De Witrussische auteurs Alhierd Bacharevič en Julia Cimafejeva namen deel aan de protesten tegen de onrechtmatige verkiezing van Aleksandr Loekasjenko in augustus 2020. Na de harde onderdrukking weken ze, zoals zovele Witrussen, uit. Ze verhuisden naar het Oostenrijkse Graz, op uitnodiging van kunstorganisatie Kulturvermittlung Steiermark. Karlijn Hulshof en Mark Beukelman spraken hen na een lezing bij de opleiding Russische en Slavische studies van de Universiteit van Amsterdam.
Schrijversechtpaar Julia Cimafejeva en Alhierd Bacharevič (copyright foto auteurs)
door Karlijn Hulshof en Mark Beukelman
De tweede druk van de roman Honden van Europa (2018) van de Witrussische schrijver Alhierd Bacharevič werd noodgedwongen gedrukt in Litouwen. Een partij boeken voor Belarus werd bij de grens door Witrussische douaniers onderschept op verdenking van extremistisch gedachtegoed.
Zijn vrouw Julia Cimafejeva schreef verschillende dichtbundels in het Witrussisch. Haar bundel ROT kwam uit vlak voor de frauduleuze presidentsverkiezingen van 9 augustus 2020, die leidde tot een grote volksopstand in het hele land. Die opstand werd door Aleksandr Loekasjenko, die volgens de bevolking alleen dankzij massale fraude president bleef, hardhandig onderdrukt. In het (origineel Engelstalige) non-fictieboek Minsk.Diary uit 2021 geeft Cimafejeva haar indrukken van de vreedzame protesten in Belarus.
In Amsterdam lazen beide auteurs voor uit hun werk, waarin taal, en dan met name het Witrussisch, een hoofdrol speelt. De toon was luchtig, humoristisch en informeel, maar het onderwerp is bloedserieus. In ons gesprek voerde Julia meestal het woord en de echtelieden bleken aan één blik of één woord genoeg te hebben om de ander te begrijpen. Alhierd: ‘Zeg jij het maar, want je kan dat zo goed’.
Volk in opstand
Tijdens en na de protesten tegen de herverkiezing van Loekasjenko trad het regime met harde hand op. Nog altijd worden dissidenten opgepakt en soms tot draconische vrijheidsstraffen veroordeeld. De broer van Cimafejeva is een van hen: hij zit al maanden in de cel. Mede daarom besloot het schrijverspaar het land te verlaten.
Het echtpaar spreekt daar luchtig over. 'Alhierd spreekt goed Duits en ik kan het verstaan, we zijn gewend van huis te zijn', zegt Julia. Lachend voegt ze eraan toe dat eigenlijk alle Europese steden, inclusief Minsk, gebouwd zijn volgens een vergelijkbaar plan: 'straten, trams, stoplichten, je hebt ze overal...'
Toch is het deze keer anders. 'De eerste maanden voelden we ons bijna schuldig over de verhuizing, alsof we verraders waren. Sommige mensen vonden dat ook.' Maar inmiddels zien ze in dat de verhuizing een goede beslissing was. Buiten Belarus kunnen de schrijvers zich veel vrijer uitdrukken en hebben ze de kans aandacht te blijven vragen voor de situatie in hun land door hun optredens op universiteiten, literatuurfestivals en via interviews.
Zo schreef Cimafejeva in haar boek Minsk.Diary dat ze zich schuldig voelde dat ze, anders dan haar broer, zelf niet in een arrestantenbusje had gezeten. 'Sometimes I even feel a bit ashamed that I’ve never been in a prison van. My only experience has been running away from the balaclava-wearing police when my husband and I arrived too early at a meeting spot.'
Kunst is een belangrijk middel om de heftige situatie in Belarus te kunnen duiden. Zo is het nummer Peremen (‘omwenteling’) van de Russische rockzanger Viktor Tsoj ontelbare malen gespeeld tijdens de protesten. Het huidige werk van Julia en Alhierd gaat dan ook vaak over de politieke situatie. Alhierd: 'Literatuur heeft, moreel gezien, het recht niet om hetzelfde te blijven als voor augustus 2020.' Toen sloeg hun werk geen acht op de destijds ook al totalitaire trekken van hun land. 'Dat was onze fout. We waren op onszelf gefocust, dat was eigenlijk heel ironisch. Ook toen al waren er politieke gevangenen in het land en de repressies waren al in aantocht en dat hebben we niet zien aankomen. Dat was fout.'
Inmiddels schuwen ze gevoelige onderwerpen niet meer. Voor hen is literatuur niet meer alleen een manier om gevoel te uiten, maar ook een wapen tegen onderdrukking en geweld. Ze zien zichzelf niet als politieke activisten, maar de (Witrussische) taal en verhalen zijn een middel om de gebeurtenissen in Belarus te verwerken en onder de aandacht te brengen.
Cimafejeva: 'Mijn broer en zijn vrouw zitten vast, ik moet daarover schrijven. Mensenrechten zijn niet alleen abstract heel belangrijk, nu raakt het mij ook persoonlijk.' Ze schreef er het gedicht ‘They have me’ over. Op de vraag of ze vinden dat hun literatuur voortborduurt op die van politiek geëngageerde schrijvers uit het verleden, zoals de Russische dichteres Anna Achmatova die schreef over haar gearresteerde zoon, antwoorden ze dat de situatie tegenwoordig volledig anders is. In de Sovjet-tijd waren er in Belarus relatief gesproken minder dissidenten dan in Rusland. Veel kritische Witrussische schrijvers werd het zwijgen opgelegd en velen zwichtten voor het systeem.
Is hun Witrussische dissidentenliteratuur dus eigenlijk een soort nieuw genre? Dat beaamt het stel, met deze nuance: 'Tot op zekere hoogte, want wij maken natuurlijk niet alleen deel uit van de literaire traditie van Belarus, maar van een grotere literaire wereld.'
Zoals de Russischtalige Oekraïners na de Russische inmenging van 2014 steeds meer Oekraïens gingen spreken, is het Witrussisch als taal sinds vorig jaar ook in opmars. Maar Alhierd schrijft ook in het Russisch en Julia in het Engels. Wat is de verhouding tussen het Russisch en Witrussisch in hun land?
Belarus kent twee officiële talen; het Witrussisch en het Russisch. Het Russisch wordt in Belarus verreweg het meeste gebruikt, met name voor officiële zaken. Het Witrussisch wordt meer als de taal van de provincie beschouwt , en lang niet iedere Witrus beheerst deze taal. 'Omdat de protesten gericht zijn op een eigen, democratisch en vrij Belarus, hoort het spreken van de eigen taal daarbij. Het Witrussisch is in die zin de taal van het verzet tegen het regime geworden.'
Dat komt in de werken Alhierd Bacharevič en Julia Cimafejeva nadrukkelijk terug. Ze spelen graag met taal. Cimafejeva noemde haar dichtbundel ROT, omdat dat woord in veel talen voorkomt en twee betekenissen heeft (in het Russisch en Witrussisch betekent rot 'mond'. Ook Bacharevič houdt van woordspelen. In zijn boek Dogs of Europe geeft hij een komische beschrijving van de frustraties die verschillende talen kunnen oproepen. Zo noemt hij het Duits 'a tale of a language that once boasted of its superhuman genius, and now promotes itself in any way possible to show just how normal it is again'. Het Pools omschrijft hij als 'the hubris of second-rate poets, whose words sizzle, spit and crackle like sausages on a frying pan'.
Fragment uit Cimafejeva's gedicht Mother tongue
[...]
Mama, in my mouth
is your red tongue.
I drank your milk
so he would grow,
gain weight,
learn to hold his head
in the salivating cradle
so he could crawl
from cheek to cheek,
so we could hear his
baby patter.
Mama, in my mouth
is your red tongue.
He has failed to grow,
has failed to man up.
Mama, I learn to speak
every day. In a language foreign
to you, I learn to speak
about things
foreign to you. You gave me life
and I opened inside it a school
of foreign languages.
Is het gebruik van het Witrussisch in Belarus een politiek statement geworden? Cimafejeva: 'Dat is het zeker.' Daarom hebben ze er expliciet voor gekozen. 'Wij waren ons er ook zeer van bewust dat dit zou betekenen dat we waarschijnlijk een veel kleiner publiek zouden bereiken, dat we onszelf in de problemen zouden brengen en dat men ons niet enkel als schrijvers zou zien, maar ook als politieke activisten. En dat enkel en alleen omdat we ervoor kiezen in het Witrussisch te schrijven. Maar het was een onvermijdelijke keus.'
Massaprotesten zijn in Belarus allang geen optie meer. Met kleine demonstraties met het wit-rood van de oude Witrussische vlag tonen burgers hun woede. (foto Radio Svoboda)
Bacharevič wil hier graag nog wat aan toevoegen: hun keuze was niet puur politiek gedreven. Voor beiden was het Witrussisch ook hun moedertaal. Met elkaar spreken ze Witrussisch, ze denken en dromen in het Witrussisch. Hoewel ze de manier waarop het Witrussisch in Belarus wordt verdrongen door het Russisch afkeuren, staan ze tegenover de Russische taal zelf neutraal. 'Met mensen die bijvoorbeeld het Witrussisch niet beheersen praten we gewoon Russisch. Of we gebruiken het simpelweg als lingua franca.'
Alhierd Bacharevič: Dogs of Europe (2017), origineel is in het Witrussisch (Сабакі Эўропы). Hij vertaalde het zelf naar het Russisch (Собаки Европы).
Julia Cimafejeva: Minsk.Diary (2021)
Mark Beukelman studeert Russisch aan de Universiteit van Amsterdam en is voorzitter van studievereniging Radost.
Karlijn Hulshof studeert Servisch-Kroatisch aan de UvA. Hiervoor studeerde ze aan de Rijksuniversiteit Groningen Europese Talen en Culturen, met hoofdtaal Russisch.