Zondag 24 april vierden orthodoxe christenen Pasen. De Wereldraad van Kerken hoopte dat patriarch Kirill van de Russisch Orthodoxe Kerk op zou roepen tot een tijdelijk paasbestand. Maar anders dan de afgelopen weken repte patriarch Kirill  tijdens de feestdag niet direct over de oorlog in Oekraïne. In plaats daarvan sprak hij over de pandemie en de verhouding tussen de kerk en de moderniteit. 

Patriarch Kirill tijdens zijn toespraak in de Hoofdkathedraal van de Strijdkrachten van de Russische Federatie. Foto: schermafbeelding Youtube.

Door Daan de Vries

Anders dan de afgelopen weken repte patriarch Kirill van Moskou tijdens Pasen niet direct over de oorlog in Oekraïne. De leider van de Russisch Orthodoxe Kerk sprak wel over andere, min of meer wereldlijke, zaken: over de coronapandemie en de verhouding tussen de kerk en de moderniteit.

In zijn paaspreek vertelde Kirill bijvoorbeeld over zijn traditionele ontmoeting met kosmonauten. 'Men gelooft dat naarmate de [wetenschappelijke] kennis toeneemt, het geloof geleidelijk uit de levens van de mensen verdwijnt. [...] Maar wat zien we? Iconen! Iconen aan boord van het ruimteschip, en niet één of twee.' Tussen de regels door refereerde de patriarch wel aan de oorlog tegen Oekraïne. Zo verzocht hij de orthodoxe geestelijken om te pogen het komende jaar een positieve invloed te hebben op de cultuur van de moderne mens: 'Ik zeg het nog een keer: het is te vroeg voor triomfalisme. Wij moeten onze liefdadigheid nietsontziend voortzetten. Zoals men tegen soldaten zegt, wanneer zij een dodelijke strijd tegemoet gaat: je moet je leven niet sparen, je moet het vaderland verdedigen [...] en als je sterft, zul je sterven als held. Zo is ook elke priester een spirituele soldaat.' 

Tijdens de nachtmis van zaterdag op zondag 24 april sprak vader Kirill wel de wens uit dat 'onze mensen in de Donbas zich zullen verzoenen'. Maar de patriarch liet na gehoor te geven aan een oproep van de Wereldraad van Kerken om op te roepen tot een paasbestand. Een dag eerder, het orthodoxe Goede Vrijdag, had ook de voorzitter van de Europese Raad, Charles Michel, in een telefoongesprek met president Poetin aangedrongen op een staakt-het-vuren. Volgens de Russische televisie bezocht Poetin in de nacht van zaterdag op zondag een mis in de Christus-Verlosserkathedraal in Moskou. Behalve met het liturgische antwoord 'Hij is waarlijk opgestaan!', in antwoord op de traditionele uitroep 'Christus is opgestaan' van de patriarch , was Poetin niet tijdens de paasmis niet zichtbaar.

‘Voor onze vrienden’

Het lag in de lijn der verwachting dat patriarch Kirill geen oproep zou doen tot een paasbestand. Begin april hield de patriarch in de Hoofdkathedraal van de Strijdkrachten van de Russische Federatie nog een preek voor de oorlog. De legerkerk werd in 2020 geopend ter ere van het 75-jarige jubileum van de overwinning in de Grote Vaderlandse Oorlog, zoals de Tweede Wereldoorlog in Rusland bekendstaat. Kirill wendde zich in zijn preek van 4 april tot de Russische legerleiding, waarbij hij de oorlog die Rusland momenteel in Oekraïne voert vergeleek met de Tweede Wereldoorlog: net als toen vecht het Russische leger, volgens Kirill, nu tegen het fascisme.

Uit de preek bleek - niet voor het eerst - dat de patriarch Oekraïne niet ziet als een legitieme staat, en Oekraïners niet als een volk met een eigen identiteit. ‘Natuurlijk stop ik niet mij zorgen te maken over de mensen die leven op de plekken waar momenteel militaire botsingen plaatsvinden’, sprak Kirill. ‘Het gaat hier, tenslotte, om mensen en volkeren van het Heilige Roes', onze broeders en zusters. Maar net als in de middeleeuwen proberen verschillende krachten deze broeders tegen elkaar op te zette, om Roes' te verzwakken.’ Roes' is een historische term voor de Oost-Slavische volkeren. Deze Roes' stichtten in 882 het Kievse Rijk, een belangrijk symbool in Poetins historische narratief over de verbinding tussen Rusland en Oekraïne. Kirill stelt Rusland door dit woord te gebruiken gelijk aan de hele Oost-Slavische wereld: Rusland, Oekraïne en Belarus.

De patriarch richtte zich vervolgens nadrukkelijk tot de troepen: ‘Bovenal moeten wij - en wanneer ik wij zeg, bedoel ik in de eerste plaats het militaire personeel - trouw zijn aan onze eed en paraat zijn “om onze levens neer te leggen voor onze vrienden”, zoals het woord van God getuigt.’

Kirills woorden stonden in schril contrast met die van paus Franciscus in Rome, die in zijn jaarlijkse paastoespraak nogmaals opriep tot vrede. Hierbij viel wel op dat de paus het woord ‘Rusland’ nog niet in de mond heeft genomen. Franciscus zei het zo: ‘Moge er vrede zijn voor het door oorlog verscheurde Oekraïne, zo op de proef gesteld door het geweld en de verwoesting van de wrede en zinloze oorlog waar het ingesleurd is.’ 

Gevaarlijke woorden

De orthodoxe wereld buiten Rusland heeft afgelopen maanden veelal afstand genomen van de boodschappen van patriarch Kirill. Een grote groep theologen en andere experts reageerde met een verklaring die inmiddels ruim honderd ondertekenaars heeft. Volgens deze verklaring is de Russische oorlog ‘een herhaling van de zonde van Kaïn’ en is het idee van een Roesski Mir (Russische wereld) niet in overeenstemming met de orthodoxe leer. De ondertekenaars brengen in herinnering dat het Christendom vaker ‘medeplichtig is geweest’ aan politiek geweld, met verwijzing naar de jodenvervolging en de gedwongen bekering door christelijke missionarissen in Europese kolonies.

In de verwijzing naar het verhaal van Kaïn en Abel klonk een eerdere verklaring van Russische priesters door. Driehonderd priesters tekenden begin maart een petitie, waarin zij de oorlog in scherpe bewoordingen afkeuren. Patriarch Kirill zweeg op dat moment nog in alle toonaarden over de invasie. Ook deze priesters haalden het verhaal van Kaïn en Abel aan: ‘Hoor toch hoe het bloed van je broer uit de aarde naar mij schreeuwt’, citeren de priesters Genesis IV, ‘en nu ben je vervloekt, verbannen van de aardbodem.’ ‘Wee elk persoon die zich realiseert dat deze woorden aan hem persoonlijk gericht zijn’, voegt de petitie daaraan toe.

De afwijzing van de oorlog reikt ver in de orthodoxe wereld. Zelfs de patriarch van Servië, een land dat doorgaans één van de trouwste Russische bondgenoten is, heeft zich uitgesproken tegen de oorlog: ‘Deze oorlog dreigt leed en verdeling te brengen, niet alleen voor onze Oekraïense en Russische broeders, maar voor de hele wereld.’

De orthodoxe Nikolaaskerk in Amsterdam verbrak in maart zelfs alle banden met het patriarchaat in Moskou, waarover op Raam op Rusland eerder al een artikel verscheen. Een anonieme groep studenten van het Orthodoxe Theologische Instituut in Parijs riep later hun bisschop op dit Amsterdamse voorbeeld te volgen.

De petitie van de Oekraïense priester Andrej Pintsjoek om patriarch Kirill af te zetten is door meer dan 400 priesters ondertekend. Foto Facebook.

Patriarch afzetten

Een groep Oekraïense popes ging nog een stap verder. Meer dan vierhonderd priesters hebben een petitie aan het hoogste orthodoxe gerechtshof ondertekend om Kirill uit zijn patriarchaat te zetten. Het gaat om leden van de tak van de Oekraïens-orthodoxe kerk die onder het Moskouse patriarchaat valt. Sinds december 2018 bestaat er daarnaast een autonome Oekraïens-orthodoxe kerk. Deze afscheiding vond plaats met goedkeuring van de patriarch van Constantinopel. Een deel van de Oekraïense kerk staat sindsdien los van Moskou. De autocefale kerk omvat ongeveer 7.000 parochies, de ‘Moskouse’ tak zo’n 12.000. 

Het initiatief tot deze tekst is afkomstig van Andrej Pintsjoek, aartspriester van een Oekraïens-orthodoxe kerk. Hij verwijst, net als de eerder genoemde theologen, naar de in zijn ogen niet-orthodoxe Roeski Mir-leer en hij verwijt Kirill zijn expliciete steun aan de Russische invasie van Oekraïne.  Volgens Pintsjoek is er een historisch precedent om Kirill uit zijn ambt te zetten. Patriarch Nikon werd in 1666 door een raad van Oosterse patriarchen uit zijn patriarchaat ontzet, waarna Nikon als simpele monnik toetrad in een klooster. Pintsjoek en de vierhonderd ondertekenaars vinden het niet langer voldoende om in hun preken afstand te nemen van Kirill en doen een beroep op de Kerkraad van de Primaten van de Oud-Oosterse kerken. 

Bondgenoot Poetin

In de dagen na zijn preek in de Legerkerk zette Kirill zijn status als trouwe bondgenoot van Poetin meermaals kracht bij door het op te nemen voor de Russische president en de invasie van Oekraïne. Zo noemde Kirill de anti-Russische stemming in de wereld een ‘apocalyps’. De patriarch waarschuwde dat ‘de orthodoxe kerk de kracht is die de terugkeer van de Antichrist tegenhoudt.’ Op 11 april wendde Kirill zich tot gedoopte Russen die niet (meer) naar de kerk gaan. ‘Wij allen, gedoopte kerkgangers, moeten niet alleen zelf naar de kerk gaan en bidden, we moeten ook onze gedoopte, maar niet kerkgaande mensen helpen de weg naar de kerk terug te vinden.’ Kirill ziet dit niet alleen als een verantwoordelijkheid voor geestelijken, maar voor de hele kerkgemeenschap.

Er zijn talrijke orthodoxe priesters die deze positie van Kirill hartgronding ondersteunen, zo blijkt onder meer uit een flyer van een kerk in het Russische Brjansk, die online circuleert. Op de flyer, die uitgedeeld zou zijn aan soldaten, staat de tekst: ‘Je bent een Russische soldaat. [...] Je taak is om de Oekraïense natie van de aardbodem weg te vagen.’ 

Bronnen: Pravda.ua, RBC, RIA.ru, Orthodox Times