Nog steeds krijgen de Russen een totaal vertekend beeld van het geweld dat Poetin op Oekraïne heeft losgelaten. Volgens een opiniepeiler zou 68% de 'beperkte militaire actie' steunen. Maar in dat beeld schieten steeds meer barsten. Hoe meer gesneuvelde Russische soldaten naar huis komen, hoe duidelijker zal worden hoe ernstig de situatie is, aldus Laura Starink. Maar is er nog iemand die Poetin kan stoppen? 

Het Russische leger legde huizen in puin in Soemy. De Russen worden hierover niet geïnformeerd (foto gemeente Soemy)

door Laura Starink

Wat bij het snel escalerende en onvoorspelbare geweld van Rusland tegen Oekraïne opvalt is dat het Vladimir Poetin gelukt is in dit informatietijdperk voor een groot deel van zijn bevolking verborgen te houden dat hij hen meesleept in een nietsontziende oorlog die Rusland in de afgrond kan storten – en de rest van de wereld erbij. Veel Russen denken nog steeds dat Rusland, bedreigd door de NAVO en de VS, een succesvolle beperkte ‘militaire operatie’ doorvoert om de Donbas te beschermen tegen genocide op de Russischtalige bevolking.

Hoe ze dat vertekende verhaal rijmen met Poetins aankondiging dat hij Oekraïne gaat dwingen tot neutraliteit, 'demilitarisering' en ‘denazificering’ is een raadsel. Maar feit is dat de beelden van bomaanvallen, burgerslachtoffers, huilende krijgsgevangen Russische soldaten, woedende Oekraïners die de bezetter confronteren, de omvang van de operatie, massaal verzet, burgers en babies in schuilkelders, honderdduizenden vluchtelingen tot de gemiddelde Rus niet doordringen. En als hij ze ziet, beschouwt hij het als desinformatie die terzijde wordt geschoven.  

Volgens een peiling van het Moskouse opinieonderzoeksbureau VTsIOM steunt maar liefst 68% van de Russische bevolking Poetins militaire ingreep. Hoe is dat mogelijk?

Stil protest in Moskouse metro (foto twitter)

Verklaringen zijn al vaak gegeven: de oorlogshitsende Russische staatstelevisie, die de Jood Volodymyr Zelenski voorstelt als een neonazistische marionet van de VS. Poetins op geschiedvervalsing gebaseerde ontkenning van Oekraïnes bestaansrecht. De antiwesterse hysterie die de bevolking ervan moet doordringen dat wij Rusland op de knieën willen dwingen. Het elimineren van alle vormen van oppositie - kon Aleksej Navalny in 2019 en 2020 in heel Rusland nog massa’s op de been brengen, nu staat hij in het strafkamp opnieuw voor de rechter. Het muilkorven van de pers door onafhankelijke media en populaire bloggers tot ‘buitenlands agent’ te bestempelen en naar de marge te drukken. Maatregelen om de toegang tot internet te beperken en een afsluitbaar ‘ru.net’ te creëren. Het is een politieke agenda die versneld is doorgevoerd toen Poetin in de zomer van 2020 haast kreeg door de volksopstand tegen Loekasjenko in Belarus, de tweede bufferstaat die Rusland leek te ontvallen. 

Maar met de invasie van Oekraïne heeft Poetin twee kapitale blunders gemaakt: hij heeft het Oekraïense verzet én de westerse eenheid compleet onderschat. Dat maakt hem razend en het gevolg is opschaling en aanvallen op burgerdoelen, regelrechte oorlogsmisdaden. Inmiddels lijkt de rancuneuze president, door de coronapandemie nog eens extra geïsoleerd, het contact met de werkelijkheid te hebben verloren. In Poetins omgeving is op het oog niemand meer die de voortdenderende trein kan stoppen.

Hoe lang kan hij dit verborgen houden voor zijn bevolking? En wat gaat er gebeuren als het besef doorbreekt dat hij de Russen meesleept in zijn val?

Poetin houdt zelfs zijn naaste functionarissen op meterslange afstand (foto Kremlin)

Successen van de Oekraïense PR

In de eerste plaats valt het enorme verschil op tussen de succesvolle pr-campagne van de Oekraïense president Volodymyr Zelenski (acteur) en de steeds grimmiger, geïsoleerder en agressiever ogende Poetin, die zelfs zijn directe strijdmakkers ontvangt aan neobarokke Italiaanse tafels die in Chaplins The Great Dictator niet zouden misstaan.

De in legergroen gehulde Zelenski is met het volk, vertoont zich op straat, drinkt koffie met soldaten en reageert gevat en alert op elke onverwachte ontwikkeling. Als de Amerikanen aanbieden hem het land uit te loodsen (in Kiëv zouden zich tientallen killers ophouden die hem moeten omleggen), dan zegt hij: 'Stuur me wapens, geen reisbiljet!' Als bankman/premier Mario Draghi klaagt dat de Oekraíner geen tijd voor hem had, zegt hij dat hij de oorlog voortaan aan de Italiaanse agenda zal aanpassen.

Zelenski wendt zich in zijn videoboodschappen in het Russisch (zijn moedertaal) tot het Russische volk om ze uit te leggen dat ze een totaal vertekend beeld van de oorlog krijgen voorgeschoteld. Tegenover Poetins haattaal over genocide en neonazi’s stelt hij zijn liefde voor de Russische cultuur en doet een handreiking naar de Russische bevolking. Op 27 februari, toen in Belarus een referendum werd gehouden over grondwetswijzigingen om Loekasjenko aan de macht te houden, wendde hij zich op dezelfde manier tot de Witrussische bevolking met de boodschap: laat je niet meesleuren in een oorlog tegen je buurland en geloof je leider niet (Loekasjenko heeft zich totaal uitgeleverd aan Poetin en de aanval op Kyiv wordt vanuit Belarus gevoerd).

Ook Zelenski’s vrouw speelt mee. Op sociale media postte zij dit bericht: ‘Ik ben Olena Zelenski, de vrouw van de Oekraïense president Volodymyr Zelenski. We zijn getrouwd in 2003. In 2004 werd onze dochter Oleksandra geboren, in 2013 onze zoon Kyrylo. Ik ben schrijver en architect. Ook ik ben door de heer Poetin aangemerkt als doelwit voor de dood.’ Het echtpaar Zelenski heeft overeenkomsten met een ander geteisterd stel, Aleksej en Julia Navalny.

Olena Zelenski: Ook ik sta op de dodenlijst (foto Telegram)

In Oekraïne is Zelenski’s ster inmiddels hemelhoog gestegen. Waar zijn populariteitscijfers voor de oorlog nauwelijks de 25% meer haalden, zegt nu 90% van de bevolking achter hem te staan. Ook het Westen valt als een blok voor de moed, toegankelijkheid en de onverzettelijke kracht die hij blijft uitstralen tegen een enorme militaire overmacht. Dat is ongetwijfeld een belangrijke reden voor de eensgezindheid in het sanctiebeleid. 

De gemiddelde Rus krijgt de beelden van Zelenski niet te zien, maar naar de Russische jeugd en de Russische zakenelite vinden ze hun weg probleemloos.

Zelenski met zijn minister van Defensie Oleksi Reznikov (foto presidentiële administratie)

Kalft de steun voor Poetin af?

Zoals westerse bedrijven een voor een het hazenpad kiezen uit Rusland, zo zijn er ook in het land scheuren in de onvoorwaardelijke steun voor Poetins avontuur. Al een week demonstreren mensen in grote steden tegen de oorlog. Het zijn bij lange na niet meer de massa's van Navalny's hoogtijdagen, maar over het hele land zijn het er duizenden. 6500 demonstranten zijn de afgelopen week opgepakt. In kleinere steden zijn het vaak kleine groepjes dapperen met spandoeken.

Navalny's YouTube kanaal (7 miljoen volgers) roept de burgers inmiddels op tot burgerlijke ongehoorzaamheid. Burgemeesters van een aantal provinciesteden hebben zich tegen de oorlog uitgesproken, evenals de wijkraad van de Moskouse 'liberale' intellectuelenwijk Jakimanka.   

Een petitie Nee tegen oorlog is al door meer dan 1 miljoen mensen ondertekend. Tal van beroepsgroepen zetten handtekeningen onder open brieven van kunstenaars, journalisten, antropologen, historici, studenten, vertalers, juristen, filmregisseurs, artsen, schrijvers, theatermakers en gemeenteraadsleden.

Terwijl het hoofd van de Russisch-orthodoxe kerk Kirill de oorlog van zijn baas Poetin volmondig ondersteunt is er een opmerkelijke Open brief van 26 priesters tegen de oorlog. 'Wij, priesters en diakens van de Russisch-orthodoxe kerk, wenden ons, allen op persoonlijke titel, tot allen die in staat zijn tot het stopzetten van de broederkrijg in Oekraïne, met een oproep tot verbroedering en een onmiddellijke wapenstilstand. Wij wijzen erop dat het leven van elke mens een onschatbare en unieke gave van God is en daarom wensen wij dat alle strijders, de Russische en de Oekraïense, ongedeerd en onbeschadigd naar huis en haard terugkeren.'

Navalny's team roept (vanuit het buitenland) op tot burgerlijke ongehoorzaamheid: Rusland is Poetin niet.

De populaire blogger Joeri Doed (5 miljoen volgers) wendde zich tot de oligarchen en officials in Poetins onmiddellijke omgeving, ‘de Rotenbergs, Timtsjenko, Tsjemezov, Gref, Abramovitsj, Mordasjov, Koedrin, Ernst’.  ‘Ik weet niet of er nog mensen zijn die nog enige invloed hebben op Vladimir Poetin. Ik wil ze herinneren aan één ding: menselijke waardigheid betekent nu je baas je positie duidelijk te maken en hem uit te leggen dat zich op dit moment een catastrofe voltrekt.’  

Socioloog Greg Joedin nam deel aan een anti-oorlogsprotest en liep bij de hardhandige arrestatie door de politie een hersenschudding op. In een interview met perssite Meduza zegt hij dat de waarheid over de oorlog geleidelijk aan tot de Russen zal doordringen. Dat kan riskant worden voor Poetin, die met zware onderdrukking zal reageren. 

'We staan aan de rand van een enorme oorlog. De potentiële deelnemers bezitten kernwapens, en sommigen dreigen die al te grbuiken. Het gebruik van woorden als 'nazi' of 'denazificatie' is verre van onschuldig, ze kunnen leiden tot totale dehumanisering en het toneel creëren vor allerlei soorten van 'Endlösungen'.'

Joedin trekt een analogie met 1938-1939, met dat verschil dat de wereld deze keer verenigd is inplaats van verdeeld. 'We staan op een rkuispunt dat onze toekomst voor de komende jaren zal bepalen. Dat geldt in het bijzonder voor Belarussen, Russen en Oekraïners, drie volken die ten prooi zijn gevallen aan hen die wapens op hen hebben gericht en ze tegen elkaar proberen op te zetten.'

Dit is geen oorlog van Rusland tegen Oekraïne, zegt Joedin. 'Deze oorlog wordt gevoerd door een factie die een hoop wapens heeft verzameld, eraan gewend is geraakt ze ter intimidatie te gebruiken en nu openlijke vijandelijkheden tegen al deze drie volken is begonnen.'

Media onder militaire censuur

Waar de staatstelevisie volhardt in het officiële narratief, vecht een handvol onafhankelijke persbureaus en kranten door. Staatsscensor Roskomnadzor heeft hen op straffe van boetes of liquidatie verboden de ‘beperkte militaire actie’ te betitelen als oorlog, agressie of invasie. De Novaja Gazeta van Nobelprijswinnaar Dmitri Moeratov loste dat creatief op met een disclaimer waarin het verbod wordt uitgelegd en wordt gemeld dat de overgrote meerderheid van de redactie besloot om te buigen voor militaire censuur om door te kunnen werken.

Op de berichtgeving heeft dat intussen weinig invloed. Op 1 maart kopte de krant met vette letters: ‘De vijfde vervloekte dag. Het gewapende conflict in Oekraïne gaat door.’ En meldde vervolgens dat de onderhandelingen tussen Oekraïne en Rusland op niets waren uitgelopen en dat Charkov door de Russen met Grad-raketten is gebombardeerd en er ook weer raketten op Kyiv neerdalen, inclusief foto’s van de verwoestingen.

Maar later op 1 maart gingen twee belangrijke onafhankelijke media, de roemruchte radiozender De echo van Moskou en internet-tv-kanaal Dozjd (Rain-tv) op last van Roskomnadzor de lucht uit, omdat ze 'opzettelijk valse informatie' verspreiden over de Russische invasie van Oekraïne.. 

Volgens de socioloog Ian Garner, die de Russische pers en sociale media analyseerde, faalt de Russische public relations in deze oorlogssituatie jammerlijk. 'We zien een stagnerende propagandamachine die chaos kan creëren en dingen - vooral het Westen - neer kan sabelen. Maar het is het propaganda-apparaat van een imperium. Het is niet wendbaar en het weet niet hoe het moet reageren op actuele ontwikkelingen, laat staan op de sterke Oekraïense en westerse inspanningen op dat vlak.'

 Kop van de Novaja Gazeta van 1 maart: De vijfde vervloekte dag.

De hogere echelons van de macht

Geleidelijk aan beginnen ook de hogere echelons van de macht scheuren te vertonen. Andrej Kortoenov, directeur van de invloedrijke Russian Council, die advies uitbrengt aan het ministerie van Buitenlandse Zaken, zei tegen de Engelse The Telegraph de invasie niet te steunen. Velen 'in het ministerie van Buitenlandse Zaken waren verbaasd en geschokt en ik zou zelfs zeggen verpletterd door de gebeurtenissen', waarvan zij allen niet op de hoogte waren.

Drie Doemaleden van de Communistische Partij, die overigens voor de erkenning van de onafhankelijkheid van de Volksrepublieken stemde, protesteerden tegen de oorlog. Ze werden daarvoor overigens onmiddellijk aan de schandpaal genageld.

Bijna 1.000 studenten van Moskouse MGIMO, het prestigieuze instituut voor Internationale Betrekkingen, Lavrovs broedplaats van nieuw diplomatiek talent en dus doorgaans behoorlijk gezagsgetrouw, ondertekenden een brief waarin ze protesteerden tegen de inval.

'Wij achten het moreel onacceptabel aan de kant te blijven staan en te blijven zwijgen, wanneer in een buurstaat mensen sterven. Sterven door toedoen van hen, die de voorkeur gaven aan wapens boven vreedzame diplomatie. Velen van ons hebben vrienden en familieleden in de gebieden waar nu gevochten wordt. Maar de oorlog is niet alleen bij hen thuis gekomen, maar ook in de huizen van ons allen en onze kinderen en kleinkinderen zullen de gevolgen daarvan ondervinden. Vele generaties van diplomaten moeten het verloren vertrouwen in Rusland en de goede betrekkingen met zijn buren zien te herstellen.'

Het is een van de zwakke plekken van Rusland: er zijn miljoenen familiebanden tussen Russen en Oekraïners en ook via die kanalen dringt een ander beeld van de oorlog in Rusland door.

Benarde oligarchen

Zelfs enkele oligarchen uiten nu kritiek op het beleid van hun beschermheer, niet in de laatste plaats natuurlijk omdat zijzelf hun tegoeden in het buitenland bevroren zagen en door de sancties een enorme verslechtering van het zakenklimaat in Rusland voorzien. 

Miljardairs Michail Fridman en Oleg Deripaska riepen op tot een beëindiging van de oorlog. Fridman, geboren in West-Oekraïne, pleitte voor een einde aan het bloedvergieten.

'Mijn ouders zijn Oekraïense burgers en wonen in mijn geliefde stad Lviv. Maar ik heb ook een groot deel van mijn leven doorgebracht als burger van Rusland, door bedrijven op te richten en uit te bouwen. Ik ben diep verbonden met het Oekraïense en Russische volk en ik zie het huidige conflict als een tragedie voor beide', aldus Fridman, CEO van bankenconglomeraat Alfa Group. Volgens Forbes bezit hij $11.4 miljard. Aluminium-koning Deripaska, die dicht bij Poetin staat, zei op Telegram: 

'Ik wil zinnige tekst en uitleg over de economische politiek voor de komende drie maanden'. Het besluit van de Russische Centrale Bank om de rente drastisch te verhogen noemde hij 'de eerste test wie eigenlijk voor dit banket moet gaan betalen.' Hij vond het ook tijd 'een eind te maken aan al dit staatskapitalisme'. 

De invloed van de oligarchen op Poetin is niet meer al te groot, sinds hij hen in 2003 de politieke macht ontnam die ze onder Boris Jeltsin hadden verworven. Maar het 'staatskapitalisme', waar Deripaska over spreekt is een sneer naar Poetins 'verticaal van de macht', die inhoudt dat de oligarchen met hun miljardendeals hun gang kunnen gaan, in ruil waarvoor ze in tijden van nood de staatskas (in dit geval de oorlogskas) moeten bijvullen. Het geduld van deze twee oligarchen met Poetin begint duidelijk op te raken. 

De grote vraag blijft intussen waar de 'siloviki' in de oorlog staan, de mannen van de machtsinstellingen, leger, geheime diensten, Nationale Garde. Eén man heeft zijn lot onlosmakelijk aan Poetin verbonden. Dat is minister van Defensie Sergej Sjojgoe, die geprofiteerd heeft van Poetins militaire aspiraties en ze ongetwijfeld sterk heeft gevoed. Maar deze oorlog is een zware testcase voor het Russische leger, dat al bijna zes dagen geconfronteerd wordt met het ongebroken verzet van de Oekraïners, militair, politiek en vanuit de hele burgersamenleving. De luchtoorlog in Syrië was voor Sjojgoe een opsteker: nauwelijks Russische slachtoffers en het doel (Assad aan de macht houden) werd bereikt. Maar deze oorlog lijkt slecht voorbereid, een logistieke en morele nachtmerrie. Na zes dagen vechten zijn de Oekraïners nog niet gebroken. De Blitzkrieg is mislukt, maar organisator Sjojgoe zal niet tegen Poetin in opstand komen. 

Zou het dan toch de geheime dienst zijn, die Poetin tot de orde kan roepen? Op het toneelstukje met de Russische Veiligheidsraad dat aan de vooravond van de erkenning van de Volksrepublieken werd opgevoerd, leek er licht te zitten tussen Poetin en de geheim agenten. Sergej Narysjkin, directeur van de buitenlandse inlichtingendienst SVR, was zo zenuwachtig dat hij een blunder maakte die door Poetin hard werd gecorrigeerd. En havik Nikolaj Patroesjev, voorzitter van de Veiligheidsraad en voormalige chef van de FSB, stelde voor om de diplomatie met de VS nog een paar dagen respijt te geven, alvorens de Volksrepublieken te realiseren. Daar voelde Poetin kennelijk niet voor. Voorlopig ogen het als haarscheurtjes in het bolwerk van de macht. Meer aanknopingspunten zijn op dit moment helaas niet voorhanden. 

Nee tegen de oorlog! Vrede voor Oekraïne! Demonstratie in Jelaterinburg (foto Telegram)