Op 27 februari wordt in Belarus een referendum gehouden over grondwetswijzigingen die de toekomst van Aleksandr Loekasjenko moeten waarborgen. Met de legering van Russische troepen is de Uniestaat tussen Rusland en Belarus weer een forse stap dichterbij gekomen. De militaire annexatie lijkt in volle gang. Twee jaar geleden, vóór de opstand na de frauduleuze herverkiezing van Loekasjenko waren de verhoudingen met Rusland heel wat gecompliceerder. Maar de dictator moest eieren voor zijn geld kiezen.

Loekasjenko kijkt op 19 februari samen met Poetin vanuit het Kremlin naar gezamenlijke oefening van atoomwapens. Foto Kremlin

door Tijs van de Vijver

Direct na een tweedaags bezoek van Loekasjenko aan Moskou, kondigde de Wit-Russische minister van Defensie aan dat de Russische troepen na afloop van de gemeenschappelijke oefeningen in Belarus zouden blijven vanwege de 'escalatie van de situatie in de Donbas'. Een paar dagen eerder had Minsk de wereld nog verzekerd dat 'geen enkele Russische soldaat of stuk militair materieel' na 20 februari zou achterblijven. Loekasjenko is niet happig op de permanente stationering van Russische soldaten. Hij heeft zich jarenlang verzet tegen Russische militaire bases in zijn land. Maar nu zijn lot in handen ligt van Poetin, heeft hij geen keuze.

Nog steeds zie je hem tegenstribbelen. Toen op 21 februari president Poetin de separatistengebiedjes in Oekraïne erkende als 'soevereine en onafhankelijke staten', hield Loekasjenko zich op de vlakte. De volgende dag klaagde Doema-voorzitter Volodin dat Cuba, Venezuela en Nicaragua het voorbeeld van Rusland hadden gevolgd, maar dat andere landen zich proberen te drukken. Een land dat met iedereen bevriend wil blijven, heeft een onhoudbaar standpunt, zei Volodin met een overduidelijke hint naar Loekasjenko. 'Dat eindigt nooit goed', voegde hij er dreigend aan toe. 

Voor Loekasjenko betekent erkenning van de 'Volksrepublieken' Donetsk en Loegansk een breuk met Oekraïne. Het zou het einde zijn van de goede economische betrekkingen, waaraan Belarus veel verdient. Hij probeerde Moskou te paaien met een toespraak waarin hij 'vrede en harmonie' van de 'Slavische volkeren' bezong en Oekraïne opriep zijn 'overzeese meesters' de rug toe te keren. Maar lang zal Loekasjenko niet kunnen volhouden ook nu nog de kool en de geit te sparen. De koppige en onberekenbare buurman wordt in hoog tempo een trouwe dienaar van het Kremlin.

Kolonel in het Russische leger

Onlangs was Loekasjenjo te gast in de talkshow van de door de wol geverfde Kremlinspreekbuis Solovjov. Hij sloot niet uit dat een ‘gezamenlijke reactie’ van Rusland en Belarus aan de orde was ‘als Oekraïne een oorlog begint in de Donbas’. Hij voegde eraan toe: ‘Of denk je soms dat we geintjes uithalen bij onze zuidgrens?’

Over de relatie tussen Oekraïne en de door hem in het verleden zo verfoeide Uniestaat van Rusland en Belarus zei Loekasjenko zelfverzekerd: ‘Als we geen fouten maken, dan weet ik zeker dat Oekraïne er over een jaar of vijftien ook bij zit.’

Toen Loekasjenko tenslotte tegen Solovjov zei dat hij het wel zag zitten om als kolonel aan de slag te gaan in het Russische leger, was dat zelfs de propagandist te gortig. Hij grinnikte ongemakkelijk. Hoe anders waren de verhoudingen vóór de (frauduleuze) herverkiezing van de president op 9 augustus 2020. Destijds waarschuwde hij de Russen nog dat ze zich niet met de verkiezingen mochten bemoeien.

Slavische broederschap

Loekasjenko’s taal bij Solovjov kwam niet uit de lucht vallen. Tijdens zijn jaarlijkse ‘State of the Nation’ op 28 januari zei hij dat hij ‘sojoeznik’ (bondgenoot) Rusland zonder enige twijfel te hulp zou schieten bij een buitenlandse aanval. Sterker nog, Loekasjenko maar wat graag zou graag helpen om Oekraïne weer in het ‘Slavische gareel’ krijgen: het Westen probeert namelijk de ‘Slavische broederschap,’ om zeep te helpen. ‘Men drijft de Oekraïners in het vuur van een conflict, men breekt hun bewustzijn en bereidt hen doelbewust voor op agressie, men kweekt een vijandige houding tegenover de broedervolkeren, zoals de Belarussen’, zei Loekasjenko. Maar die broederschap is sterker dan de ‘vergezochte grieven’ en ‘kleinburgerlijke politieke ambities van Kiëv. Een daverend applaus viel Loekasjenko ten deel.

Loekasjenko woont op 17 januari grootschalige gemeenschappelijke oefening met Russische leger bij.

Waar Loekasjenko er in het verleden altijd zorg voor droeg dat de Russische troepen, die deelnamen aan jaarlijkse militaire oefeningen, na afloop het land weer snel verlieten, is dat inmiddels van de baan. Ter voorbereiding op de grootschalige militaire oefening ‘Union Resolve 2022’ stak een Russische troepenmacht op 17 januari de grens met Belarus over om stelling te nemen langs de zuidgrens van het buurland, al met al op zo’n 140 kilometer afstand van Kiëv. In Oekraïne en het Westen vreesde men al gauw dat deze Russische troepenmacht snel tot de Oekraïense hoofdstad door zou kunnen stoten, maar Loekasjenko hield er een andere lezing op na. Hoewel hij oorlog met Oekraïne het liefst wil vermijden, staan de ‘honderdduizenden Russische soldaten samen met honderdduizenden Wit-Russen’ klaar om ‘dit heilige land verdedigen als ons land van buitenaf wordt aangevallen.’

Economische evenwichtsoefening

Hoe anders was de situatie acht jaar geleden: toen Rusland in 2014 Oekraïne binnenviel, hield president Loekasjenko zich angstvallig op de vlakte. Tot voor kort weigerde hij ook de Krim te erkennen als Russisch grondgebied, en hij deed evenmin mee aan de handelsoorlog tussen Rusland en het Westen om zijn ‘economische evenwichtsoefening’ in stand te houden. Hij bood zelfs aan om de onderhandelingen over een staakt-het-vuren in het ‘neutrale’ Minsk te laten plaatsvinden. (Nu Rusland de Volksrepublieken Donetsk en Loegansk heeft erkend, zijn die Minsk Akkoorden na acht jaar vruchteloos onderhandelen in de prullenbak beland.)

Jaren lang probeerde Loekasjenko te balanceren tussen oost en west door zoveel mogelijk investeringen aan te trekken uit zowel Brussel en Moskou, Volgens hem was het immers ‘lastig vliegen met maar één vleugel.’ Tot voor kort ging hem dit goed af, waardoor hij naam maakte als ‘de ultieme dealmaker.’ Zo slaagde Loekasjenko er tijdens de laatste jaren van het vorige decennium in om de slechte betrekkingen met de NAVO te verbeteren, wist hij Amerikaanse olie in te kopen om minder afhankelijk te worden van Russische energiebronnen, en nodigde hij zo nu en dan zelfs Chinese investeerders uit - terwijl hij tegelijkertijd de nauwe economische en politieke banden met Moskou wist te onderhouden.

Zo leek het erop dat Loekasjenko’s gunstige deals in het buitenland zorgden voor een ‘sociaal contract’ tussen de president en de inwoners van zijn land: de relatieve economische stabiliteit die zijn succesvolle ‘evenwichtsoefening’ met zich meebracht, zorgde ervoor dat hij lang wegkwam met zijn autocratische manier van regeren met weinig politieke vrijheden.

Door zijn toewijding aan deze ‘evenwichtsoefening’ trapte juist Loekasjenko vaak op de rem als er door Moskou gerept werd over verdergaande uitdieping van de relatie van de twee buurlanden. De Wit-Russische heerser wisselde concessies aan Moskou en gunstige gasdeals af met openlijke ruzietjes, waarbij hij de confrontatie met Rusland niet uit de weg ging.

Arrestatie Wagner-huurlingen in Belarus. Screeshot tv-kanaal Belarus 1

Zo werden in juli 2020 33 ‘Russische huurlingen,’ die lid zouden zijn van de beruchte Wagner Group (geassocieerd met het Kremlin) door Loekasjenko’s veiligheidstroepen in de buurt van Minsk opgepakt en beschuldigd van een poging het land in de aanloop naar de verkiezingen te willen ‘destabiliseren’. Het bewijs was flinterdun, de Russen waren geërgerd en de huurlingen werden snel naar Rusland teruggestuurd.

Maar Loekasjenko wilde een signaal afgeven dat Moskou het niet in het hoofd moest halen om zich te bemoeien met de verkiezingen en de aanzwellende onrust in het land.

Augustus 2020

Maar in dezelfde maand werd het steeds duidelijker dat de evenwichtskunsten van Loekasjenko niet meer vol te houden waren. Mede door de economische gevolgen van de coronacrisis was hij steeds minder in staat om zijn deel van het ‘sociale contract’ na te komen: de groei van de Wit-Russische economie kwam langzaam tot stilstand, terwijl de ongelijkheid in het land zienderogen toenam. Onder het oppervlak borrelde het dus al maanden in Belarus maar toen Loekasjenko in augustus 2020 zijn herverkiezing ensceneerde en de daaropvolgende vreedzame volksopstand hardhandig neersloeg, barstte de bom.

Studenten protesteren in Minsk en worden gearresteerd door de oproerpolitie, september 2020. Foto van twitter

Westerse overheden kondigden economische sancties tegen tientallen aan het regime verwante personen en bedrijven af, vele landen weigerden Loekasjenko’s herverkiezing te erkennen, en er werd toenadering gezocht tot de naar Vilnius uitgewezen oppositieleider Svetlana Tichanovskaja, voor velen de eigenlijke winnares van de verkiezingen.

De afgelopen anderhalf jaar heeft dit geleid tot een groeiend isolement van Loekasjenko’s Belarus: de President die maar niet wil vertrekken heeft inmiddels weinig vrienden meer over. Zelfs China lijkt steeds minder enthousiast om de economische banden met het land aan te halen. Al snel bleek dat Loekasjenko alleen nog op de steun van het Rusland van Poetin kon rekenen.

In de armen van Rusland

Volgens politiek analisten is Loekasjenko door het internationale cordon sanitaire rondom zijn regime steeds meer in de armen van Rusland gedreven: zowel in economisch als in defensief opzicht is het regime de afgelopen anderhalf jaar een stuk afhankelijker geworden van Rusland. Daarbij gaat Loekasjenko ver om zijn loyaliteit te tonen. Zo liet hij in juni 2021 de neutraliteitsclausule, de grondwettelijke basis van zijn ‘evenwichtsoefening,’ uit de grondwet schrappen, waarmee hij aan Moskou liet zien zich ‘definitief los te willen maken van het Westen om zich volledige te wijden aan de strategische belangen van het Kremlin.’

Concreet heeft dit de afgelopen anderhalf jaar geleid tot honderden miljoenen dollars aan nieuwe Russische leningen om de Wit-Russische economie te stabiliseren, maar ook tot vernieuwde gunstige prijsafspraken over de import van Russisch olie en gas.

Ook is het Uniestaatverdrag uit 1997 heropgeleefd: nadat de onderhandelingen al decennia vastzaten, werd er september 2021 een akkoord bereikt over een plan van 28 stappen, dat tot verdere eenwording tussen Minsk en Moskou moet leiden. Hoewel het lang onduidelijk bleef of dit daadwerkelijk tot een volledige Moskouse overname zouden leiden, is met de voorlopige stationering van Russische troepen in Belarus duidelijk geworden dat Loekasjenko’s ‘evenwichtsoefening’ definitief ten einde is gekomen. Het hardhandig neerslaan van de opstand heeft Loekasjenko in het Westen tot paria gemaakt en uiteindelijk in Poetins schoot geworpen.

Militaire integratie

Ook op defensiegebied is Minsk de afgelopen anderhalf jaar steeds meer kastanjes uit het vuur gaan halen voor het Kremlin. Ondanks Loekasjenko’s pogingen om de militaire onafhankelijkheid van Belarus te waarborgen, lukt het Moskou steeds meer om Minsk de gewenste verdergaande militaire samenwerking op te dringen.

Loekasjenko met een van zijn militaire bevelhebbers. Archieffoto president.gov.by

Jarenlang drong Rusland vergeefs aan op een Russische militaire basis, wat Loekasjenko met concessies heeft proberen af te wenden. Zo stemde hij in met een gezamenlijk trainingscentrum op luchtmachtbasis Baranavitsjy, en opperde hij zelfs om in geval van bedreiging Russische nucleaire wapens op Wit-Russisch grondgebied te plaatsen. Uiteindelijk hebben Loekasjenko’s concessies er volgens militair analist Pavel Loezin alsnog toe geleid dat de ‘militaire integratie van de uniestaat’ via een andere weg alsnog realiteit aan het worden is. De Russische troepenmacht die nu onder het mom van een gezamenlijke militaire oefening in Belarus is achtergebleven, is hiervan het meest recente voorbeeld: nog nooit bevonden zich zo veel Russische soldaten in Belarus als nu.

Er zijn meer signalen die volgens Loezin wijzen op een steeds verdergaande ‘militaire integratie’, zoals de stationering van Wit-Russische troepen op de Russische luchtmachtbasis in Syrië. Hij wijst er ook op dat Loekasjenko’s houding tegenover de CSTO (de Collectieve Veiligheidsorganisatie onder leiding van Rusland) afgelopen januari is veranderd. Na de onverwachte opstand in Kazachstan was Minsk er als de kippen bij om soldaten te leveren aan de CSTO-missie, de eerste gewapende missie van de organisatie in een van de lidstaten.

Loekasjenko riep gretig op tot een versterking van het bondgenootschap, hoewel hij in het verleden de CSTO lang heeft gedwarsboomd. Eerder vroeg hij zich bijvoorbeeld hardop af ‘waarom mijn mannen naar Kazachstan zouden moeten,’ boycotte hij meerdere CSTO-toppen, riep hij tijdens de ‘destabiliserende protesten’ van augustus 2020 de CSTO niet te hulp en leek de organisatie voor hem voornamelijk een lege huls.

Bronnen: Atlantic Council, BBC, Belta, Carnegie Russia, euobserver, Eurasianet, Foreign Policy Research Institute, Jamestown Foundation, Lenta.ru, Lossi 36, Moscow Times, Stripes.com, Pamir Daily, Politico, President.gov.by, RFE/RL, Riddle, Trouw.