Wie de afgelopen week de verklaringen en gedragingen van het Kremlin volgde, had het gevoel een wisselbad-behandeling te ondergaan. De ene dag opluchting dat Poetin nog iets zag in voortzetting van diplomatieke onderhandelingen, de dag erna weer dreigementen met ‘militair-technische maatregelen’. Intussen stookten de separatistenleiders in de Donbas de angst voor oorlog op en verklaarde Biden ervan overtuigd te zijn dat Poetin besloten had tot een invasie. De ontknoping kwam maandag, toen de Veiligheidsraad zich unaniem voor erkenning van de ‘Volksrepublieken’ uitsprak. Begin van de avond belde Poetin met Scholz en Macron om ze te zeggen dat hij op televisie de erkenning zou aankondigen. Daarmee is de hoop op een diplomatieke oplossing vervlogen.

Zitting van de Russische Veiligheidsraad, maandag 21 februari 2022. Foto Kremlin.ru

door Hella Rottenberg

De zitting van de Veiligheidsraad, voorgezeten door Poetin en live uitgezonden op de televisie, was op 21 februari de voorlopige apotheose van een week vol verrassingen. Alle leden van de uitgebreide Veiligheidsraad, inclusief de premier, de voorzitters van de Eerste en Tweede Kamer, ministers van Buitenlandse Zaken, Binnenlandse Zaken en Defensie en de burgemeester van Moskou werden door Poetin en plein public uitgenodigd hun mening te geven over het Amerikaanse marionettenregime in Kiëv, de escalatie in de Donbas, het failliet van de Minsk Akkoorden, het oprukken van de NAVO, de onderhandelingen met ‘westerse partners’ en de Oekraïense militaire ‘provocaties’ aan de grens. Ze spraken zich unaniem uit voor erkenning van de Volksrepublieken Donetsk en Loegansk.

Aan het eind van de zitting beloofde Poetin dezelfde dag een beslissing te nemen. Aan het begin van de avond belde Poetin met Macron en Scholz om te vertellen dat hij in een toespraak tot de natie over zal gaan tot erkenning. Daarmee is een diplomatieke oplossing voor de oorlog in de Donbas niet meer aan de orde. Iets later tekende Poetin, evenals de twee leiders van de separatistengebieden die naar Moskou waren overgevlogen, het decreet waarmee Rusland Donetsk en Loehansk als 'soevereine en onafhankelijke staten' erkende.  De Oekraïense president Zelenski riep direct zijn Veiligheidsraad bijeen.

De zitting van de Russische Veiligheidsraad leidde tot een parade van eensgezindheid, waarbij het scenario af en toe kleine haarscheurtjes vertoonde. Toen Nikolaj Patroesjev, voorzitter van de Veiligheidsraad, voorstelde de Amerikanen (de enige serieuze speler met wie in de ogen van de sprekers onderhandeld moet worden), nog 2 of 3 dagen te geven om een einde te maken aan het geweld in de Donbas, veegde minister van Buitenlandse Zaken Lavrov dat direct als zinloos van tafel.

Hoofd van de buitenlandse inlichtingendienst Narysjkin vergiste zich en werd hard door Poetin aangepakt. Foto Kremlin

Maar toen Poetin Sergej Narysjkin, hoofd van de buitenlandse inlichtingendienst, vroeg eens wat duidelijker taal te bezigen, vergiste hij zich zich en sprak zich uit voor incorporatie van de republieken in de Russische Federatie (uit het Krim-scenario van 2014). Dat staat hier niet ter dicussie, zei Poetin geërgerd, waarna een zenuwachtig ogende Narysjkin zich herpakte. Eerder had Poetin er nog nadrukkelijk op gewezen dat deze hele bijeenkomst niet was voorgekookt en voorbesproken, maar dat iedereen in alle vrijheid zijn zegje mocht doen. 

Het verst ging minister van Binnenlandse Zaken Kolokoltsev, die stelde dat erkenning zich moet uitstrekken over de hele provincie Donbas, waarvan meer dan de helft nog in handen van Oekraïne is. Als Poetin dat honoreert, wordt oorlog met Oekraïne praktisch onontkoombaar. En minister van Defensie Sjojgoe wees erop dat Oekraïne overweegt weer kernwapens aan te schaffen. 

Wisselbad-behandeling

Europa hield de afgelopen week haar adem in. Wat zou Rusland gaan doen? Was het Kremlin serieus van plan een oorlog te beginnen om Oekraïne in het gareel te dwingen? Zagen we een tactiek waarin Poetin Oekraïne een pistool op de slaap drukte, maar niet liet afgaan? Had Poetin z’n route uitgestippeld of paste hij die telkens aan als hij een obstakel tegenkwam?

Het lijkt alweer lang geleden dat Rusland de Verenigde Staten en de NAVO z’n verlangens presenteerde voor een nieuwe veiligheidsorde in Europa, bedoeld om de westerse overwinning in de Koude Oorlog deels terug te draaien. De belangrijkste eisen: geen uitbreiding van de NAVO; geen militaire activiteiten van de NAVO in Oekraïne en andere niet-NAVO-landen; weghalen van NAVO-troepen en raketten uit Oost-Europa.

Poetin gaf zijn diplomaten opdracht om de spanning over hoe Moskou zal reageren als er niet aan zijn eisen wordt voldaan vol te houden. Zelf voerde hij de spanning alvast flink op. Vier dagen na de overhandiging van zijn verlanglijst dreigde Poetin met ‘passende militaire en technische antwoorden’ als het Westen de ‘evident agressieve lijn’ van uitbreiding van de NAVO voort zou zetten. Dat was op 21 december. Al sinds oktober bracht het Russische leger wapentuig over naar de grenzen met Oekraïne, gevolgd door steeds meer soldaten. In januari was Oekraïne omsingeld, niet alleen vanuit Rusland, ook vanuit Belarus, Transnistrië en de Krim. 

Sinds Poetin zijn eisen op tafel legde hebben Russische en Amerikaanse topdiplomaten in Genève onderhandeld, is het in Moskou een komen en gaan van Amerikaanse en Europese leiders en diplomaten en heeft Washington een antwoord geformuleerd. Afgelopen donderdag reageerde Moskou daar weer op:  fijn dat jullie eindelijk over wapenbeheersing willen praten, maar nu jullie onze kernpunten afwijzen,  zien we ons genoodzaakt ‘militair-technische’ maatregelen te nemen.

Bondskanselier Olaf Scholz op bezoek bij Poetin. Foto Kremlin

De afgelopen week leek het conflict tot uitbarsting te komen. Terwijl minister Lavrov en Poetin steeds herhaalden dat ze geen invasie aan het voorbereiden waren, sloegen president Biden en premier Johnson alarm. Ze beschikten naar hun zeggen over inlichtingen waaruit bleek dat de troepenopbouw doorging en Poetin een grootschalige invasie plande, waarbij hij Kiev wilde innemen om een marionettenregime te installeren. In Moskou werd het weggehoond als misleiding om Rusland de schuld te geven wanneer Oekraïne tot de aanval overging. De informatieoorlog raakte op volle toeren.

Tegenstrijdige berichten volgden elkaar steeds sneller op.

• Donderdag 10 februari. Rusland begon grootschalige militaire oefening in Belarus ‘Unie moed 2022’ samen met Witrussische legereenheden om ‘de staatsgrens te beschermen en infiltratie te verhinderen’. De oefeningen stonden gepland tot 20 februari.
• Vrijdag 11 februari. Ria-Novosti berichtte dat Russische diplomaten zich voorbereiden op vertrek uit Oekraïne vanwege het risico van een offensief van Oekraïne.
• Zaterdag 12 februari. Poetin voerde telefoongesprekken met Biden en de Franse president Macron. Resultaten leverden ze niet op.
• Maandag 14 februari. Dertig landen adviseerden hun burgers om Oekraïne te verlaten, ook Nederland deed dit. Rusland ontkende dat het op het punt staat Oekraïne binnen te vallen. Minister Lavrov deed voor de camera aan een zeer lange tafel, minstens acht meter van Poetin vandaan, verslag van de onderhandelingen met de VS en Europa. Op de vraag van Poetin wat hij hem aanraadde, zei Lavrov dat ‘lang niet alle mogelijkheden’ voor een diplomatieke oplossing met het Westen zijn uitgeput. Aan dezelfde tafel zagen we vlak daarna minister van Defensie Sjojgoe. Hij meldde dat een aantal grootschalige legeroefeningen ‘vrijwel afgerond zijn’ en dat ‘andere binnenkort zullen eindigen’.

Minister Lavrov van Buitenlandse Zaken doet verslag aan Poetin op 14 februari. Foto Kremlin

• Dinsdag 15 februari. Het Russische parlement (de Doema) nam een resolutie aan waarin het Poetin vroeg om de separatistische Oekraïense ‘Volkskrepublieken Donetsk en Loehansk’ te erkennen, een daad die olie op het vuur zou gooien. De Duitse bondskanselier Scholz ontmoette Poetin in het Kremlin.Tijdens de persconferentie na afloop zei Poetin dat Oekraïne ‘genocide’ pleegt op de Russische bevolking in Oost-Oekraïne. Scholz noemde dat later ‘een heftig woord’, en ‘niet waar’. Daarop volgde weer een reactie van het Russische ministerie van Buitenlandse Zaken dat de uitspraak van Scholz ‘onaanvaardbaar’ vond en beloofde om bewijzen van ‘massagraven’ in de Donbas te zullen sturen. Naar aanleiding van de resolutie van de Doema verklaarde Poetin dat hij nog niet wilde overgaan tot erkenning van de Volksrepublieken, omdat Rusland ‘de nog niet volledige gerealiseerde mogelijkheden van de Minsk Akkoorden’ moest benutten.
• Woensdag 16 februari. Het Russische ministerie van Defensie meldde dat de oefeningen aan de grens met Oekraïne beëindigd werden en dat de deelnemende legereenheden hun materiaal oplaadden en terugkeerden naar hun kazernes. Met videobeelden werd dit geïllustreerd. De roebel en de beurskoersen veerden op. Later die dag zei NAVO-chef Stoltenberg dat inlichtingen aantoonden dat de Russische troepen zich niet aan het terugtrekken waren, maar dat integendeel verdere versterkingen werden aangevoerd.
• Donderdag 17 februari. Het Witte Huis meldde dat er 7.000 Russische soldaten zijn toegevoegd aan de reeds aanwezige 130.000 aan de oostelijke grens met Oekraïne. Beschietingen langs de frontlijn in de Donbas laaiden op. De rebellen en het Oekraïense leger beschuldigden elkaar. Moskou reageerde op het Amerikaanse antwoord op Poetins verlangens. Rusland was niet tevreden, want het antwoord negeert het feit dat de eisen met betrekking tot de NAVO een totaal-pakket vormen. Daarom is Rusland genoodzaakt om zijn veiligheid te realiseren ‘onder andere door middel van militair-techinische maatregelen’. Om de crisis rond Oekraïne te deëscaleren dient Kiëv de Minsk Akkoorden uit te voeren, moeten de wapenleveranties aan Oekraïne stoppen, alle westerse militaire adviseurs en instructeurs vertrekken en moet de NAVO ophouden met gemeenschappelijke oefeningen met Oekraïne. Tegelijkertijd sprak Rusland zijn belangstelling uit voor onderhandelingen met de VS over wapenbeheersing en vermijding van incidenten.
• Vrijdag 18 februari. De separatistenleiders van de Volksrepublieken Donetsk en Loehansk kondigden massale evacuatie aan van bejaarden, vrouwen en kinderen naar Rusland. Dat moest gebeuren vanwege de toenemende beschietingen en een aanstaand offensief van het Oekraïense leger. De regering in Kiev ontkende iets van plan te zijn en herhaalde dat het alleen met diplomatieke middelen naar een oplossing zoekt. Journalisten analyseerden de video met de oproep van de rebellenleiders en ontdekten dat de opname twee dagen eerder was gemaakt, toen het nog rustig in het gebied was. Met bussen werden evacuées naar Rusland vervoerd, waar 30 regio’s zich bereid verklaarden om vluchtelingen op te vangen. Poetin droeg de regering op om elke vluchteling 10.000 roebel (110 euro) te geven. President Biden deed zijn stelligste uitspraak tot nog toe over Poetins intenties: ‘Ik ben er nu van overtuigd dat hij het besluit heeft genomen.’ Volgens Biden zal Rusland ‘de komende week’ Oekraïne aanvallen, waarbij ook de hoofdstad Kiëv doelwit zal zijn. In München werd de jaarlijkse Europese-Amerikaanse veiligheidsconferentie gehouden. President Zelenski van Oekraïne kreeg een staande ovatie voor zijn speech, waarin hij om afschrikking van Rusland met onmiddellijke sancties vroeg en benadrukte dat Oekraïne zich nooit zal neerleggen bij de status van comfortabele ‘bufferzone’ tussen Europa en Rusland. Rusland was niet aanwezig op de conferentie.
• Zaterdag 19 februari. De separatistenleiders van de Volksrepublieken kondigden een volledige mobilisatie af voor mannen. Zij mogen het gebied niet verlaten. Poetin volgde samen met de Witrussische machthebber Loekasjenko vanuit een situatiekamer in het Kremlin oefeningen met atoomwapens, waaronder de modernste hypersonische raketten. De EU dreigde Rusland af te snijden van internationale financiering en essentiële exportgoederen als het Oekraïne aanvalt.
• Zondag 20 februari. Macron belde tweemaal met Poetin en regelde dat Biden akkoord ging met een topontmoeting met Poetin. Deze zal wat de VS betreft pas kunnen plaatsvinden als er geen inval gebeurt en na het gesprek tussen de ministers van buitenlandse zaken Blinken en Lavrov dat voor donderdag 24 februari op het programma staat. De Witrussische minister van Defensie, Viktor Chrenin, liet weten dat de Russische troepen die zondag zouden vertrekken voorlopig in Belarus blijven vanwege ‘de escalatie van de situatie’ in de Donbas. Eeen paar dagen eerder zei Loekasjenko dat zijn land bereid is om kernwapens, ‘ook super kernwapens, beloftevolle wapens’ te stationeren, als Belarus bedreigd wordt door het Westen. Kremlin-woordvoerder Peskov zei dat het noemen van een datum voor een invasie van Oekraïne door westerse leiders ‘een element van provocatie’ is.
• Maandag 21 februari. Het Kremlin stelde dat er nog geen afspraak is met Biden voor een topontmoeting. Poetin riep zijn Veiligheidsraad in spoedzitting bijeen. De aanwezigen spraken zich één voor één uit voor erkenning van de 'Volksrepublieken' Donetsk en Loehansk. Daarop vroeg Oekraïne om een spoedzitting van de VN-Veiligheidsraad.