Op 9 mei viert Rusland 77 jaar overwinning op nazi-Duitsland door het Rode leger. Die oorlog kostte meer dan 27 miljoen Sovjetburgers het leven. Poetin misbruikt de herinnering aan de wandaden van de nazi’s om de oorlog tegen Oekraïne te rechtvaardigen. Om de ‘Oekraïense nazi’s’ de pas af te snijden en een herhaling te voorkomen, moet Rusland zich wel verdedigen, zo verkondigt het Kremlin. Volgens de eigen logica is Rusland niet de agressor in het grootste Europese conflict sinds WOII, maar juist bevrijder en vredesstichter.
Militaire parade op 9 mei 2021, foto Kremlin.ru
door Wabke Waaijer
De straaljagers die op 9 mei traditioneel boven Moskou te zien zijn en rook in de kleuren van de Russische vlag achter zich laten, zullen dit jaar in de vorm van een Z vliegen ter ere van de Russische strijdkrachten in Oekraïne. Ook is er al een film gemaakt over de ‘Russische militairen die dagelijks overwinningen behalen en hun leven riskeren omwille van de overwinning op het nazisme’. De Russische staatsmedia doen alsof men weer midden in de Tweede Wereldoorlog zit. Met de ‘speciale militaire operatie’ tegen Oekraïne heeft Rusland opnieuw de wapens opgenomen tegen het fascisme, zo wil de propaganda doen geloven.
Moskouse leraren kregen voorlichting over hoe zij dit jaar moeten vertellen over de Dag van de Overwinning en hoe zij daarbij de oorlog in Oekraïne op een ideologisch correcte manier kunnen interpreteren. Voorlichter Vladimir Goebernov, verbonden aan de buitenlandse inlichtingendienst SVR legde uit waarom hij denkt dat 9 mei een problematische datum is voor de hele westerse wereld. Het fascisme van nazi-Duitsland dat probeerde de Sovjet Unie te vernietigen is volgens hem als het ware overgenomen door alle landen die nu onderdeel zijn van de NAVO.
Deze landen, met Polen voorop, zouden volgens hem hetzelfde doel nastreven als Hitler, namelijk Rusland vernietigen. Dit zou worden bereikt door Oekraïne en Rusland uit elkaar te spelen tot zij voortdurend in gewapend conflict zijn, waardoor Rusland niet in staat zou zijn om weerstand te bieden aan het Westen dat uit zou zijn op de Russische grondstoffen.
De verboden onafhankelijke Russische nieuwssite Mediazona sprak met deelnemers van deze verplichte bijeenkomst waar 40.000 leraren aan deelnamen. Op de voor de hand liggende vraag van een leraar waarom Rusland, een land dat zulke zware verliezen leed in de WOII nu een oorlog is begonnen, luidde het antwoord dat Rusland geen keuze had. In zijn toespraak benadrukte Goebernov hoe belangrijk het is om het ‘vredeshandhavende en bevrijdende karakter van de speciale operatie’ aan de leerlingen uit te leggen. Ook moesten de kinderen eraan herinnerd worden dat achter elk conflict sinds de Tweede Wereldoorlog ‘Angelsaksische politieke belangen’ schuilgaan.
‘Natuurlijk is ons land het meest vredelievende, en behoort het niet tot onze normen en ons karakter om zelf met oorlogen of geweld te beginnen. Maar ze hebben ons bij de keel gegrepen; we konden onze kop niet in het stand steken’, aldus Goebernov.
T-shirts met uitspraken van minister Sjojgoe en Lavrov worden verkocht op de Dag van de Overwinning op 9 mei 2018 in Moskou.
Kenmerken van een staatsreligie
De Russische politicoloog en publicist Sergej Medvedev legt in het Russischtalige tijdschrift Cholod uit hoe de overwinning op nazi-Duitsland door Rusland gebruikt wordt als rechtvaardiging voor de oorlog in Oekraïne. De politicoloog verwijst naar de Russische publicist Sergej Tsjapnin die al in 2011 benoemde dat de 9 mei viering steeds meer kenmerken van een ‘burgerlijke religie’ (Rousseau, ‘la religion civile’) krijgt oftewel een soort surrogaat-religie als een vorm van sociaal cement om een staat te helpen een eenheid te vormen rondom gedeelde overtuigingen en tradities.
Zo is de Dag van de Overwinning de afgelopen decennia uitgegroeid tot de pijler van Poetins ideologie. 9 mei werd een manier om oorlog te verheerlijken, het stalinisme en sterk leiderschap te rechtvaardigen en het volk te verenigen door het creëren van een gemeenschappelijke historische vijand.
De Dag van de Overwinning is geen dag om stil te staan bij het leed en de miljoenen doden die de Sovjet Unie heeft te betreuren. Het is een dag waarop ouders foto’s maken van hun kinderen in militaire sovjet uniformpjes en t-shirts met antiwesterse uitspraken van de minister van Buitenlandse Zaken verkocht worden terwijl men wegdroomt bij romantische oorlogsliedjes.
De mars van het Onsterfelijke Regiment, een optocht waarin nabestaanden de foto’s van hun voorouders dragen die meevochten in de Tweede Wereldoorlog, begon als een burgerinitiatief waarin de juist herinnering aan het individuele leed centraal stond. Inmiddels heeft de overheid deze actie overgenomen en is het een optocht geworden waarin Poetin vaak voorop loopt en waar opvallend veel Stalin-portretten worden gedragen.
Militairen paraderen tijdens de optocht op het Rode Plein op 9 mei 2021. Foto Kremlin.ru
We kunnen het herhalen
Al jaren rijden in Moskou auto’s met stickers waarop staat ‘opa bedankt voor de overwinning’ maar ook met de minder onschuldige slogan ‘we kunnen het herhalen’ (mozjem povtorit’). Deze laatste sticker is er ook met een afbeelding van een Sovjet-figuurtje dat een poppetje met een hoofd in de vorm van een swastika van achteren verkracht.
Het is overigens niet bij alle stickers duidelijk wat er precies bedoeld wordt met ‘we kunnen het herhalen’. Sommige stickers zijn uitgesproken agressief richting de Verenigde Staten, andere geven alleen de gevleugelde woorden weer die in 1945 door een onbekende Sovjet-soldaat op de Rijksdag zouden zijn geschreven. Dit soort stickers waren aanvankelijk om te lachen, de Russen hebben immers een enorm offer moeten brengen in de strijd tegen de nazi’s. Maar nu Rusland in Oekraïne burgers doodt en verkracht, lijken ze ineens pijnlijk actueel te zijn geworden.
In een interview met staatspersbureau Tass gaf Poetin in 2020 als commentaar op de stickers dat je ze op verschillende manieren kunt interpreteren. ‘De Sovjet-Unie onderging een angstaanjagende, verschrikkelijke, onvergeeflijke aanval door nazi-Duitsland, we hebben 27 miljoen burgers verloren. Geen enkel land ter wereld, heeft zulke verliezen moeten lijden. En als iemand het waagt iets dergelijks te gaan doen, dan kunnen we het herhalen’, verklaarde Poetin er aan toevoegend dat Rusland hier niet op uit was.
Publicist Medvedev vergelijkt Rusland in het tijdschrift Cholod met een slang die zich in zijn eigen staart bijt. De Sovjet-Unie die Europa hielp bevrijden van het fascisme, is de agressor van nu. Die rol van agressor werd al voelbaar voor Oost-Europa en de Baltische landen toen de Sovjet-Unie direct na WOII daar zijn invloed liet gelden.
Nu worden de woorden ‘denazificatie’ en ‘strijd tegen de nazi’s’ door de staatspropaganda ingezet als rechtvaardiging voor de invasie in Oekraïne. Daardoor lijkt het alsof Rusland de tijd heeft teruggedraaid naar 1945. In ieder geval slaagt Poetin erin om zich ten overstaande van de eigen bevolking als eeuwige bevrijder van het fascisme te presenteren, zelfs als dat nazisme, de zogenaamde fascistische Oekraïense regering, denkbeeldig is. En dit is niet iets van de afgelopen maanden, maar al begonnen in 2014. Overigens gaan er geruchten dat de term ‘denazificatie’ al minder mag worden gebruikt door de Russische propagandisten omdat het niet wordt begrepen door de Russische bevolking.
Oefening voor militaire parade in Moskou, mei 2022. Foto Russische ministerie van Defensie.
Zolang er maar geen oorlog komt
Het leed dat de Sovjetbevolking heeft moeten doorstaan in onder andere de Tweede Wereldoorlog maakt het moeilijk te begrijpen dat de Russen zich in zo groten getale achter de Russische invasie scharen. Een veel gehoorde uitspraak onder Russen en andere voormalige Sovjet-burgers die WOII overleefden is ‘zolang er maar geen oorlog komt’. Daarmee lijken zij te suggereren dat zolang er geen oorlog is, zij met weinig tevreden zijn en alles wat de staat doet min of meer geoorloofd is. Maar deze nederige houding heeft de Russen ook passief gemaakt. Zij gaan nu wel heel erg makkelijk mee in de oorlogshysterie tegen buurland Oekraïne alsof ze niet beseffen dat de mensen met wie ze ooit samen tegen nazi-Duitsland vochten, nu door Rusland worden gebombardeerd. Dat komt mede doordat de Russische propaganda er in slaagt het Russische oorlogsgeweld in Oekraïne te verkopen als een bevrijdingsmissie tegen de nazi’s.
Intussen speculeren westerse media over wat Poetin op 9 mei tegen het Russische volk zal zeggen. Kunnen er al overwinningen worden geclaimd? Hoewel Rusland de oorlog in Oekraïne graag in het verlengde plaatst van de Grote Vaderlandse oorlog zoals de Tweede Wereldoorlog in Rusland heet, heeft de Russische minister van Buitenlandse Zaken de burgers begin mei al voorbereid dat ze geen ‘geforceerde’ overwinning op de ‘Oekraïense fascisten’ hoeven te verwachten.
Daarnaast is het voor de Russen afwachten of Poetin, zoals sommige westerse media vermoeden, op 9 mei de oorlog zal verklaren aan Oekraïne. Een officiële oorlogsverklaring geeft hem de mogelijkheid om ook reservisten en dienstplichtigen op te roepen, wellicht niet onbelangrijk gezien het grote aantal gesneuvelde Russische militairen. De woordvoerders van het Kremlin hebben deze geruchten echter ontkend. Een oorlogsverklaring past ook niet bij hoe Rusland zichzelf graag presenteert: als vredestichter en bevrijder.
Bronnen: Dekoder, Cholod, Novaja Gazeta Evropa, Newsletter Behind the Iron Curtain, Mediazona, SOVA, Moskovski Komsomolets, autonews.ru, Argumenty I fakty, Kommersant, Radio Svoboda