In een televisierede van vijf kwartier maakte president Poetin een tour d'horizon langs de geschiedenis van Rusland met als strekking dat Oekraïne geen bestaansrecht had als soevereine staat. Poetins toespraak, waarin hij bijna als voetnoot de erkenning aankondigde van de separatistische Donbas-gebieden, zorgde ook voor ongerustheid in andere ex-Sovjetrepublieken, want zijn revisionisme strekte zich verder uit dan Oekraïne, schrijft Hubert Smeets. 

Poetin tijdens zijn televisietoespraak over Oekraïne. Foto Kremlin

door Hubert Smeets

Ineens was het ‘strategische geduld’ van president Vladimir Poetin op. Secretaris Nikolaj Patroesjev van de nationale Veiligheidsraad, in de feitelijke hiërarchie de tweede man van Rusland, wilde tijdens een spoedzitting van dit orgaan Oekraïne en NAVO maximaal drie dagen geven om alle Russische eisen over de toekomst van het buurland in te willigen. Maar Poetin was na drie uur al door zijn geduld heen en besloot de separatistische volksrepublieken Donetsk en Loegansk te erkennen. Het verdrag, waarmee die erkenning formeel wordt bezegeld, lag keurig klaar. En ook het decreet waarmee de president de krijgsmacht het bevel gaf om klaar te staan voor een militaire missie in de Donbas om de ‘vrede’ te bewaren, was uitgewerkt.

Na het avondjournaal Vremja (De Tijd), dat grotendeels in het teken stond van de thuiskomst van de Olympische atleten en de opvang van evacuees uit de Donbas, legde hij deze stappen uit in een televisietoespraak van vijf kwartier. De maatregelen zelf kwamen in deze rede echter nauwelijks aan bod. Poetin raffelde de besluiten tot erkenning en invasie in een minuut af. In zijn een na laatste zin waarschuwde hij nog de Oekraïense regering nadrukkelijk. Als de ‘macht in Kiev niet onmiddellijk het vuren zou staken’, dan zou de verantwoordelijkheid voor het ‘mogelijke bloedvergieten volledig te wijten zijn aan het regime dat het territorium van Oekraïne bestuurt’.

Dat hij de niet de Oekraïense president Volodymyr Zelensky aansprak maar alleen gewag maakte van een regime was geen toeval. In de 75 minuten daarvoor had Poetin via een tour d’horizon door de geschiedenis uit de doeken gedaan dat Oekraïne historisch geen recht heeft op een zelfstandig bestaan als staat. De belangrijkste elementen van dit revisionisme hadden al eerder de revue gepasseerd in toespraken en essays van Poetin. Bijvoorbeeld in een jubelrede ter gelegenheid van de annexatie/hereniging van De Krim in 2014, bij de herdenking van het begin van de Eerste Wereldoorlog later dat jaar en in een geschiedkundig opstel over de duizendjarige culturele eenheid van Groot-Russen (Rusland), Klein-Russen (Oekraïne) en Wit-Russen (Belarus). Maar samengebald in deze speech voor het volk, nota bene op prime time, wierp de tekst toch licht op de motieven en ambities van het Kremlin. Niet alleen door wat hij zei, maar ook door wat hij juist niet zei.

Motieven

Over zijn motieven liet Poetin geen misverstand bestaan. Oekraïne is geen staat. Het heeft alleen maar de formele contouren van een staat gekregen, omdat de communistische revolutionair Lenin tijdens de burgeroorlog in 1919 toestond dat er een Oekraïense Sovjetrepubliek werd opgericht. Voordien was Oekraïne eeuwenlang deel geweest van het Russische Rijk en zo had het ook na de Oktoberrevolutie van 1917 moeten blijven. De tweede fout die de communisten hadden gemaakt, was de grondwettelijke clausule dat de uiteindelijk vijftien Sovjetrepublieken het recht kregen zich uit de Sovjet-Unie terug te trekken. Die constitutionele bepaling was een fatale fout.

President Jeltsin tekent het akkoord over ontmanteling van de Sovjet-Unie met de presidenten van Oekraïne en Belarus, 8 december 1991. Foto CC wikimedia  

Het derde motief van Poetin om de existentie van Oekraïne te ontkennen, was de wijze waarop de ontmanteling van de Sovjet-Unie na 1992 was afgewikkeld. Kort gezegd betoogde Poetin dat Oekraïne na zijn onafhankelijkheid nooit de rekening aan Rusland had betaald en dat de huidige staat in feite op diefstal was gebouwd. Ter illustratie schetste hij uitvoering de overdaad aan corruptie en het gebrek aan rechtsstatelijkheid in het buurland.

Tot slot herhaalde de Russische president de mantra dat de Majdan-omwenteling van 2014 een staatsgreep was van nationalisten, fascisten en neonazi’s die hun coup hadden kunnen plegen dankzij steun van de Verenigde Staten en andere westerse mogendheden.

Met andere woorden. Oekraïne had na 1991 steeds meer ‘wezensvreemde modellen gekopieerd’ en was zo een pad opgegaan dat afweek van de Oekraïense ‘geschiedenis en de realiteiten’. En van dat alles is Rusland het slachtoffer.

Ingrijpen is geboden, aldus Poetin. Er was geen tijd te verliezen ook. En wel om twee redenen.

Ten eerste omdat het regime bezig is de rechten en vrijheden van de Russischsprekende burgers met voeten te treden. Dat kinderen op school (ook) Oekraïens moeten leren, is bijvoorbeeld een poging om hen hun ‘identiteit’ te ontnemen. Het woord ‘genocide’ nam Poetin overigens niet in de mond. Zijn minister Sergej Lavrov van Buitenlandse Zaken had dat eerder in de spoedsessie van de Veiligheidsraad wel gedaan.

Ten tweede omdat Kiëv zou werken aan een eigen atoombom. En dat is volgens Poetin geen ‘lege bravoure’, maar een concrete dreiging. Dat Rusland, samen met de vier andere nucleaire vetomachten in de VN-Veiligheidsraad, in 1994 in Boedapest een memorandum heeft ondertekend waarin het de politieke, economische en territoriale integriteit van Oekraïne min of meer garandeerde in ruil voor het besluit van Kiëv om zijn kernwapenarsenaal op te geven, memoreerde Poetin in dit verband niet. Ook refereerde de president aan een document van de NAVO uit 2020, waarin Rusland door de alliantie wordt gedefinieerd als dreiging, maar hij verwees niet naar zijn eigen veiligheidsdoctrine uit 2015 waarin het Kremlin zwart op wit heeft vastgelegd dat het westerse bondgenootschap het grootste gevaar is voor Rusland, zelfs groter dan IS.

Ambities

Welke plannen Poetin concreet heeft, werd in de toespraak minder duidelijk. Onloochenbaar is dat Rusland zich nu heeft teruggetrokken uit Minsk-2, het moeizame en vermoedelijk toch al heilloze proces waarin de separatisten in de Donbas en de legitieme regering in Kiëv onder auspiciën van Rusland, Duitsland en Frankrijk afgelopen zeven jaar probeerden om naast een wapenstilstand ook een politieke oplossing te bereiken. Kernpunt van het Minsk-proces was dat de twee provincies in de Donbas binnen het Oekraïense staatsbestel zouden blijven. Vast staat eveneens dat Rusland binnen afzienbare termijn op permanente bases troepen zal stationeren in de volksrepublieken Donetsk en Loegansk en dat de separatisten economisch zullen worden geïntegreerd in de Russische Federatie.

De paleiszaal in het Kremlin waar Poetin maandag de erkenning tekende van de separatistengebieden Donetsk en Loegansk. De leiders van die gebieden tekenen de overeenkomst eveneens. Foto Kremlin

Het bleef onduidelijk welk territorium het Kremlin voor de nu erkende volksrepublieken voor ogen had. Alleen de gebieden die de separatisten en de Russische huurlingen in 2015 hebben veroverd op het wettig gezag en ligt de grens dus bij de bestandslijn die sindsdien in acht moet worden genomen? Of het hele grondgebied van de Oekraïense districten Donetsk en Loegansk als het territorium van de staatjes die de Russische krijgsmacht gaat verdedigen?

Het verschil tussen deze definities is koude en echte oorlog. Houden de Russische troepen halt bij de bestandslijn, dan is een fragiele wapenstilstand met enige moeite denkbaar. Marcheren ze door naar bijvoorbeeld de havenstad Marioepol, dan mag en zal het Oekraïense leger zich verweren en is oorlog het resultaat.

Het Kremlin hield deze kwestie na de erkenning boven de markt hangen. Poetins woordvoerder Dmitri Peskov weigerde antwoord te geven op concrete vragen. Dinsdagmiddag leek onderminister Roedenko van Buitenlandse Zaken een einde aan de onzekerheid te maken door te verklaren dat de erkenning zich beperkt tot de gebieden die thans door de separatisten worden bestuurd. Maar enkele uren later antwoordde woordvoerster Zacharova op een vraag van TV Dozjd dat het vaststellen van de grenzen 'een zaak van de toekomst' is. Poetin hakte later op de dag de knoop door. In de Federatieraad verklaarde de president dat de erkenning van de twee staten slaat op de Oekraïense provinciegrenzen en dus niet op het gebied dat feitelijk onder controle staat van de separatisten.

Russisch imperium

De openlijke en heimelijke ambities van Poetin houden niet alleen de Oekraïners bezig. In zijn toespraak tot het volk nam hij, naast het woord ‘historisch Rusland’, ook enige malen het woord Russisch imperium in de mond. Buurlanden uit de voormalige Sovjet-Unie vatten dat op als een aanwijzing dat het Kremlin wellicht de grenzen van 1991 wil herstellen. Poetin ontkende dat in een gesprek met de Azerbeidzjaanse leider Ilham Alijev. Maar over Oekraïne en Belarus – de twee Sovjetrepublieken die volgens Nobelprijswinnaar Aleksandr Solzjenitsyn met Rusland en het noorden van Kazachstan een ‘Slavische unie’ zouden moeten vormen – bewaarde de Russische president het stilzwijgen.

Gelet op het revisionisme en revanchisme dat uit zijn televisietoespraak opborrelde, zijn alle opties nog open.

De hele speech van Putin is hier in het Engels te vinden.