Hoe is het mogelijk dat het Russische leger zich gedraagt alsof het wraak neemt op zijn ergste vijand terwijl de Oekraïners Rusland met geen haar hebben gekrenkt?  Waarom schaart de massa zich achter de oorlog en achter Poetin? Gehersenspoeld door propaganda en blind voor de transformatie van het eigen land richting totalitaire dictatuur, lijkt in naam van ‘denazificatie’ van Oekraïne alles geoorloofd, schrijft Hella Rottenberg.

 Russen tijdens een rally voor de oorlog. Op het T-shirt een Z en de tekst 'Wij laten onze mensen niet in de steek'. Foto van twitter

door Hella Rottenberg

Op een kazerneterrein staan Russische soldaten geformeerd in een grote Z . De middelste vooraan komt met zijn gezicht close-up in beeld en brult: ‘Wij zijn de nazaten van de bevrijders van de wereld van het nazisme! Wij staan in ons recht het nazisme te verdrijven! Hoera!’ Honderden soldaten schreeuwen hem na.

Kleuters staan buiten in de sneeuw in de vorm van een Z opgesteld. Op de voordeur van Memorial-activist Oleg Orlov en andere tegenstanders van de oorlog zijn Z’s geschilderd en het woord verrader of collaborateur. Een Russische moeder scheert een Z in het haar van haar zoontje. Z- stickers zijn te zien op auto’s, op zwarte T-shirts staat een witte Z, enorme Z’s zijn aangebracht op gevels van theaters, onderwijsinstellingen en overheidsgebouwen in de steden.

De Z heeft zich als een olievlek over Rusland verspreid. Het is een teken van enthousiasme voor de invasie in Oekraïne, die geen invasie en geen oorlog mag heten. Volgens de propaganda staat de Z voor ‘za pobedoe’ (voor de overwinning), of ‘za nasjich’ (voor de onzen) of zelfs ‘za mir’ (voor de vrede). De oorsprong van de Z is een teken op Russische militaire voertuigen, vermoedelijk om ze te onderscheiden van de Oekraïense, maar de Z – die in het cyrillisch alfabet niet voorkomt - kreeg al snel de lading van een ideologisch symbool.

In naam van de Z

In naam van de Z verwoesten, plunderen en brandschatten Ruslands soldaten steden en dorpen in Oekraïne, verkrachten vrouwen, vermoorden mannen, vrouwen en kinderen, deporteren duizenden mensen naar Rusland en hongeren belegerde plaatsen uit. Het zijn verbijsterende beelden en berichten uit Oekraïne die ons bereiken. Hoe is het mogelijk dat het Russische leger zich gedraagt alsof het wraak neemt op de ergste vijand terwijl de Oekraïners Rusland met geen haar hebben gekrenkt?  Waarom stijgt Poetins populariteit met twintig procent door een oorlog te beginnen tegen het land, waarmee de Russen juist de sterkste culturele, etnische en familiebanden hebben?

De beste verklaring geeft de Russische filosoof en socioloog Grigori Joedin. Poetin motiveerde de invasie met de noodzaak van ‘denazificatie’ van Oekraïne. Andere doelen waren demilitarisatie en neutralisatie van Oekraïne. Maar denazificatie is het sleutelbegrip.

Oekraïense neonazi’s

Hiervoor moeten we terug naar 2014, toen als gevolg van een opstand op het Kyivse plein Majdan, de pro-Russische president Janoekovitsj vluchtte en de Oekraïense zakenman Porosjenko zijn plaats innam. Bij de opstand speelden ook ultranationalistisen een rol. Een paar maanden later vormden zij het vrijwilligersbataljon Azov, dat keihard vocht tegen de door de Russen gesteunde Donbas-separatisten. Op dat moment had het reguliere Oekraïense leger een schreeuwend gebrek aan uitrusting en getrainde militairen en waren de vrijwilligersbataljons de redding van het vaderland. Azov werd geleid door een neonazi en trok gelijkgestemde vechtjassen aan, die zich vast niet keurig aan de regels van het oorlogsrecht hielden.

 
Veteranen van het Azov-bataljon tijdens een rally in Kyiv, maart 2020. Foto van twitter 

De vrijwilligersbataljons werd later ingelijfd bij het reguliere leger. De afgelopen weken verdedigde het Azov-bataljon de havenstad Marioepol. Het baltaljon bestaat uit ongeveer 1.000 soldaten op een leger van naar schatting 170.000 militairen. Extreem-rechts heeft bij parlementsverkiezingen in Oekraïne na de regimewisseling in 2014 nooit de kiesdrempel gehaald. In 2019 kreeg het extreem-rechtse blok slechts 2,1% van de stemmen.   

In de versie die het Kremlin sinds 2014 propageert werd de macht in Kyiv gegrepen door (neo)nazi’s. Dat sloot aan bij de Sovjet-geschiedschrijving over West-Oekraïne dat in de Tweede Wereldoorlog onder leiding van Stepan Bandera massaal collaboreerde met de nazi’s in de hoop een onafhankelijk Oekraïne te stichten. Nu hadden hun nazaten, de ‘Banderovtsy’, heel Oekraïne te pakken, zo presenteerde Moskou de pro-Europese omwenteling.

In het Kremlin-narratief waren het extreem-rechtse nationalisten die de Russischtalige bevolking van de door de separatisten uitgeroepen ‘Volksrepublieken’ in de Donbas bestookten en een ‘genocidale’ bedreiging vormden. Volgens het Kremlin steunden de VS en de door de VS gedomineerde NAVO de Oekraïense neonazi’s teneinde het machtige Rusland te breken. Oekraïne werd volgens het Kremlin zo langzaam maar zeker een uitvalsbasis voor een aanval van de NAVO.

Deze beschuldigingen stampte de staatstelevisie er dag in dag uit bij de Russische kijkers in. Dat Oekraïne in 2019 met 73% van de stemmen een joodse president koos, doet aan het ‘nazistische’ karakter van het regime niet af. Zelenski moet steeds achterom kijken of niet iemand een jodenster in zijn rug prikt en zijn hersens inslaat en doet daarom wat de ‘nazi’s’ van hem verlangen, zo knoopte Poetins eeuwige tweede man, Dmitri Medvedev, afgelopen najaar in een krantenartikel de losse eindjes van Oekraïne als nazistaat aan elkaar.

Oekraïners haalden Russen niet als bevrijders in

Op de Russische tv werden de gewone Oekraïners afgeschilderd als een soort Russen die een gek taaltje spreken en onder de plak zaten van de ‘nazi’s’. Rusland hoefde alleen maar met een korte militaire ingreep een fatsoenlijke pro-Russische regering in Kyiv neer te zetten en Oekraïne was bevrijd, zo werd de invasie door Poetin verkocht. Natuurlijk zouden de Russen op verzet stuiten van Oekraiense ‘nazi’s’, maar dat verzet zouden ze in een paar dagen of hooguit weken uit de weg ruimen.

Inwoners van Cherson protesteren tegen de bezetting door het Russische leger. Foto van twitter

Toen de Oekraïners hun ‘bevrijders’ niet met bloemen verwelkomden, maar opwachtten met wapens en molotov-cocktails, trokken Russen de conclusie dat het nazisme dieper geworteld zat dan ze dachten, meent Grigori Joedin. Volgens hem ziet het Russische leger het als zijn taak Oekraïne te zuiveren van de nazi’s en iedereen die zich verzet ís vanzelf een nazi. Hij vreest daarom dat de oorlogsmisdaden die in het dorp Boetsja en elders waar de Russen zich hebben teruggetrokken ontdekt zijn, geen excessen zijn, maar horen bij het doel van ‘denazificatie’. Tegen het ultieme kwaad zijn immers alle middelen geoorloofd.

Berichten van het strijdtoneel geven voeding aan Joedins hypothese. Toen een Russische militair werd gefilmd bij een gedode Oekraïner, zei hij dat hij het onafgemaakte werk van de Tweede Wereldoorlog voltooide. Een ooggetuige uit de plaats Boetsja vertelde dat Russische soldaten al meteen op zoek gingen naar Oekraïners die hadden gevochten in de Donbas en naar mannen met ‘foute’ tatoeages, waaronder ook het nationale wapen van Oekraïne. Zij werden zonder pardon geëxecuteerd.

Huiveringwekkend opiniestuk

Dat het niet gaat om losgeslagen soldaten die hun wandaden proberen te rechtvaardigen, maar om de uitvoering van een idee dat ze zich eigen hebben gemaakt, komt naar voren in de publicatie op 3 april van een huiveringwekkend opiniestuk van het staatspersbureau RIA-Novosti. In Oekraïne is geen sprake van ‘een goed volk met een slechte regering’, stelt Timofej Sergejtsev. De meerderheid van de bevolking, schrijft hij, is in een nazistische ideologie meegesleurd. Dat is volgens de schrijver al 30 jaar aan de gang, sinds het Oekraïense nationalisme legaal werd. De uittreding uit de Sovjet-Unie en de onafhankelijkheid leidden vanzelf naar het nazisme. De Russen moeten zich het dodelijk gevaar van een onafhankelijk Oekraïne realiseren, want ‘het Oekranazisme is een grotere bedreiging voor de wereld en Rusland dan het Duitse nazisme van de Hitler-versie’.

‘Het Oekranazisme is een grotere bedreiging voor de wereld en Rusland dan het Duitse nazisme van de Hitler-versie’

Sergejtsev somt vervolgens op welke maatregelen Rusland moet nemen om Oekraïne te zuiveren. Liquidatie van de ideologen van het Oekraïense nationalisme, c.q. nazisme. Ontbinding van alle gewapende eenheden, inclusief het reguliere leger. Massale zuivering en berechting van nazi-misdadigers en actieve medestanders, een nieuw ‘Neurenberg-tribunaal’. Dwangarbeid voor medeplichtigen. Installatie en opbouw van een gezuiverd bestuur, politie en leger. Heropvoeding van de bevolking via informatie en scholing onder toezicht van Rusland. Voor onverbeterlijke Ruslandhaters wordt een stuk west-Oekraïne gereserveerd dat ontwapend blijft. Als zij de grens niet respecteren, zal dat deel later bij ‘de Russische beschaving, die van nature antifascistisch is’ worden getrokken. De auteur schat dat het 25 jaar zal duren voordat Oekraïne ‘gedeoekraniseerd’ zal zijn.

‘Denazificatie’ staat nog op Rusland agenda

Het klinkt allemaal als de bloedige fantasieën van een doorgedraaide Russische fanatiekeling, maar zo kan dit verhaal niet worden afgedaan, nu het staatspersbureau het verspreidt. RIA-Novosti volgt de agenda van de zogenaamde ‘temnik’ (afgeleid van het woord thema), de wekelijkse mondelinge persbriefing van het Kremlin welke onderwerpen in de pers aan de orde gesteld moeten worden en hoe ze behandeld moeten worden. Er slipt wel eens iets doorheen en het is niet gezegd dat de auteur Sergejtsev letterlijk de gedachtegang van de politieke top verwoordt, maar dat zijn stuk buiten de orde is in omstandigheden van militaire censuur, is moeilijk vol te houden.

‘Denazificatie’ en ‘demilitarisatie’ van de hele Oekraïne is kennelijk niet van de agenda, ondanks de mislukking van de ‘Blitzkrieg’ waarmee Moskou een pro-Russische regering in Kyiv wilde neerzetten, zo kun je hieruit opmaken. Dinsdag werd dit bevestigd door de woorden van Dmitri Medvedev, tegenwoordig vicevoorzitter van de Nationale Veiligheidsraad. Op Telegram ging hij razend tekeer tegen die Oekraïeners met hun ‘pseudo-geschiedenis’, die ‘nazi’s’ die nepnieuws fabriceren over Russische gruweldaden. Hij sloot af met de passage: ‘President Poetin heeft zich vastbesloten de demilitarisatie en denazificatie van Oekraïne ten doel gesteld. Deze complexe taken kunnen niet onmiddellijk worden uitgevoerd. En niet alleen op het slagveld. Het belangrijkste doel is het transformeren van het bloeddorstige bewustzijn vol leugenachtige mythen van een deel van de hedendaagse Oekraïners.’  

Door Oekraïne – dat percentueel erger onder de nazi’s heeft geleden dan Rusland; volgens demografen is 40 procent van alle slachtoffers in de Sovjet-Unie in Oekraïne gevallen  – voor te stellen als een voortzetting van het naziregime, mobiliseerde Poetin de bevolking voor zijn invasie. Hij gebruikte onder meer de term ‘genocide’ voor het optreden de afgelopen acht jaar van de Oekraïners tegen de Russischtalige inwoners van de Donbas, zonder daar overigens enig bewijs voor aan te voeren.    

Nazisme en stalinisme

Na aanvankelijk overvallen te zijn door de aanval op Oekraïne van 24 februari, draaide de stemming in Rusland snel bij en schaarde de massa zich rond de leider en achter de oorlog. De leuzen en beelden uit Rusland  roepen bij ons onmiddellijk associaties op met nazi-Duitsland. De Z doet aan niets anders denken dan een halve swastika, hij wordt al de Zwastika genoemd. Maar die associatie lijkt niet tot het Russische bewustzijn door te dringen.

Het denken over het stalinisme en een parallel trekken met het fascisme is in Rusland taboe

Nazisme is namelijk een kwaad dat alleen aan anderen kleeft, maar waar Rusland per definitie vrij van is omdat het de wereld heeft verlost van de nazi’s en daarvoor de grootste offers heeft gebracht. Het eigen totalitaire verleden – het stalinisme – mag in Rusland absoluut niet vergeleken worden met de Duitse totalitaire ervaring. Heel soms gebeurde het vroeger toch: impliciet in de beeldtaal van de film ‘Alledaags fascisme’ van Michaïl Romm uit 1965, of in de oorlogsroman Leven en lot’ van Vasili Grossman uit 1960 die pas in 1989 in Rusland kon verschijnen. Het denken over het stalinisme en de parallel met het fascisme kwamen net op gang, toen het onder Poetin weer taboe werd verklaard. Stalin met Hitler vergelijken werd in 2020 zelfs per wet verboden. En met het stalinisme is van staatswege nooit afgerekend. Poetin hees Stalin juist weer op het schild als de leider die Rusland zijn grootste overwinning in de geschiedenis had bezorgd. De persoonsverheerlijking van Stalin, zijn binnenlandse terreur en totalitaire bestuur kwamen hooguit nog als voetnoot ter sprake.

Totalitaire samenleving

In een tijdsbestek van vijf à zes weken is Rusland afgegleden naar een oorlogszuchtige samenleving op weg naar een totalitaire dictatuur.

Het grondwerk was de afgelopen jaren al verricht. Het parlement was allang een instrument van de regering geworden, het Kremlin bepaalde steeds preciezer wie volksvertegenwoordiger mocht zijn, oppositieleiders werden vermoord (Nemtsov), bijna vermoord en vervolgens gevangen gezet (Navalny), de president gaf zichzelf een eeuwig mandaat en liet dat per plebisciet legitimeren, wetten op ‘buitenlandse agenten’ intimideerden onafhankelijke organisaties, oppositiebewegingen en betogingen werden verboden, betogers opgepakt, sociale media gecontroleerd, kritische journalisten en media vervolgd. Poetin werd, kortom, een alleenheerser omringd door hovelingen die hem naar de mond praatten.

Elke vorm van dissidentie, zelfs de allerkleinste en onschuldigste, wordt de kop ingedrukt

Met de oorlogsverklaring aan Oekraïne en de toespraken daarna luidde Poetin een nieuwe fase in. De autocratie (beperking van vrijheid) transformeerde richting totalitaire dictatuur (dwang om te denken en te doen wat de staat verlangt). Wie zich verzet zal door de maatschappij ‘worden uitgespuugd als een insect dat je mond in vliegt’, zo formuleerde Poetin zijn aankondiging van binnenlandse zuivering. Terwijl de laatste kritische media al waren verboden, omdat ze de ‘speciale militaire operatie’ onvoldoende toejuichten en de paar duizend demonstranten die het waagden te protesteren waren afgeschrikt, werd elke uiting van dissidentie, zelfs de allerkleinste en onschuldigste, de kop ingedrukt. Tot in het absurde. Zo demonstreerde een vrouw met een leeg vel papier en een ander met een bos witte bloemen op straat. Opgepakt, meegenomen.

In Nizjni Novgorod wordt een vrouw ingerekend omdat ze met een wit vel staat. Schermafdruk van video.

Propagandawetten van Orwell

De staatstelevisie ging over van agressief nationalisme op regelrechte oorlogshitserij. Een massa die geen alternatief heeft, niet georganiseerd, amorf en geatomiseerd is, is een prooi voor haat, leugen en bedrog, zoals Hannah Arendt schreef in haar studie naar totalitarisme. Op een filmpje was een paar weken geleden te zien hoe een bejaarde vrouw in Sint Petersburg die bij de metro-uitgang met een anti-oorlogstekst zat door de een na de ander werd uitgescholden. De mensen tolereren geen burger met een eigen mening. Talrijk zijn de verhalen van Oekraïners die van hun eigen familieleden in Rusland te horen kregen dat Rusland hen niet bombardeerde, al lieten ze de bewijzen via hun telefoon zien.

In de Russische wereld van vandaag heersen de propagandawetten van Orwell uit zijn dystopische roman 1984. Oorlog is vrede, bezetting is bevrijding, agressie is verdediging, misdaad is gerechtigheid, dader is slachtoffer en slachtoffer is dader. Als de wereld geschokt is door de oorlogsmisdaden in Boetsja, geven de ministeries van Defensie en Buitenlandse Zaken de schuld aan Oekraïners. De beelden zijn nep, de ‘lijken’ bewegen, geen leugen is de Russische overheid te gek. Het is bedoeld voor binnenlands gebruik: als de massa het gelooft, valt het in de bedding van haatgevoelens tegen Oekraïne en het Westen, als Russen het betwijfelen dan aanvaarden ze het wel als een cynisch wapen tegen de vijand, die zelf heus ook zulke perfide trucs uithaalt.

Het internet als alternatief voor de hersenspoeling van de staat is grotendeels geblokkeerd, al is het met een VPN-verbinding niet lastig om via een omweg verboden sites te bezoeken. Maar ook toen de sites nog vrijelijk te lezen waren, ging slechts 15% van de Russische bevolking actief op zoek naar niet door de staat gestuurde informatie. Sinds hun verbod in Rusland zijn de bezoekersaantallen van de onafhankelijke media sterk gedaald. Dat schiet dus geen gaten in de leugenpraat.   

Revanchisme en imperalisme

Wat voor land is Rusland geworden? De ideologische basis voor Poetins oorlog is revanchisme en imperialisme. Zijn toekomstvisie is een terugkeer naar een geïdealiseerd verleden, waarin de overwinning in de Tweede Wereldoorlog centraal staat. Een overwinning die de Sovjet-Unie een gerespecteerde plaats verschafte als grote mogendheid op het wereldtoneel. Onder Poetin kreeg de Tweede Wereldoorlog steeds meer een mythische gestalte en werd herdacht met wrok over de verloren status en een gevoel van miskenning door de vroegere Westerse geallieerden. Naarmate Poetin langer aan de macht was, werd de afloop van de Koude Oorlog een onverdraaglijke frustratie voor hem en in die zin vergelijkbaar met Versailles voor Duitsland.    

Verwoestingen in Oekraine. Foto Ministerie van Defensie Oekraine

Dat roept de vraag op waarheen de ontwikkelingen in Rusland leiden. De radicalisering, de drang naar de hergeboorte van een groots verleden, het idee dat in Duitsland werd verwoord met ‘du bist nichts, dein Volk ist alles’, de leiderschaps- en mannelijkheidscultus, de vernietiging van maatschappelijke en politieke verbanden, het verbod op kritiek, de wil tot geweld, het zijn stuk voor stuk kenmerken van een fascistische staat.

In zijn speech op 21 februari ontzegde Poetin Oekraïne zijn bestaansrecht, het recht een soevereine staat te zijn. Het opiniestuk van het staatspersbureau RIA-Novosti gaat nog verder en vindt dat zelfs Oekraïens nationalisme – lees: het streven naar een onafhankelijke eigen staat – gelijk staat aan nazisme en onderworpen moet worden aan een massale zuivering. In de praktijk zien we al wat dit betekent: deportaties, uithongering, bombardementen op burgers en moordpartijen. Het antwoord op de vraag of dit planmatig gebeurt, moet ons uiteindelijk een idee geven over de aard van het getransformeerde Poetin-regime.

Is het belangrijk een label erop plakken?  Toch wel, want dan begrijpen we met wie we van doen hebben en zullen we daarnaar moeten handelen. Hoe ingrijpend dat ook zal zijn.