De oorzaak van de militaristische hysterie in Rusland komt niet van buiten, maar van binnen. In het Kremlin zitten leiders met een onjuiste perceptie van de wereld en een fixatie op respect en erkenning van henzelf als grote en machtige staatsmannen. Het Westen moet begrijpen dat de eisen van de diplomatie ver verwijderd zijn van wat het Kremlin eigenlijk wil, waarschuwt voormalig oppositiepoliticus Leonid Gozman op de site Republic.

President Poetin in St. Petersburg tijdens marineparade, juli 2021. Achter hem De Bronzen Ruiter, het beroemde standbeeld van Peter de Grote. Foto Kremlin.ru

door Leonid Gozman

‘We staan met de rug tegen de muur’, ‘ons geduld is op’, ‘een kwestie van leven of dood’. Die hele woordenvloed kwam plotsklaps over ons heen, zonder zichtbare aanleiding van buiten. In de werkelijkheid was niets veranderd, niemand (behalve wij) verplaatste grote militaire contigenten, niemand viel ons aan en sterker nog – niemand legde een claim op ons grondgebied. Ja, de Krim wordt nog steeds door niemand als Russisch erkend, maar ook over de Krim is geen vijandigere toon jegens Rusland te beluisteren. Niemand heeft trouwens de toch al zo nuttige sancties verscherpt.

De hysterie ontstond uit het niets, net als destijds de wijziging van de grondwet. Destijds bleek ook ineens dat er met de oude grondwet niet te leven viel, dat elk uur telde, want dat anders de gezondheidszorg, het onderwijs en de huisdieren ten onder zouden gaan.

De stroom van alarmistische uitspraken gaat niet gepaard met enige uitleg waaruit die dreiging dan wel bestaat. Wat willen onze potentiële tegenstanders? Zijn ze van plan Siberië af te pakken, tanks op Rjazan af te sturen, Moskou met raketten te vernietigen? Waar komt de aanval vandaan en welke middelen worden ingezet? De plannen van de vijand worden niet besproken. Het gaat om een vage dreiging, zonder concrete aanwijzingen en daarom onmogelijk te controleren of te ontkennen.

De angst voor toetreding van Oekraïne tot de NAVO heeft neurotische en ongezonde trekken

Wat ons bedreigt als de beruchte toetreding van Oekraïne tot de NAVO geschiedt, wordt ook niet uitgelegd. Het geklets over de korte raketafstand is in dit geval niet meer dan een smoes: vanuit Letland, dat sinds 2004 NAVO-lid is, is de afstand naar onze steden niet groter dan vanuit Oekraïne. En als Finland lid wordt van de NAVO kun je daarvandaan met een katapult St. Petersburg raken, het is twee uur rijden met de autobus. De angst voor toetreding van Oekraïne tot de NAVO heeft een evident neurotische en ongezonde trekken.

De realiteit

De afgelopen jaren is er geen sprake van een terugtrekking van Rusland, wat de propaganda beweert, maar van oprukken. Rusland versterkt zijn militaire macht en vergroot het gebied waar het leger actief is. Sinds 2008 hebben onze strijdkrachten controle over een aanzienlijk deel van Georgië en sinds 2014 van Oekraïne. We vechten in Syrië.  Daar hebben we al een paar keer gewonnen, maar kennelijk groeien de afgehakte hoofden weer aan en dus gaat de oorlog door. Gewapende Russische burgers deden iets in Centraal Afrika. Rusland redde het regime van Loekasjenko en voerde net een militaire bliksemactie uit in Kazachstan. Daarnaast  verblijden de leiders van ons land het volk voortdurend met een nieuw wonderwapen, waarvan er in de wereld geen gelijke is, maar voor wie moeten we dan bang zijn met zo’n wapen in ons arsenaal?

Langs de grenzen met de NAVO-leden heerst bij ons volstrekte rust en voorspelbaarheid

De laatste grote uitbreiding van de NAVO vond plaats in 2004 (officieel was Rusland ontevreden, maar liet geen spoor van paniek blijken). Onlangs sloten Albanië en Noord-Macedonië zich aan, maar dit zal het militaire evenwicht heus niet veranderen. Langs de grenzen met de NAVO-leden heerst bij ons volstrekte rust en voorspelbaarheid.

Inderdaad zijn er al jaren problemen met militaire verdragen, opzegging, niet-verlenging enzovoorts, maar meestal worden die via de diplomatieke weg opgelost en dat is niet gebeurd.

Militaristische hysterie

Het is duidelijk dat de oorzaken voor de militaristische hysterie niet van buiten, maar van binnen komen. Als voor de hand liggende en meest genoemde verklaring wordt het sociale en politieke falen genoemd (economie, pandemie, daling van de populariteit, algehele gebrek aan vertrouwen in de regering). Bij gebrek aan heldere ideeën over de toekomst van het land, moeten de machthebbers iets verzinnen om te bewaren wat zij stabiliteit noemen – hun eeuwige plek op het pluche. Dat iets is een dreiging van buiten, vijanden in de omgeving en een kleine overwinningsoorlog plannen in de hoop dat die niet uitloopt op een grote oorlog, die onvermijdelijk zal eindigen in een totale vernietiging.

Maar dit kan niet de hele dynamiek verklaren, denk ik. De innerlijke toestand van de leiders is net zozeer van belang.

Ze demonstreren voortdurend een onjuiste perceptie van de wereld en voor de leiders van een gigantisch land ontoelaatbare fixatie op respect en erkenning van henzelf als grote en machtige staatsmannen.

Het probleem is niet het expansionisme van de NAVO maar de vrees die wij inboezemen

Ze lijken helemaal niet te snappen dat toetreding tot de NAVO door buurlanden niet voortkomt uit agressieve bedoelingen van de NAVO-leiders (ofschoon iemand die best kan hebben, wij hebben niet het monopolie op domheid en onverantwoordelijkheid), maar uit de wens van die landen zelf. De uitbreiding van de NAVO is niet met tanks gebeurd, zoals de USSR haar gebied uitbreidde met het Balticum na het pact met Hitler of met gewapende mannen zonder insignes, zoals in 2014 de Krim toegevoegd werd, maar door de wil van de wettige autoriteiten van de landen die zich aansloten.

Niet de NAVO breidt zich naar ons uit, maar onze vroegere vazallen proberen zichzelf te beschermen door zich maximaal van ons te distantiëren. Het probleem zit hem niet in het expansionisme van de NAVO, maar in onze mondiale onaantrekkelijkheid, in de vrees die wij inboezemen. Als dat zo is, dan moet de strijd tegen uitbreiding van de NAVO  - als je vindt dat die nodig is – niet gevoerd worden met onuitvoerbare ultimatums, maar met propaganda. Dan moeten we de bevolking van Oekraïne en Georgië er bijvoorbeeld van overtuigen dat ze beter niet kunnen toetreden tot de NAVO, maar tot de CSTO. Ik weet echter niet of dat een realistische opgave is. Dat moet je onze leiders trouwens nageven, ze beginnen er ook niet aan.

Nog essentiëler is de infantiele bezorgdheid om hun eigen reputatie. De oorzaak ligt klaarblijkelijk in de persoonlijkheid en de biografie van de president, maar dat is een thema apart. Het thema van disrespect jegens Rusland – lees: jegens haar huidige leider – komt bijna bij elk publiek optreden van onze leiding tevoorschijn. De machthebbers van Rusland streven niet naar veiligheid - ze krijgen immers het voorstel om erover te praten, maar dat wijzen ze af -, maar naar een wereld waarin zijzelf een naar hun idee waardige rol zullen spelen, waarin zij de baas zijn over de helft van de planeet als vertegenwoordigers van een bijzondere beschaving. De president van Rusland moet worden erkend als een reïncarnatie van de Stalin van 1945 of Dzengis Khan.  Een wereld, waarin natuurlijk iedereen hem gehoorzaamt.  

Onvervulbare eisen en onbeschofte toon

Onjuiste en onbereikbare doelen dwingen ertoe om middelen in te zetten die op z’n minst een vreemde indruk maken. Openlijk op tafel leggen van evident onvervulbare eisen noodzaakt onze gesprekspartners ertoe om zich niet alleen tegen raketten te verdedigen, maar ook tegen gezichtsverlies, waardoor de onderhandelingen van meet af aan worden getorpedeerd. Net zoals door de onbeschofte toon van onze diplomaten, waarbij het opvalt dat onderministers van Buitenlandse Zaken die zich vroeger niet tot straattaal verlaagden, zich bij de woordvoerders hebben gevoegd die dat als regel al deden.

De Amerikaanse onderminister Sherman en haar Russische collega Rjabkov spraken op 10 januari met elkaar in Genève. Foto State Department

Het Rusland van vandaag heeft geen behoefte aan afspraken en wederzijds begrip. Het heeft behoeft aan conflict, daarom wordt er met serviesgoed gesmeten. Met demonstratief brutaal gedrag de partners bang maken, zodat ze denken dat ‘die daar’ tot alles bereid zijn en dat ze ter wille van het afwenden van iets ergers akkoord gaan met desnoods volkomen ongefundeerde eisen van Moskou. Aan de basis van het optreden van onze machthebbers ligt minachting voor het Westen, de overtuiging dat het Westen laf is en omwille van het eigen prettige bestaan bereid is om wat en wie ook te verraden.

Angst en onzekerheid

Wat gaat er nu gebeuren?  Ik vrees dat oorlog heel waarschijnlijk is. Jawel, er zijn heel serieuze waarschuwingen geuit tegen het aanvallen van Oekraïne, maar ons politiek systeem maakt het mogelijk om noodlottige besluiten vrijwel door één man te laten nemen. Dus ondanks het feit dat noch de bevolking, noch de elite (de elite begrijpt heel goed, dat ze al hun eigen mogelijkheden en die van hun gezin in het Westen kwijt kunnen raken) oorlog wil, kan het bevel voor een inval worden gegeven. God verhoede, natuurlijk. Zelfs als het niet een catastrofe voor de mensheid wordt, zal het een tragedie zijn voor zowel Oekraïne als voor de Russische bevolking. Het enige serieuze obstakel, behalve bedreiging van het Westen, is de vrees voor instorting van het systeem als er grote verliezen onder Russische soldaten zijn te betreuren. Mensen die nu Poetin steunen, zullen zich van hem afkeren, als er lijkenzakken worden bezorgd.

In ons politiek systeem kunnen noodlottige besluiten vrijwel door één man worden genomen

Niet uitgesloten is natuurlijk dat onze machthebbers een andere uitweg proberen te vinden om hun gezicht te redden. Troepen verplaatsen, proberen raketten op te stellen in de nabijheid van de VS, de Volksrepublieken in de Donbas erkennen en dit als demonstratie van hun macht voorstellen, enzovoorts.  

Hoe dan ook, voorwaarde voor het bewerkstelligen van een stabiele vrede is dat de westerse landen begrijpen dat de doelen die de Russische diplomatie zegt te willen bereiken heel ver verwijderd liggen van hetgeen waarnaar de leiders van het land in werkelijkheid streven.

Dit artikel werd in het Russische gepubliceerd bij Republic.ru