners specifiek op zoek waren naar ervaren huurlingen die in Oost-Oekraïne hadden gevochten, werd in de vacature ervaring met wapens en trainingscertificaten gevraagd. Dat spoor liep dood: er kwamen vooral reacties van veteranen van de oorlogen in Tsjetsjenië en Afghanistan, in wie de Oekraïners niet geïnteresseerd waren.
Huurlingenleger PCM MAR afficheert zichzelf op Russische sociale media (foto Bellingcat)
Commandant ‘Petrovitsj’
Daarom werd een nieuwe leider voor het leger bedacht. Men zocht een agent met militaire ervaring en kennis van het jargon dat gebruikt wordt door huurlingen aan het Oost-Oekraïense front. Deze agent, onder het pseudoniem Sergej Petrovitsj, had ervaring met geheime missies. Zo was hij betrokken bij de arrestatie van Volodymyr Tsemach, volgens Oekraïne betrokken bij het neerhalen van vlucht MH17, in juli 2019. (Kroongetuige Tsemach werd later tot woede van de Nederlandse overheid bij een krijgsgevangenenruil met Rusland vrijgelaten en verdween naar Rusland). De ware identiteit van ‘Petrovitsj’ is ook bij Bellingcat niet bekend.
‘Petrovitsj’ begon sollicitanten te bellen met een gespoofte telefoon, die uit Syrië leek te bellen. Uit deze sollicitatieronde kwam Artjom Miljajev (bijnaam 'Sjaman') naar voren, die militaire ervaring had in Tsjetsjenië, de Donbas en Syrië. Hij bood meteen aan om soldaten te rekruteren en hielp zo veteranen van de oorlog in de Donbas op te sporen.
In telefoongesprekken tussen beide mannen, die door Bellingcat op Youtube geplaatst zijn, biedt ‘Petrovitsj’ hem aan de leiding van het leger op zich te nemen. Hij vraagt om strijders met recente militaire ervaring, met name scherpschutters. Dat vergroot de kans op sollicitanten die in Oost-Oekraïne gevochten hadden.
Al snel kwamen er meer dan tweehonderd aanmeldingen van mannen, die hun militaire achtergrond instuurden. Zo leverden de strijders hun eigen schuldbekentenissen rechtstreeks aan de Oekraïners. Sommige van deze namen waren al bekend bij de SBOe, de Oekraïense veiligheidsdienst, en velen werden gezocht vanwege misdaden in Oost-Oekraïne in 2014 en 2015.
Onderschept telefoongesprek tussen 'Petrovitsj' en 'Miljajev' (bron Bellingcat)
Afleiding via Venezuela
Toen de mannen ongeduldig werden, verspreidden de organisatoren op 2 juni 2020 het nieuws dat ‘Petrovitsj’ was omgekomen in Syrië. De 180 rekruten vroegen zich in paniek af wat dit zou betekenen voor hun missie. Vervolgens werd Miljajev via een gespooft telefoonnummer van het Russische consulaat in Caracas gebeld door een andere Oekraïense agent, die meldde dat Rosneft ook in Venezuela 180 strijders nodig had om de olie-installaties te beschermen. De makkelijkste reisroute voor de huurlingen bleek via Minsk en Istanboel te lopen.
Maar hoe moesten de Oekraïners het toestel met de Russen vervolgens tot een noodlanding in Oekraïne dwingen? Volgens het internationaal recht kun je daartoe besluiten bij een medisch noodgeval (maar dan zou de piloot ook kunnen besluiten terug te vliegen naar Minsk) of na een bommelding, waarbij de piloot de passagiers niet op de hoogte hoeft te stellen. Dit laatste plan leek veel realistischer. Maar het kwam er niet van.
Witrussische kaping slaagde wel
Waar Oekraïne het plan met de noodlanding niet tot uitvoering kon brengen, lukte dat Belarus een half jaar later wel. In mei 2021 vloog journalist en activist Roman Protasevitsj van Athene naar Vilnius. Na een 'bommelding' veranderde het vliegtuig van koers en landde in Minsk, waar Protasevitsj en zijn Russische vriendin opgepakt werden. Aan boord werden geen explosieven aangetroffen. Witrussische oppositieleden en buitenlandse organisaties en overheden beschuldigden Belarus van een vooropgezet plan om Protasevitsj te arresteren. De journalist woonde sinds 2019 in ballingschap in Polen, waar hij zijn werk voor de Witrussische oppositie voortzette. Hij heeft inmiddels schuld bekend op televisie en steunt volmondig Loekasjenko. Volgens zijn familie is hij gemarteld.
Roman Protasevitsj legde op de Witrussische staatstelevisie een bekentenis af (foto Belsat)
Omdat 180 Russische huurlingen onmogelijk op één vlucht te krijgen waren, werd de groep in vier pelotons verdeeld. De inlichtingendienst SBOe had een shortlist van 28 namen van wie de betrokkenheid bij de oorlog in Oost-Oekraïne bewezen kon worden. Zij werden ingedeeld in het eerste peloton. Om argwaan te voorkomen zou het worden aangevuld met mensen die niet in Oekraïne geweest waren. De tickets van Minsk naar Istanboel werden gekocht en op 24 juli reisden de huurlingen per bus van Moskou naar Minsk. Maar omdat president Volodymyr Zelenski probeerde een staakt-het-vuren in Oost-Oekraïne uit te onderhandelen, stelden de inlichtendiensten de operatie uit tot donderdag 30 juli.
Kuuroord Beloroesotsjka
Intussen begon Loekasjenko zich in de aanloop naar de presidentsverkiezingen van 9 augustus 'zorgen' te maken over buitenlandse inmenging. Op televisie repte hij van ‘professionele soldaten’ in dienst van PMCs die een volksoproer zouden ontketenen. Net op dat moment vertrok een bus vol soldaten in dienst van een PMC van Moskou naar Minsk. De groep verbleef twee dagen in Minsk en week toen uit naar Spa Hotel Beloroesotsjka buiten de stad. De volgende ochtend om half vijf pakte een team van de Witrussische KGB ze daar op. De huurlingen bleken niets over de Witrussische oppositie te weten.
Loekasjenko hield op de staatstelevisie vol dat de Russische huurlingen de verkiezingen wilden beïnvloeden. Hij stond open voor uitlevering aan Rusland of Oekraïne. De Oekraïense autoriteiten deden hun best de arrestanten binnen te halen, maar de Russen waren met stomheid geslagen. Pas na een week vroeg Rusland om uitlevering van de 32 Russische staatsburgers onder de arrestanten.
Op dat moment werd het hele verhaal gepubliceerd in de Komsomolskaja Pravda, met citaten van een FSB-agent. In de dagen na de verkiezingen van 9 augustus vlogen er Russische militaire vliegtuigen naar Minsk, waarschijnlijk voor geheim overleg. Op 16 augustus werden de huurlingen aan Rusland overgedragen. De gedurfde Oekraïense missie was mislukt.
Sollicitatieformulier van PCM MAR (bron Bellingcat)
Zelenski distantieert zich
Bellingcat bevestigt zo veel van de beweringen die eerder verschenen in staatsgezinde Russische media. De Procureur-Generaal van Oekraïne, Irina Venediktova, zei tegen het Oekraïense persbureau Interfax: ‘Alle materialen die door journalisten worden aangeleverd worden toegevoegd aan de zaak. Ze worden bestudeerd. Laten we wachten op de resultaten.’
Radio France International noemt het scenario van ‘Wagnergate’ een ‘roman van John le Carré waardig’. Hoewel een Oekraïense parlementaire commissie het ontkende, bewijst Bellingcats rapport volgens Radio Free Europe dat president Zelensky wel degelijk op de hoogte was van het uitstel van de operatie.
Zelenski zelf heeft het bestaan van de geheime missie bij eerdere vragen altijd ontkend. Maar op 26 november reageerde hij voor het eerst op de bevindingen van Bellingcat. Tijdens een persmarathon van vijf uur met door hemzelf gekozen journalisten nam de president fel afstand van Vasyl Boerba, die tijdens de geheime operatie hoofd was van de militaire inlichtendienst. Boerba was één van Bellingcats bronnen. Volgens hem kwam het idee om de operatie uit te stellen van Andriy Yermak, stafchef van Zelenski. De president noemde Boerba een ‘leugenaar’ en betichtte hem van het lekken van geheime informatie. Hij zou wel op de hoogte zijn geweest, maar was het nooit met de plannen eens geweest, zei Zelenski.
‘Ik geloof niet dat dit onze operatie is. Wij hebben deze operatie niet voorbereid, we zijn erin gesleurd,’ citeert het Oekraïense nieuwsblad Focus de president.
Als Bellingcats rapport over Wagnergate iets heeft blootgelegd dan is het hoe de geheime diensten van Rusland, Belarus en Oekraïne elkaar in de wielen proberen te rijden en elkaar overtroeven in oude Sovjet-tactieken. Ooit zijn ze alledrie onder de mantel van de KGB van de Sovjet-Unie uitgekropen en ze hebben dezelfde opleiding in Moskou genoten. De politieke leiding probeert daar vervolgens elk haar eigen draai aan te geven. De opzet van de Oekraïners mislukte, de Witrussen gebruikten de undercoveractie aanvankelijk om stofwolken op te werpen in de verkiezingsstrijd, en de Russen dwongen Loekasjenko vervolgens de sporen van de verboden operatie met Russische huurlingen weer uit te wissen. Niks is wat het lijkt.
(Bronnen: Bellingcat, Meduza, Komsomolskaja Pravda, Interfax, Radio France International, Radio Free Europe, Kyiv post, Focus)