Russische en Europese experts internationale betrekkingen werden overvallen door de invasie in Oekraïne. Jarenlang voerden ze een dialoog, juist om dit soort verrassingen te voorkomen. Oorlog of op voet van oorlog raken was onwaarschijnlijk, vonden ze in een gezamenlijk opgestelde toekomstvisie. Wat zeggen de Russische experts nu? Durven ze zich nog uit te spreken? En welk lot wacht hun?

 Poetin kondigt erkenning rebellengebieden Donbas aan in speciale op televisie uitgezonden zitting van de Nationale Veiligheidsraad. Foto Kremlin

door Hella Rottenberg

‘Dit had niemand verwacht’, zegt Tony van der Togt, Nederlands diplomaat en als onderzoeker verbonden aan Instituut Clingendael. Niet alleen zijn Europese collega’s, ook zijn goed ingevoerde Russische collega’s niet. Hij houdt daarbij een slag om de arm. Vóór corona zag hij zijn collega’s van Russische en Europese denktanks drie tot vier keer per jaar, afwisselend in Moskou en Europese steden. Na het uitbreken van de pandemie vergaderden ze alleen digitaal. Daardoor weet hij minder goed wat de Russische experts de laatste maanden dachten en wisten. ‘Veel dingen hoor je informeel, in de pauzes. Dan vertelt iemand iets wat hij of zij niet in de vergadering kan zeggen.’

Nog niet zo lang geleden schetste hun EU-Russia Experts Network on Foreign Policy (EUREN) vier toekomstscenario’s voor de betrekkingen tussen de EU en Rusland. Die scenario's waren: ‘koud partnerschap’ ; ‘afzakken naar anarchie’ ; ‘op de rand van oorlog’ en ‘waardengemeenschap’.  De experts achtten doormodderen met ‘koud partnerschap’ het meest en een ontwikkeling richting ‘waardengemeenschap’ het minst waarschijnlijk. Enkelen wilden een gewapend conflict niet uitsluiten, maar verreweg de meesten verwierpen dat scenario resoluut.

Sabine Fischer, onderzoekster bij de Stiftung für Wissenschaft und Politik in Berlijn, stelde samen met de Russische adviseur buitenlandse politiek Ivan Timofejev die toekomstvisie met de vier scenario’s op. Vorige maand keerde ze na een bezoek aan Moskou diep pessimistisch terug, vertelt Tony van der Togt. ‘Zij heeft de stemming zien omslaan.’

Twee dagen na de inval, op 26 februari, liet Ivan Timofejev, programmadirecteur van de aan Poetin gelieerde discussieclub Valdai, van zich horen,  zeer bezorgd  over de gevolgen voor Rusland. De NAVO zal de bewapening opvoeren, de sancties zullen Rusland enorme en langdurige schade berokkenen en de economische neergang kan de politieke stabiliteit in gevaar brengen, meende Timofejev. Hij wond er geen doekjes om dat Rusland beschikte over ‘voldoende middelen om de NAVO, laat staan Oekraïne in toom te houden’ zonder een oorlog te beginnen. ‘Maar in het Kremlin besloten ze klaarblijkelijk om pro-actief te handelen.’

Europese en Russische experts bespreken in zoom-sessie toekomstvisie voor de betrekkingen.Schermafbeelding van YouTube.

Openlijk geschokt

Een ander prominent lid van het EUREN-netwerk, Andrej Kortoenov, directeur van de denktank Russian International Affairs Council (RIAC), toonde zich openlijk geschokt door het besluit Oekraïne aan te vallen. Op het Britse Sky News zei hij dat hij probeerde aan het werk te blijven, maar dat hij ‘zwaar gedeprimeerd’ was en dat hij ‘zich schaamde’.  Een militaire operatie had hij voor onmogelijk gehouden omdat die in zijn ogen niet uitvoerbaar en dus niet plausibel was. Rusland kon het beste een staakt-het-vuren uitroepen en naar de onderhandelingstafel gaan, vond hij. Hij zei Poetins redenering niet te kunnen volgen. ‘Ik vind het moeilijk te begrijpen wat hij werkelijk dacht toen hij zijn besluit nam.’

In een schriftelijke reflectie op de gebeurtenissen voorziet hij een duistere toekomst, waarin Rusland ‘onbedoeld China’s…rol van grootste internationale schurk en tegenstander van het Westen’ heeft overgenomen, de paar bondgenoten in Europa is kwijtgeraakt die er na 2014 (toen de Oekraïne-crisis begon) nog over waren, een lange en kostbare wapenrace tegemoet kan zien, zijn positie op de grondstoffenmarkt verliest en technologisch afhankelijk wordt van China. ‘Vladimir Poetins Rusland is niet niet eerder geconfronteerd met uitdagingen van een crisis van deze omvang’, eindigde hij zijn artikel omineus.

Ruw terzijde geschoven

Mensen als Kortoenov en Timofejev zagen het als hun taak om de buitenlandse politiek van Rusland vorm te geven, uit te leggen en er begrip voor te wekken. Maar ze zijn ruw terzijde geschoven door vertrouwelingen van Poetin uit de kring van de veiligheidsdiensten en defensie. ‘We dachten dat we bezig waren met ontwikkeling [van Rusland], maar ik stel me voor dat sommige mensen rond Poetin geloven dat het draait om overleving [van het regime]’, aldus een gedesillusioneerde Kortoenov. De afgelopen tijd liepen hij en zijn collega’s al op tegen het steeds repressievere klimaat. Omdat Kortoenov met Amerikaanse geld een project deed, dreigde hij te worden bestempeld tot ‘buitenlands agent’. Ze moesten steeds meer op hun woorden passen.

Sommige experts zijn zo boos over de Russische inval, dat ze hun voorzichtigheid laten varen. Sergej Oetkin, bijvoorbeeld, verbonden aan het prestigieuze Instituut voor Wereldeconomie en Internationale Betrekkingen IMEMO, werkte aan het nieuwe beleidsdocument voor de Russische buitenlandse politiek. Zijn uitgangspunt was altijd dat Rusland om economisch te hervormen, weg moet blijven van conflicten. Nu lijkt hij zijn hoop op vrijheid en hervormingen eindelijk te hebben opgegeven. Op Facebook zette hij een filmpje uit 1988, waarin de ontloken vrijheid op de straten van Moskou werd gevierd.

In de krant Kommersant publiceerde hij vervolgens een scherp commentaar:  ‘De militaire operatie was een complete verrassing voor iedereen, inclusief de elite en de expert-gemeenschap. We moeten erkennen dat de kosten ervan veel te hoog zijn en elk perspectief op voordeel ontbreekt.’ Op Facebook meldde hij dat zijn tekst op veel punten door de redactie was afgezwakt, maar dat hij toch blij was dat het stuk was verschenen.  

Oproepen en protesten

Anderen spraken zich niet persoonlijk uit, maar ondertekenden wel oproepen tot een onmiddellijk staakt-het-vuren en start van onderhandelingen. Er verscheen een gezamenlijke verklaring van Russische, Europese en Amerikaanse experts die over de verhouding Rusland-NAVO vergaderden. Tientallen Russen zetten hun handtekening, onder wie Aleksej Gromyko, kleinzoon van de Sovjet-minister van Buitenlandse Zaken, iemand die eerder bekend staat als een havik dan als gematigd.

Misschien het meest tekenend voor het onbegrip voor Poetins besluit en de ontzetting daarover onder Russische deskundigen, is de open brief van studenten, afgestudeerden en medewerkers  van de topopleiding  voor Russische diplomaten, het MGIMO, aan president Poetin.  Zo’n vijftienhonderd van hen durfden het besluit van de president onomwonden te veroordelen. De handtekeningen zijn niet meer openbaar, uit vrees voor vervolging wegens ‘het verspreiden van nepnieuws’.

‘Wij vinden het moreel onaanvaardbaar om te blijven zwijgen, als in een buurland mensen sterven. Mensen sterven door de schuld van degenen die de voorkeur gaven aan wapens boven vreedzame diplomatie’, luidt de tekst. De ondertekenaars zien hun toekomst en die van hun kinderen in duigen vallen.’Onze kinderen en kleinkinderen zullen onder de gevolgen lijden. Vele generaties toekomstige diplomaten zullen het verspeelde vertrouwen in Rusland moeten herstellen en goede betrekkingen met onze buren weer moeten opbouwen.’ Het MGIMO is verbonden aan het ministerie van Buitenlandse Zaken en aan het begin van het cursusjaar komt steevast minister Sergej Lavrov de toekomstige diplomaten feestelijk toespreken.  Vijftienhonderd handtekeningen lijkt een overweldigend aantal, maar hierbij moet worden aangetekend dat het MGIMO een heel groot instituut is en veel ondertekenaars afgestudeerd zijn en in het buitenland wonen.  Zwijgen is een optie die de meerderheid kiest.

Minister Lavrov opent academisch jaar bij MIGIMO. Foto mgimo.ru

De zwijgende meerderheid

Zwijgen doet tot nu toe ook Dmitri Trenin, prominent veiligheidsexpert die veelvuldig in Europese en Amerikaanse kranten zijn mening – loyaal aan het Kremlin gelardeerd met een kritische noot  - te berde bracht. De dag nadat Poetin de ‘volksrepublieken’ Donetsk en Loegansk erkende, publiceerde hij nog een artikel in Kommersant. Hij schetste daarin twee scenario’s: de stationering van Russische troepen in de Donbas schrikt Oekraïne af en zorgt voor het stoppen van de beschietingen, waarna onderhandelingen met de VS over ontwapening en veiligheid kunnen worden hervat óf de Oekraïeners laten zich niet intimideren, de vijandelijkheden aan de frontline nemen toe en Rusland komt in oorlog met Oekraïne. Daarna heeft hij niet meer van zich laten horen. 

De website van zijn Carnegie Moscow Center, dat ondanks het feit dat het werd gefinancierd met Amerikaans geld, kon blijven functioneren, heeft sinds het begin van de oorlog met Oekraïne geen  artikel meer gepubliceerd. Als directeur liet Trenin op de website van Carnegie.ru zeer kritische beschouwingen toe naast een min of meer loyale uitleg van het officiële beleid. De kritische auteurs publiceren hun stukken nu op Engelstalige sites in het buitenland, omdat de Russische mediawet hun geen enkele ruimte meer biedt. Carnegie is dus feitelijk uit elkaar gevallen of helemaal opgehouden te bestaan.  

Fort Rusland en een nieuwe wereldorde

Dan zijn er nog de analisten die zich achter Poetins invasie stellen, zoals de ambitieuze Fjodor Loekjanov, directeur van de Valdai discussieclub en hoofdredacteur van Russia in Global Affairs. Volgens hem is Oekraïne slechts een onderdeel van het echte doel, het gaat om niets minder dan een nieuwe wereldorde. Rusland moest op een dag wel in opstand komen tegen de ‘liberale orde’ die de VS na afloop van de Koude Oorlog afdwong. Dat moment is aangebroken en de Kremlin-leiders hebben hier bewust op aangestuurd, wetend wat de gevolgen zijn, meent Loekjanov. “‘Fort Rusland’ heeft besloten zijn kracht te testen en is tevens een motor van kardinale veranderingen voor de hele wereld’, zo eindigt hij zijn stuk.

Fjodor Loekjanov leidt gesprek in de Valdai Discussie Club

Eenzelfde strekking is te vinden in het commentaar van buitenlandadviseur Sergej Karaganov. Een zelfverzekerd en goedbewapend Rusland zal de oude internationale orde omver werpen en een nieuwe creëren, waarin Rusland en China de regels voorschrijven, meent hij. De aanval op Oekraïne is in zijn optiek het begin van een politiek van ‘constructieve destructie’.  

Tragiek

Hebben de experts zichzelf al die jaren voor de gek gehouden?  De staatstelevisie spuwt sinds 2014 dag in dag uit haatboodschappen uit over Oekraïne, dat door neonazi’s zou zijn gekaapt en genocide zou plegen op de Russischtalige bevolking. Het werd langzamerhand beschouwd als achtergrondgeruis, dat niets te betekenen had. Intussen werkten de deskundigen ijverig verder en hielden de dialoog met Europese en Amerikaanse collega’s gaande. Hadden ze nog de illusie dat ze enige invloed uitoefenden op het buitenlands beleid van hun land, ook nadat Poetin de bezetting en annexatie van de Krim in het diepste geheim had voorbereid met vier vertrouwelingen, zoals hijzelf later openbaarde?  Die illusie zijn ze nu in elk geval kwijt. Een tragisch lot lijkt hun te wachten: niet serieus genomen, geïsoleerd van de wereld waarin ze zich thuisvoelden en gemuilkorfd door de overheid in wier belang ze dachten te werken.