De invoering van QR-codes roept in Rusland veel weerstand op en leidt in tegenstelling tot andere politieke vraagstukken, tot een publiek debat. Het Kremlin reageert relatief mild op de protestacties die gericht zijn tegen QR-codes en verplichte vaccinatie. Volgens cultuurcriticus Andrej Archangelski dient het coronaverzet als uitlaatklep voor de frustratie in de samenleving waar iedere vorm van publieke politieke discussie al jarenlang de kop in wordt gedrukt.

 Protest tegen de invoering van QR-codes in Jekaterinburg, half november 2021 (Screenshot van YouTube).

door Andrej Archangelski

Dertig jaar na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie (december 1991) en de oprichting van de Russische Federatie vragen veel experts zich af welke democratische praktijken normaal zijn geworden in de postcommunistische samenleving. Het antwoord is negatief: bijna geen enkele. Hoewel miljoenen mensen actief deelnamen aan de perestrojka en de omwentelingen in de jaren ’80 en ’90, wordt het gehele maatschappelijke leven vandaag de dag wederom gecontroleerd door de staat. Onafhankelijke politici zijn op de vingers van één hand te tellen.

Des te opmerkelijker is de opleving van burgeracties in Rusland in de herfst van 2021: in veel steden nemen mensen op eigen initiatief deel aan protesten tegen de invoering van coronatoegangsbewijzen (de elektronische, individuele QR-code die nodig is om toegelaten te worden tot winkelcentra, het openbaar vervoer en horeca). Zulke protestacties zijn onlangs gehouden in Jekaterinburg, Belgorod, in Kamtsjatka en in Kostroma. In Volgograd zijn tegenstanders van de QR-code naar het gebouw van Rospotrebnadzor (organisatie die de epidemiologische situatie controleert) gegaan en hinderden het werk van controleurs. In de autonome Russische republiek Tatarstan zijn mensen een winkelcentrum binnengedrongen terwijl ze schreeuwden ‘wij schaffen de codes af’.

Aan deze acties doen enkele honderden mensen mee maar toch heeft het Kremlin heel snel een stap terug gedaan: de discussie over het wetsvoorstel voor de invoering van QR codes in openbare ruimtes en het openbaar vervoer is door de Staatsdoema uitgesteld en er is ook beloofd dat er geen boetes zullen komen voor vaccinweigeraars. Ook gaan er geruchten rond dat het Kremlin wil afzien van de term ‘QR-code’ vanwege de ‘negatieve connotatie’. Er wordt nagedacht over alternatieve benamingen zoals ‘gezondheidspaspoort’, ‘gezondheidscertificaat’, enzovoort.

Ideologie van de inertie

Dit geeft te denken. Apolitiek zijn is de norm in Rusland. De meeste mensen in Rusland protesteren allang niet meer geprotesteerd tegen de beperkingen van de persvrijheid of tegen de vervolging van politieke tegenstanders. En hoewel je de invoering van QR-codes een impopulaire maatregel kunt noemen, is het wel een universele maatregel (elektronische ‘gezondheidspaspoorten’ heb je in veel landen). Maar juist tegen deze noodzakelijke maatregel gaan mensen nu protesteren, lezen hardop de grondwet voor en herhalen leuzen over de ‘rechten van de mens’.

Veel tegenstanders van QR-codes zien zichzelf als aanhangers van president Vladimir Poetin en maken filmpjes waarin ze de president vragen om de beperkende maatregelen terug te draaien. Dus het zijn geen tegenstanders van de macht maar het gaat juist om ‘de kern van het electoraat’. Daarom reageert het Kremlin rustig op deze protesten, jaagt ze niet uiteen en deelt geen boetes uit. Als je verder bedenkt dat er in Europa vergelijkbare protesten tegen coronamaatregelen zijn, dan kan het Kremlin nu ook zeggen: 'Kijk, wij hebben vrijheid van meningsuiting en het recht op samenscholing'.

In zekere zin is er tijdens de pandemie inderdaad meer vrijheid in Rusland dan in Europa: verplichte vaccinatie is alleen bedoeld voor afzonderlijke beroepsgroepen en voor mensen boven de zestig. In de zomer van 2021 schafte Rusland de beperkende maatregelen af maar in augustus was Moskou de eerste Russische stad waar de QR-code werd ingevoerd. Deze maatregel werd overigens na een maand weer afgeschaft. Intussen vielen er gedurende enkele maanden volgens de officiële statistieken 1200 coronadoden per dag en is slechts 35% van de Russen volledig gevaccineerd (internationaal gezien staat Rusland hiermee op de 99^e plaats).

De besmettingsgraad in Rusland in de eerste week van december. Rood: meer dan 150 per 100.000 inwoners. Oranje: 90-150 per 100.000 inwoners. Kaart stopcoronavirus.rf

Meestal wordt er gedacht dat mensen zich niet laten vaccineren omdat Rusland heel conservatief is en het Kremlin de meerderheid van de bevolking niet tegen zich in het harnas wil jagen. Maar het ligt gecompliceerder. De Russische maatschappij is geen klassieke anti-vaxxer samenleving. Een minderheid hangt het standpunt aan van actieve anti-vaxxers, dit gaat om niet meer dan 5 tot 10% van de bevolking, een percentage dat vergelijkbaar is met andere landen.

De rest protesteert niet ‘tegen’ en niet ‘voor’ het vaccin maar wil gewoon z'n leven niet veranderen. Nietsdoen is nu in Rusland verheven tot een quasi-ideologie en wordt beschouwd als de hoogste waarde. Mensen zijn bereid te protesteren en te strijden voor hun recht om ‘niets te doen’. Dat klinkt toch absurd? Maar zeg dat niet te snel. Mogelijk vormt dit een belangrijk deel van de ‘sovjet mentaliteit’ of van de ‘Homo sovieticus’.

Verzet tegen vooruitgang

Het geeft aan dat er in dertig jaar tijd in het nieuwe Rusland geen nieuwe instincten zijn ontstaan die noodzakelijk zijn voor een leven onder het kapitalisme. Bijvoorbeeld het inschatten van risico. Mensen zijn bereid om hun eigen gezondheid en die van anderen op het spel te zetten door af te zien van vaccinatie maar tegelijkertijd vrezen ze ‘de risico’s van een vaccinatie’. In Rusland ontbreekt het begrip algemeen belang (het dragen van een mondkapje duidt op de zorg voor het maatschappelijk welzijn). Ten slotte laten mensen zich niet inenten omdat ze geen ‘verbetering’ willen. De staatspropaganda heeft mensen jarenlang afgeleerd om zich te richten op de toekomst en vooruitgang. Het huidige stille verzet tegen vaccinatie in Rusland is onder meer een opstand tegen vooruitgang.

Deze passiviteit van de meerderheid (het afzien van actie, van een beslissing) kwam het Kremlin de afgelopen twintig jaar goed uit. Maar nu bedreigt deze algehele passiviteit de veiligheid van het land. Toen het aantal besmettingen voor de zoveelste keer een paar keer over de kop ging (zo’n aantal doden als deze herfst heeft Rusland tot nu toe niet gehad), besloten de autoriteiten opnieuw om het coronabeleid aan te passen. In het Kremlin willen ze nu de vaccinatiecampagne nieuw leven inblazen, in de eerste plaats zullen ze mensen proberen te bereiken via internet. De eerste poging eindigde echter in een mislukking.

Geen maatschappelijk debat 

Eind november wendde de leiding van elf grote ziekenhuizen in Rusland zich in een open brief tot bekende tegenstanders van het coronavaccin (waaronder de actrice Maria Sjoesjkina, de acteur Jegor Berojev, de leider van de groep ‘Alisa’, Konstantin Kintsjev en de leider van de communistische partij Gennadij Zjoeganov – red.) en nodigde hen uit voor een rondleiding door de ziekenhuizen en de mortuaria.

Onder de auteurs van de open brief was ook de hoofdarts van het Moskouse coronaziekenhuis Kommoenarka, Denis Protsenko, die tevens het gezicht is van regeringspartij Verenigd Rusland. Deze actie doet denken aan heldere en symbolische propaganda. In de twee jaar dat de pandemie duurt is er overigens in de samenleving (bijvoorbeeld op televisie) geen brede maatschappelijke discussie gevoerd over covid-19. In Rusland is er niet zoals in andere landen een toonaangevend figuur die vertrouwen geniet onder de bevolking en die iedere dag commentaar levert op de pandemie, zoals bijvoorbeeld de wetenschapper Anthony Fauci in de Verenigde Staten of de arts Christian Drosten in Duitsland.

Deze eerste poging om die maatschappelijke discussie in Rusland te voeren, leidde bovendien tot absurde taferelen. Op 27 november gaf het Moskouse Filatov ziekenhuis een rondleiding aan vaccinatieweigeraars (een aantal bekende artiesten kwam überhaupt niet opdagen of sloeg de uitnodiging al bij voorbaat af – red.). Ze kregen de intensive care te zien waar patiënten aan de kunstmatige beademing liggen.

De rondleiding moest echter voortijdig worden afgebroken. Volgens één van de artsen begonnen de bezoekers ongepaste vragen te stellen aan de patiënten. Opvallend was dat slechts drie van de negen bezoekers een covid test had gedaan, en sommigen wilden geen mondkapje dragen (zij noemden dit een ‘fascistische’ maatregel – red.). Andere bezoekers maakten de artsen belachelijk (of zeiden dat de patiënten acteurs waren die speelden dat ze covid-19 hadden – red.). 'Ze zijn absoluut niet geïnteresseerd in de waarheid', luidde het commentaar van een arts na afloop van de rondleiding.

Discussie en feiten zijn de beste middelen waarmee je mensen kunt overtuigen. Maar niet altijd! Het werkt als er al een traditie of gewoonte van publiek debat is. Hierin verschilt Rusland van Europa. In Rusland is publieke discussie een zeldzaamheid. Mensen zijn niet gewend om in discussie te gaan en hun gelijk te bewijzen. En wanneer een debat toevallig ontstaat, leidt het tot een ongewenst resultaat.

Kijk maar wat er gebeurde met de populaire Russische artiesten en zangers die optreden tegen de QR-codes. Het Kremlin heeft mensen uit de culturele sector al lang aangeleerd dat ze niet moeten deelnemen aan maatschappelijke discussies en dat ze moeten leven ‘zonder politiek’.  Nu kun je hun verontwaardiging over de QR-codes zien als een compensatie voor hun lange zwijgen. Dit geldt ook voor gewone mensen.

Vergeten woorden

Uiteindelijk gaat dit verhaal niet over corona maar over de afwezigheid van een maatschappelijk debat in Rusland. Mensen hebben te lang gezwegen waardoor hun agressie zich heeft opgestapeld. We kunnen de tegenstanders van QR-codes ‘conservatieven’ noemen, maar hier gaat het eigenlijk niet om. Zelfs de conservatieven hebben tegenwoordig in Rusland geen publiek podium meer om hun mening te uiten (ook conservatieve politieke partijen worden gecontroleerd door het Kremlin). Door het ontbreken van politieke vertegenwoordiging atomiseert de samenleving en worden daar de meest archaïsche posities ingenomen. Het protest tegen de QR-codes is in feite een onbewust protest tegen het politieke monopolie van het Kremlin.

Denk niet dat de nieuwe maatregelen Russen aanzetten om na te denken over hun rechten en de grondwet. Waar het hier om gaat is dat mensen op zijn minst herinnerd worden aan belangrijke begrippen zoals ‘vrijheid’, ‘de grondwet’, en ‘de rechten van de mens’. Deze woorden zijn al lang niet meer populair onder de meerderheid van de mensen in Rusland. Maar vandaag de dag zien we, dat deze woorden op instinctief niveau niet zijn vergeten.

Het is een paradox, maar misschien dat het Kremlin juist hierdoor gedwongen wordt in ieder geval de schijn van democratie in woord en daad te bewaren. Vreemd genoeg is dit misschien goed nieuws voor hen die geloven in democratie en deze verdedigen.