Kort nadat tijdens de Olympische Winterspelen bekend was geworden dat kunstschaatser Valijeva betrapt was op doping, dacht het Russische ministerie van Buitenlandse Zaken de affaire te kunnen smoren door de tegenaanval in te zetten. Dat was een verkeerde taxatie. Het sportminnende publiek in Rusland keerde zich niet tegen de westerse buitenwereld, maar tegen de meedogenloze trainer van de Russische ploeg die haar zeer jonge pupillen zelfs aan doping blootstelt.

Eteri Toetberidze met twee pupillen in gesprek met president Poetin. Foto Wikicommons.

door Hubert Smeets

Hoever mag een sporttrainer gaan om pupillen naar goud te drijven? Niet zover als kunstschaatstrainer Eteri Toetberidze durft te gaan. Veel Russische fans hebben zich tijdens de Olympische Winterspelen in Beijing daarom openlijk gekeerd tegen de trainingspraktijken van de coach voor wie het eigen succes kennelijk belangrijker is dan het welzijn van haar nog zeer jonge schaatsters. Ook nadat Toetberidze met haar pupillen in het individuele vrouwentoernooi op de Spelen de eerste, tweede en vierde plaats in de wacht had gesleept - een ongekende prestatie - bleven veel liefhebbers kritiek houden op haar aanpak. De hashtag #pozortoetberdize (‘Toetberidze is een schande’) was in Rusland een paar keer trending op Twitter.

De weerzin jegens de Russische trainer werd vooral gevoed door de wijze waarop de 47-jarige Eteri Toetberidze tijdens de Winterspelen omging met de 15- tot 17-jarige sportkinderen die ze onder haar hoede heeft. De spanningen waren snel na het begin van het toernooi hoog opgelopen, toen aan het licht was gekomen dat de jongste en meest getalendeerde van het stel, Kamila Valijeva, eind vorig jaar was betrapt op doping. Maar Toetberidze bood haar en de andere rijdsters amper bescherming.

De uiteindelijke winnares van de gouden medaille, Anna Sjtsjerbakova (17) werd na de finale voor het oog van de camera's aan haar lot overgelaten. Toetberidze reageerde zelfs spijkerhard toen Kamila Valijeva (15) in de vrije kür onder de druk bezweek en viel, en runner-up Aleksandra Troesova (17) na de wedstrijd in tranen uitbarstte. 'Waarom heb je de strijd opgegeven?', zei ze op verwijtende toon tegen Valijeva, meteen nadat die van het ijs was gekomen. En Troesova, die over haar toeren was omdat ze na de beste kür ooit toch tweede was geworden, voegde ze toe: 'het is jouw nederlaag'. Na afloop van alle plichtplegingen bleef Toetberidze zich hardvochtig gedragen. Troesova werd met harde hand de bus in gesleurd, berichtte een Chinese vrijwilliger van het organisatiecomité.

Dat viel in Rusland in verkeerde aarde. Volgens veel Russische schaatsliefhebbers heeft Toetberidze haar pupillen meedogenloos in de kou laten staan. 'Wie betaalt hun psychiater?', zo twitterde een fan na het tumultueuze toernooi in de ijshal. 

 'Waarom heb je alles opgegeven? Waarom het je de strijd gestaakt?', vraagt Toetberidze aan Valijeva meteen na haar mislukte vrije kür.

Deze kritiek op een trainer, die in Rusland is gelauwerd om de schaatskampioenen die ze heeft geschapen en daarvoor door president Vladimir Poetin is geridderd, is opmerkelijk.

Afgelopen acht jaar gebeurde vaker het omgekeerde. Critici van dopingpraktijken binnen Rusland werden meestal geïsoleerd of weggezet als ‘westerlingen’. Dat leek aanvankelijk ook dit keer de lijn die de Russische regering had uitgezet om de commotie over doping in de Russische sportwereld te weerstaan.

Voordat de hashtag #toetberidzeschande in Rusland ging rondzingen, had Marina Zacharova, de voorlichter van minister Sergej Lavrov van Buitenlandse Zaken, nog onbekommerd de loftrompet over de 15-jarige gestoken. Valijeva was een ‘fenomeen’ en een ‘wonder’. Het ‘meisje heeft de harten van de hele wereld veroverd’, aldus Zacharova in een gesprek met de krant Izvestija. ‘Met onze eigen ogen hebben we de confrontatie tussen het goede en het kwade gezien. De wens van het kwaad is dat het goede zijn kracht verliest’. Maar dat zou ook dit keer weer mislukken, voorspelde ze. ‘We waren samen toen het kwaad zijn agressieve aanval inzette tegen de turners tijdens de Zomerspelen [najaar 2021 in Tokio – hs] en zo staan we ook op dit moment achter elke sporter’, zei Lavrovs spreekbuis kort nadat de Russische ploeg met Valijeva goud had gewonnen in het toernooi voor landenteams.

Het pakte zo niet uit. Zacharova had buiten haar eigen landgenoten gerekend. De reacties in Rusland waren heel anders dan Zacharova had voorspeld.

Sporen van trimetazidine

Het schandaal-Toetberidze begon in de eerste week van de Winterspelen. Kort na de landenwedstrijd in het kunstschaatstoernooi, die door het Russische team was gewonnen, werd bekend dat Valijeva, de grote ster in alle competities, na de nationale kampioenschappen op Kerstdag vorig jaar was betrapt op dopinggebruik. In een urinemonster was trimetazidine aangetroffen. Trimetazidine is een medicijn voor hartpatiënten en staat op de lijst van verboden middelen in de sport, omdat het prestatie-verhogend werkt.

Valijeva zou op grond hiervan geschorst moeten worden. Maar het Russische anti-dopingagentschap RUSADA trok deze maatregel na een dag alweer in. Valijeva werd daarna zonder ruchtbaarheid opgenomen in het nationale team dat aan de Winterspelen zou meedoen met het doel bijna alle gouden medailles te veroveren. Pas in China werd de positieve test bekend.

Een dag voordat de kunstschaatser aan haar individuele toernooi moest beginnen, besloot het internationale sporttribunaal CAS (Court of Arbitration for Sport) dat ze onder voorbehoud van de nadere procedures moest kunnen deelnemen. Omdat Valijeva jonger dan 16 is, is ze volgens de internationale dopingcode een ‘protected person’ voor wie de regels flexibeler moeten worden toegepast dan voor (jong)volwassen sporters. Volgens het CAS zou haar met een schorsing ‘onherstelbare schade’ worden toegebracht, temeer daar nog niet alle feiten op tafel liggen. Namens president Poetin verklaarde Kremlinwoordvoerder Dmitri Peskov verheugd te zijn dat Valijeva mocht blijven meedoen. Indachtig de twitterstorm in eigen land gaf Peskov wel iets ingetogener blijk van zijn blijdschap dan zijn collega Zacharova een halve week eerder.

Hartproblemen

Dat Valijeva vooralsnog het grootste slachtoffer is van de dopingaffaire, was intussen onloochenbaar. De kunstrijdster werd in de aanloop naar haar wedstrijd wel zoveel mogelijk beschermd door het Russische team, maar niet afdoende. Ze kwam zo in een situatie terecht waarin ook aan haar commentaar kon worden gevraagd. De 15-jarige verklaarde toen dat ze per ongeluk een hartmedicijn van haar grootvader moet hebben geslikt. Ondanks de druk volbracht ze de korte kür glansrijk.

Na deze eerste ronde in het toernooi stond ze eerste, voor teamgenoot Anna Sjtsjerbakova. Maar daarna werd via het Amerikaanse anti-dopingagentschap USADA weer bekend dat er bij de test in Rusland ook twee andere, zij het niet verboden, medicijnen voor hartpatiënten waren gevonden: Hypoxen en L-Carnitine. Volgens de moeder van Kamila Valijeva gebruikt ze die middelen wegens hartritmestoringen.

Kamila Valijeva. Foto Wikimedia.

Déjà-vu

Deze verklaringen voor de positieve dopingtest van Valijeva hebben een hoog déjà-vu gehalte. Het komt vaker voor dat topsporters zich verdedigen met het argument dat ze van niets wisten of per ongeluk uit de verkeerde pillenpot moeten hebben geslikt.

In Rusland speelt bovendien ook een politiek aspect mee. Sinds de Winterspelen van 2014 in Sotsji zijn er steeds meer feiten naar boven gekomen dat er in Rusland sprake is geweest van een door de regering gefaciliteerd dopingprogramma voor de topsport. Behalve het ministerie van Sport zou ook de staatsveiligheidsdienst FSB daarin een belangrijke rol hebben gespeeld. Veel bewijzen kwamen uit de koker van Grigori Rodtsjenkov, de voormalige chef van het dopingagentschap RUSADA die in 2015 was gevlucht en naar de Verenigde Staten was uitgeweken.

Dit staatsdopingbeleid in de Russische topsport leidde sindsdien tot uitsluitingen en schorsingen. Een jaar geleden besloot het Internationaal Olympisch Comité voor de zoveelste keer dat aantoonbaar ‘schone’ Russische sporters niet onder ’s lands vlag en volkslied zouden mogen deelnemen aan de Zomer- en Winterspelen maar alleen onder de naam van het Russische Olympisch Comité (ROC). De sportautoriteiten in Rusland interpreteerden deze internationale sancties afgelopen jaren als Russofobie. Ook president Vladimir Poetin mengde zich daarin. Volgens hem was het Westen weer bezig de sport te ‘politiseren’, zoals het begin jaren tachtig ook deed.

Patriotten schamen zich

Lavrovs spreekbuis Zacharova zat op deze oude lijn, toen ze meteen na de eerste berichten vanuit Beijing voor de tegenaanval koos. Het Kremlin hield die koers ook na de dramatische finale vast. Nadat IOC-voorzitter Thomas Bach het kille gedrag van Toetberidze had gehekeld, mengde zelfs Poetins woorvoerder Peskov zich in de strijd. De 'hardheid van onze trainers mag hem dan niet bevallen, iedereen weet dat dat die hardheid de sleutel is tot het succes van de pupillen', aldus het Kremlin in een reactie op de kritiek van het IOC. Ook de communistische partijleider Gennadi Zjoeganov hield na de finale vol dat het buitenland achter de dopingaffaire zat. Valijeva was slachtoffer van de 'westerse russofobe morele terreur', zei Zjoeganov.

Maar in Rusland zelf sloegen deze zelfrechtvaardigende redeneringen ook na de gouden medaille van Sjtsjerbakova minder aan. Veel twitteraars wilden de schuld niet afschuiven op de buitenwereld maar de hand in eigen boezem steken. We zijn geen ‘westerlingen’ maar ‘patriotten’ die willen dat het vaderland wordt geassocieerd met ‘schone sport en goede trainers’, niet met ‘dopingschandalen’, zo citeerde de loyale krant Moskovski Komsomolets een van hen.

Een groot aantal critici legde de verantwoordelijkheid bij de coach van de jonge topsporter. Daar is iets voor te zeggen. Toetberidze heeft het imago een meedogenloze trainer te zijn, die in haar nog jonge carrière nu al een spoor van vernieling heeft achtergelaten.

Anorexia

Eteri Toetberidze, geboren in 1974 in Moskou, heeft zelf een niet zo succesvolle loopbaan in het kunstrijden achter de rug. Ze begon als vierjarige met de sport, maar haalde mede door haar lengte en blessures nooit de top. Op haar 18de vertrok ze naar de Verenigde Staten om daar te gaan werken als danser in de ijsrevue. Na zes jaar keerde ze terug naar Rusland en werd ze op laag clubniveau trainer. Pas bij de Winterspelen van 2014 in Sotsji manifesteerde ze zich met de 15-jarige Joelia Lipnitskaja voor het eerst als coach op een mondiaal podium.

Daarna boekte ze succes op succes. Haar pupil Alena Kostornaja werd Europees kampioen in 2020. Anna Sjtsjerbakova werd wereldkampioen in 2021. Kamila Valijeva is nu haar belangrijkste leerling.

Alle pupillen hebben gemeen dat ze sprongen met de hoogste moeilijkheidsgraad weten uit te voeren en niet lijken te bezwijken onder de krachtsinspanningen. Viervoudige sprongen zijn hun specialiteit. Allen hebben eveneens gemeen dat ze nog niet volwassen zijn. Met als gevolg dat ze niet klagen over het soms wrede trainingsschema waar ze aan worden onderworpen, laat staan dat ze ermee naar buiten treden. ‘Ze is veeleisend, maar rustig’, aldus een van haar leerlingen.

Bekend is niettemin dat pupillen vaak kampen met anorexia- en/of rugklachten. Toetberidze zet haar pupillen op een dieet dat er vooral op is gericht ze licht en mager te houden. Ze verbiedt de kinderen soms zelfs om water te drinken. Met water mogen ze alleen hun mond spoelen. Ook melden haar leerlingen zich opvallend vaak met ernstige rugklachten, waarvoor ze moeten worden behandeld. Het aantal botbreuken is eveneens opvallend hoog.

Jonge schaatsers die deze druk niet aankunnen of vragen om andere trainingsschema’s worden door Toetberidze uitgelachen of vernederd, zo tekende de website Snob recent op. Velen geven het op en stoppen met de sport.

'Tijd verstrijkt, methodes veranderen niet.' Kritisch filmpje op Twitter. 

Zelf treedt Toetberidze zelden naar buiten. Bijna drie jaar geleden liet ze zich interviewen door de Russische talkshow-koning Vladimir Pozner. In dat vraaggesprek confronteerde Pozner haar met een citaat van de beroemde kampioene Irina Rodnina (gouden medailles kunstrijden in 1972, 1976 en 1980). Rodnina keerde zich eerder tegen kinderen in de topsport, omdat pubers tot hun 17^de nog niet volgroeid en gerijpt zijn en zo schade kunnen ondervinden van de trainingsmethodes à la Toetberidze. Rodnina vond dat puberkinderen zo worden misbruikt voor de ‘ambities van hun ouders of trainers’. Toetberidze keerde zich openlijk tegen deze kritiek. Rodnina was duidelijk geen trainer meer, zei ze onomwonden. Uit dat verweer sprak enige lef. Rodnina was tot eind vorig najaar lid van het parlement voor de regeringspartij Verenigd Rusland en een vertrouweling van president Poetin.

Dopingarts in Russisch team

Rodnina had het niet over dopinggebruik voor kinderen, een praktijk die voorkwam in de toenmalige DDR en jonge sporters voor het leven heeft getekend. Maar volgens een van Toetberidze’s ex-leerlingen zouden ook in het trainingscentrum van Toetberidze verboden drugs in het spel zijn. In 2019 onthulde Anastasia Sjabotova dat stimulerende middelen onderdeel zijn van de trainingsschema’s. ‘Neem veel doping, dan presteer je continu’, zou het devies zijn. Later nam Sjabotova, die tegenwoordig voor Oekraïne uitkomt, dat terug.

Feit is niettemin dat de huidige teamarts van de Russische schaatsploeg, de anesthesist Filip Sjvetski, in het verleden is geschorst wegens betrokkenheid bij dopingprogramma’s voor Russische roeiers op de Olympische Zomerspelen van 2008 in Beijing.

Volgens de Duitse onderzoeksjournalist Hajo Seppelt, die veel heeft gepubliceerd over het dopingbeleid in de Russische sportwereld, is ook het IOC schuldig aan de affaire-Valijeva. Het IOC gaat over de uitslag van het toernooi in China nu ‘onbeschaamd achter gesloten deuren’ beslissen. Dat is van een ‘dubbele ironie’, aldus Seppelt. Want als het IOC na de Spelen in Sotsji wel ‘serieuze sancties’ tegen de Russische sportautoriteiten zou hebben getroffen, zou Valijeva acht jaar later vermoedelijk helemaal niet hebben meegedaan in Beijing.

Dit artikel is aangevuld na de vrije kür kunstschaatsen op donderdag 17 februari.