Nu bijna heel Europa bezig is de banden met Rusland te verbreken zal Rusland elders steun moeten zoeken. In Azië heeft Rusland enkele loyale bondgenoten, hoewel de vraag is hoe solide deze banden zijn. Veel Aziatische landen kijken pragmatisch naar Rusland en laten principiële kwesties liever buiten beschouwing. Het Chinees-Russische bondgenootschap is het prominentst, maar Rusland zoekt ook in andere Aziatische landen aansluiting. Hoe heeft de oorlog de relatie van Rusland met deze landen beïnvloed?

 Vladimir Poetin en Xi Jinping tijdens een ontmoeting voor de Olympische Winterspelen in Beijing, 2022. Foto Wikimedia

door Daan de Vries

Sinds het begin van de oorlog in Oekraïne hinkt China op twee gedachten. Enerzijds wil China het Westen niet te veel tegen de borst stoten en aarzelt om internationale sancties te breken. Anderzijds is China een belangrijke bondgenoot van Rusland en trekken de landen zowel economisch als politiek vaak samen op. 

De politieke band tussen China en Rusland is gebaseerd op gedeelde belangen en is daardoor per definitie flexibel. Wanneer de belangen niet overeenkomen, kan de samenwerking tot stilstand komen. Voor de Russische invasie van Oekraïne geldt vooralsnog dat China Rusland niet laat vallen. China heeft Westerse sancties tot ‘illegaal’ bestempeld en weigerde in eerste instantie de oorlog een invasie te noemen. Pas een week na de invasie sprak China voor het eerst van een ‘oorlog’ en riep het op tot een wapenstilstand. Daaruit blijkt dat China geen voorstander is van de Russische inval. Toen de VN stemde over het veroordelen van de invasie onthield China zich van stemming in plaats van tegen te stemmen.

Tijdens de eerste fase van de oorlog zakte de handel tussen Rusland en China niettemin flink in, zij het in mindere mate dan de handel tussen Rusland en het Westen. De teruglopende handel werd veroorzaakt door de angst dat Westerse sancties uitgebreid zouden worden naar China en door de terugval van de Russische economie. De angst voor sancties is niet ongegrond: de VS hebben zich bereid verklaard Chinese bedrijven die de VN-sancties doorbreken te straffen met eigen sancties. De afgelopen maanden heeft China de eigen economie daarom aan een ‘stresstest’ onderworpen om te zien hoe bestand het land is tegen potentiële sancties. 

Inmiddels leeft de Russisch-Chinese handel wat op en de verwachting is dat deze handel alleen maar verder zal groeien. Op zoek naar een nieuwe afzetmarkt door het wegvallen van de VS en de Europese Unie zullen veel Russische exporteurs in China uitkomen.

Nieuwe gaspijplijn

Nu steeds meer Europese landen de intentie hebben uitgesproken af te zullen stappen van Russische fossiele brandstoffen, moet Rusland op zoek naar nieuwe klanten. In februari 2022 maakten Rusland en China bekend een akkoord te hebben bereikt over een gasdeal, waarbij Russisch gas door een nieuwe pijplijn naar China vervoerd kan worden. Dat nieuws kwam naar buiten tijdens een bezoek van Vladimir Poetin aan de Chinese leider Xi Jinping tijdens de Olympische Winterspelen in China. 

De bouw van de nieuwe pijplijn, die China moet aansluiten op pijplijnen vanuit Siberië en het langgerekte Russische eiland Sachalin, zal enkele jaren duren. De deal was de uitkomst van meer dan tien jaar durende onderhandelingen en is voor beide landen aantrekkelijk. Rusland komt het goed uit om een alternatieve bestemming te hebben voor de gasexport, voor China is Russisch gas een goedkope en betrouwbare bron van energie. China probeert daarbij wel van de gelegenheid gebruik te maken door te onderhandelen over flinke kortingen.

‘Onbegrensde’ vriendschap

Tijdens de eerder genoemde ontmoeting tussen Poetin en Xi Jinping in februari 2022 sprak Xi uit dat de vriendschap tussen beide landen ‘geen grenzen’ kent. Het is de vraag of er daadwerkelijk sprake is van onbegrensde loyaliteit, gezien het uitblijven van militaire steun van China aan Rusland. 

Op 30 april gaf de Russische minister van Buitenlandse Zaken Sergej Lavrov een interview aan het Chinese staatspersbureau Xinhua. Daarin legde Lavrov Poetins bekende lijn van denken nog eens uit over de reden van de inval in Oekraïne.

‘Onze speciale militaire operatie in Oekraïne bevrijdt de wereld van de neokoloniale onderdrukking door het Westen'

Onder andere zei hij:  ‘Het Westen probeert landen die een onafhankelijke weg in hun buitenlands beleid nastreven te onderdrukken. Niet alleen Rusland. Het blokdenken wordt ook opgelegd in Oost-Azië en  Latijns-Amerika.’ Rusland kiest volgens Lavrov juist het pad van de vrijheid: ‘Onze speciale militaire operatie in Oekraïne draagt bij aan het proces van bevrijding van de wereld van de neokoloniale onderdrukking door het Westen, dat gemengd is met racisme en een complex van exceptionalisme.’ De Chinees-Russische verhouding kwam opvallend genoeg in het interview niet aan de orde.  

Militaire lessen

Nu China ziet hoe moeilijk Rusland het heeft, zou het kunnen dat China zijn militaire strategieën zal herzien. Het Westen heeft zich eensgezind getoond in de afkeuring van de Russische invasie en steun aan Oekraïne. Het Oekraïense leger bleek ondertussen veel beter in staat te zijn om het land te verdedigen dan verwacht.

Op zichzelf is het gunstig voor China dat Rusland momenteel mondiaal de aandacht naar zich toe trekt. Gao Yusheng (75), voormalige Chinees ambassadeur in Kyiv, sprak zich op 10 mei opmerkelijk open uit over de Russische invasie van Oekraïne. Hij deed dit op de website van televisiezender Phoenix, die deels eigendom is van de Chinese staat. 

De gepensioneerde diplomaat gelooft dat Rusland de oorlog niet kan winnen. ‘De mislukking van de Russische blitzkrieg was het begin van de nederlaag. De economische en financiële kracht van het Russische leger komt niet overeen met zijn status als militaire grootmacht en kan een high-tech-oorlog [...] niet ondersteunen. [...] Elke dag dat de oorlog voortduurt is een zware last voor Rusland.’

‘Rusland kan niet meer beslissen wanneer en hoe de oorlog zal eindigen,’ vervolgt Gao Yusheng. ‘Het wil de oorlog zo snel mogelijk stoppen zodat het de behaalde terreinwinst kan vasthouden. Dit is mislukt. In die zin heeft Rusland het strategische initiatief al verloren.’ Gao ziet historische continuïteit in de oorlog. ‘Rusland is sinds het uiteenvallen van de Sovjet-Unie op zijn retour. [...] Dit proces is verergert door Westerse sancties. [...] Het verval van Rusland is evident in economisch, militair, technologisch, politiek en sociaal opzicht, hetgeen een serieuze negatieve invloed heeft op het verloop van de oorlog.’

Ten slotte voorspelt Gao een escalatie van het geweld in de komende periode, in een poging van Rusland om het tij te keren. Hij verwacht dat dit zal mislukken, waarna Rusland verder verzwakt en geïsoleerd zal raken, terwijl Oekraïne uit de Russische invloedssfeer zal verdwijnen (Gao: ‘als Rusland na de oorlog nog een invloedssfeer heeft’) en onderdeel zal worden van ‘de grote Europese familie’. 

Als gepensioneerd diplomaat speelt Gao geen actieve rol meer in het Chinese buitenlandbeleid, maar hij treedt nog regelmatig op als Centraal-Azië- en Ruslandkenner. Later verscheen een gekuiste versie van Gao's artikel, wat lijkt te suggereren dat de uitingen van de diplomaat niet voor het brede publiek bestemd waren. Het past in ieder geval niet in het verhaal van vriendschap tussen Rusland en China, dat de afgelopen maanden wel afgezwakt, maar zeker niet verdwenen is. China kan Rusland goed gebruiken om een machtsblok te vormen tegen de Verenigde Staten en kan economisch profiteren van het isolement waarin Rusland terecht is gekomen.

China kan economisch profiteren van Ruslands isolement, maar voor het uitbouwen van de Nieuwe Zijderoute is de oorlog in Oekraïne nadelig

Dat profijt weegt voor China vermoedelijk niet op tegen de nadelige gevolgen van de oorlog. China's Nieuwe Zijderoute, een gigantisch internationaal infrastructuurproject, staat door de oorlog onder druk. Vlak voor de invasie sprak Xi Jingping nog met de Poolse president Andrzej Duda, in de hoop dat Polen een spil kan worden in de handel met Centraal- en Oost-Europa. Een aantal van de geplande treinverbindingen loopt door Oekraïne en kunnen voorlopig niet doorgaan.  

Sinds de invasie weigeren veel Westerse transportbedrijven goederen te vervoeren van en naar Russische havens. Deze route is niet essentieel voor de Chinese economie, maar het wegvallen is niettemin een flinke streep door de rekening van de Nieuwe Zijderoute. Een alternatieve route via Centraal-Azië, de Kaspische Zee en de zuidelijke Kaukasus is, ten minste op de korte termijn, geen optie.

Een verschuiving van de nadruk naar handel over zee stuit eveneens op problemen. Grote havensteden als Sjanghaj gaan gebukt onder het Chinese 'zero-covid'-beleid, waardoor de maritieme handel stokt. Ten slotte geldt dat de Chinese steun aan Rusland zeer slecht valt bij Europese landen. Met name in Centraal- en Oost-Europa wordt Rusland gezien als een acute dreiging en is men daarom minder geneigd samen te werken met China als Russische bondgenoot.

De Oekraïense T-84U 'Oplot' tanks, hier in Kyiv. Myanmar en Pakistan hebben de afgelopen jaren tanks van Oekraïne gekocht. Foto Wikimedia

Hoe verhoudt Rusland zich tot de rest van Azië? Rusland kan sommige landen tot zijn trouwste bondgenoten rekenen, terwijl andere landen zich meer op de vlakte houden of volmondig meedoen aan de Westerse veroordeling van de oorlog.

Myanmar: uitgesproken bondgenoot in Zuidoost-Azië

Rusland onderhoudt nauwe banden met de militaire junta die in Myanmar aan de macht is. Het Zuidoost-Aziatische land werd decennialang met harde hand geregeerd door het leger, tot in 2011 stappen werden gezet om het land te democratiseren. In 2021 bracht een militaire staatsgreep een voorlopig einde aan het democratische experiment in Myanmar.

China en Rusland leveren sinds jaar en dag volop wapens aan Myanmar. Deze handel is sinds de coup opgeleefd. In februari 2022 stuurde Rusland nog een groep piloten naar Myanmar om een demonstratie te geven van Russische gevechtsvliegtuigen en -helikopters. De Russische wapens worden onder meer gebruikt om bombardementen uit te voeren in het zuiden van het land. 

Volgens de junta zijn de aanvallen gericht op milities van etnische minderheden. De mensenrechtenraad van de Verenigde Naties heeft de zorg uitgesproken over de burgerslachtoffers die daarbij vallen. Sinds de coup zijn ten minste 1.500 doden gevallen. De VN heeft wapenleveranciers Servië, China en Rusland opgeroepen de wapenleveranties stop te zetten, maar vooralsnog heeft alleen Servië gehoor gegeven aan deze oproep. 

Ondertussen heeft Myanmar zich volledig achter de Russische invasie van Oekraïne geschaard. De junta noemt de ingreep ‘een gepaste actie’ en benadrukt dat Rusland ‘doet wat noodzakelijk is voor de duurzaamheid van de Russische soevereiniteit’.

Noord-Korea grenst niet alleen aan China, maar ook aan Rusland. Foto Wikimedia

Grote tegenstelling tussen Noord- en Zuid-Korea

Noord-Korea gaat nog een stap verder dan Myanmar in de steun aan Rusland. Het land was één van de vijf landen die tegen een veroordeling van de Russische invasie door de VN stemden, samen met Eritrea, Syrië, Belarus en Rusland zelf. Volgens de Noord-Koreanen zijn de Verenigde Staten schuldig aan de oorlog. Tussen Noord-Korea en Rusland zijn de economische en politieke banden van oudsher nauw. Voor Noord-Korea is de vriendschap met Rusland bovendien belangrijk om te voorkomen dat het te veel in de Chinese invloedssfeer terecht komt. 

‘Geef nooit, maar dan ook nooit, je nucleaire wapens op’

De Russische Noord-Koreakenner Andrej Lankov legde in een interview met CNN nog een andere les uit die Noord-Korea kan trekken uit de oorlog in Oekraïne: ‘Geef nooit, maar dan ook nooit, je nucleaire wapens op’. Volgens Lankov zal de Noord-Koreaanse leider Kim Jong-un een verband zien tussen het Oekraïense besluit om in 1994 afstand te doen van zijn nucleaire arsenaal en de Russische invasie van 2022.

Deze gedachtegang is niet nieuw: Pyongyang rechtvaardigde het Noord-Koreaanse nucleaire programma al vaker door te verwijzen naar Saddam Hoessein en Moammar Khadaffi. Ook zij zetten hun nucleaire activiteiten stop en kwamen uiteindelijk ten val. Lankov vermoedt dan ook dat Noord-Korea de pogingen om kernwapens te maken zal uitbreiden, ook in de overtuiging dat het land met meer weg zal komen nu het Westen ‘afgeleid’ is door de gebeurtenissen in Oekraïne.

In Zuid-Korea is ondertussen een nieuwe president aan de macht, de conservatieve Yoon Suk-yeol. Yoon werd in maart 2022 verkozen en beloofde onder meer een hardere lijn te zullen voeren tegen Noord-Korea. Na de invasie van Oekraïne heeft Zuid-Korea de sancties van de Verenigde Staten en de Europese Unie grotendeels gevolgd, met onder meer exportrestricties en het aan banden leggen van banktransacties met Rusland. 

Naast deze internationale sancties kwam Zuid-Korea niet met een eigen sanctiepakket. Onvrede in het eigen parlement (sommige Zuid-Koreaanse politici volgen de Russische lijn over de schuldvraag in het conflict) en de angst voor tegensancties vanuit China spelen hierbij een rol. Zuid-Korea werd in 2017 al eens hard geraakt door Chinese sancties, toen het land gesprekken voerde met de Verenigde Staten over een raketschild.

Japan: anti-Russisch

Twee van de meest anti-Russische landen in Azië zijn Japan en Taiwan. De band tussen Rusland en Taiwan is van oudsher gespannen vanwege het conflict tussen China en Taiwan. In de relatie met Japan speelt een sluimerend grensconflict, dat onlangs opnieuw ontvlamde, een rol. Dit conflict draait om de Koerilen, een eilandengroep tussen het noordoosten van Japan en het zuiden van het Russische schiereiland Kamtsjatka. 

De eilanden werden in 1945 onderdeel van de Sovjet-Unie, als onderdeel van de onderhandelingen in Jalta, waarbij Stalin de Geallieerden vroeg mee te gaan doen aan de oorlog met Japan. In ruil voor die steun zou de Sovjet-Unie enkele Japanse gebieden krijgen, waaronder de Koerilen. Na de oorlog weigerde Japan akkoord te gaan met de overname van de Koerilen door de Sovjet-Unie. Nog altijd ziet Japan de Koerilen als Japans grondgebied. Technisch gezien zijn de twee landen nog altijd in oorlog; het kwam nooit tot een vredesakkoord. 

Als de Koerilen in Japanse handen zouden komen, vreest Rusland de plaatsing van Amerikaanse wapens op de eilanden. Op 22 maart trok Rusland zich vanwege Japanse sancties naar aanleiding van de oorlog in Oekraïne terug uit vredesonderhandelingen over de betwiste gebieden. Japan benadrukte nogmaals dat de eilanden in hun ogen ‘illegaal bezet’ worden door Rusland. Kremlinwoordvoerder Dmitri Peskov antwoordde dat de eilanden een ‘onvervreemdbaar’ onderdeel zijn van de Russische Federatie en dat Japan een ‘onvriendelijk land’ is geworden, dat meedoet aan ‘een reeks vijandige acties tegen Rusland.’ Hij doelde hiermee ongetwijfeld op de internationale sancties waaraan Japan meedoet. Net als de EU is Japan nog niet gestopt met de import van Russische olie. Op 9 mei verklaarde premier Fumido Kishida dat het land ‘de tijd zal nemen’ bij het uitfaseren van Russische olie.

De eilandengroep Koerilen, gelegen tussen Japan en Rusland. Foto Wikimedia

Taiwan bang voor Chinese invasie

Net als Japan heeft ook Taiwan sancties tegen Rusland ingevoerd. Deze daad was grotendeels symbolisch, omdat de landen al nauwelijks handel dreven. Toch kijkt Taiwan aandachtig naar de oorlog in Oekraïne. Net als Oekraïne voelt Taiwan de dreiging van een machtig buurland. China ziet het eiland als een afvallige regio sinds de nationalistische beweging in 1949 van het vasteland van China naar Taiwan vluchtte. De nationalisten vochten tijdens de Chinese Burgeroorlog tegen de communisten van Mao Zedong. Taiwan noemt zichzelf nog altijd de Republiek China en claimt formeel het gezag over heel China. De Volksrepubliek China beschouwt Taiwan op zijn beurt als een afvallige regio. Aangezien China over een leger beschikt dat misschien wel twintig keer zo groot is als dat van Taiwan, is de angst voor een invasie levensgroot. 

Over de waarschijnlijkheid van een Chinese invasie van Taiwan wordt veel gespeculeerd. Om verschillende redenen laten Oekraïne en Taiwan zich niet goed vergelijken. Taiwan is veel kleiner dan Oekraïne en ligt op een eiland. Het is daardoor moeilijker binnen te vallen, maar ook moeilijker te bevoorraden in het geval van een oorlog. Het is bovendien de vraag of de bereidheid van het Westen om Taiwan te steunen in het geval van een invasie net zo groot is als bij Oekraïne het geval was. China is, veel meer dan Rusland, een economische grootmacht en een cruciale handelspartner van de Verenigde Staten en de Europese Unie. 

China zal niettemin lessen proberen te trekken uit de moeizame Russische invasie van Oekraïne. Het inlijven van Taiwan is een belangrijk langetermijndoel van China. Kort na de invasie vreesden velen dat een Chinese invasie van Taiwan waarschijnlijker was dan ooit. Nu Rusland er niet in is geslaagd Oekraïne in korte tijd te overrompelen en verzeild is geraakt in een langdurig conflict, moet China een nieuwe strategie ontwikkelen. De Washington Post citeert de Amerikaanse generaal Richard Clarke over de lessen van de Russische invasie. Een snelle verovering van de hoofdstad, iets waar Poetin niet in is geslaagd, is volgens Clarke essentieel voor een overwinning. De Taiwanese hoofdstad Taipei ligt in het uiterste noorden van het land, op nauwelijks meer dan tweehonderd kilometer van het Chinese vasteland.

Clarke ziet het verrassingselement als essentieel voor een grootschalige invasie. De maandenlange troepenopbouw langs de Russisch-Oekraïense grens gaven Oekraïne en de internationale gemeenschap de tijd om zich voor te bereiden. En China zal zich volgens Clarke beter instellen op economische sancties en de informatie-oorlog die onderdeel is van moderne oorlogsvoering.

India en Pakistan blijven neutraal

Naast de uitgesproken bondgenoten en tegenstanders hebben veel Aziatische een meer ambigue houding ten aanzien van Rusland. De Indiase premier Modi lijkt bijvoorbeeld sinds het begin van de oorlog op twee paarden te wedden. Enerzijds wil India de verhouding met de Verenigde Staten niet op het spel zetten, anderzijds probeert het land ook te profiteren van het Russische isolement. Zo bood India begin mei aan miljoenen vaten Russische olie te kopen. Ook onthield India zich van stemmen toen de VN de Russische invasie wilde veroordelen. De Amerikaanse president Joe Biden heeft zijn teleurstelling uitgesproken over de Indiase houding en heeft Modi gevraagd af te zien van meer import van Russische olie.

India heeft zeer slechte betrekkingen met buurlanden Pakistan en China, en kan een slechte relatie met Rusland daar niet bij gebruiken. De Indiase neutraliteit is ook historisch niet ongekend: ten tijde van de Sovjet-Unie toonden Rusland en India zich geregeld strategische partners. 

Opvallend genoeg houdt ook de traditionele aartsvijand van India, buurland Pakistan, zich op de vlakte. Net als India onthield Pakistan zich van stemming bij de veroordeling van de invasie door de VN. Premier Imran Khan was op 24 februari, terwijl de invasie van Oekraïne begon, in Moskou om met Poetin te onderhandelen over een grote graandeal. Deze deal wekte afschuw bij Oekraïne, dat eveneens veel graan exporteert naar Pakistan. Pakistan is bovendien een grote afnemer van Oekraïens wapentuig, zo kocht het land in 2017 nog 100 Oekraïense tanks.

Bronnen: RFA.org, Kommersant, Reuters, CNN, France24, the Standard, Interfax, Washington Post.