Garri Kasparov, oud-wereldkampioen schaken en tegenstander van president Poetin, wil een speciaal paspoort voor goede Russen, zodat die in het buitenland kunnen laten zien dat ze niet aan de verkeerde kant staan. Dat heeft veel stof doen opwaaien bij de Russische diaspora en de Russen die in Rusland zelf stand proberen te houden. Een column van Oleg Klimov over dit curieuze én onhaalbare idee. 

door Oleg Klimov

Conform zijn eigen historische concept probeert president Vladimir Poetin nu al meer dan drie maanden om Oekraïne met Russische tanks en kruisraketten te verdelen in een ‘slecht’ en een ‘goed’ Oekraïens volk. Gevolg? Tienduizenden dode Oekraïners en Russen, soldaten en burgers. Miljoenen vluchtelingen uit Oekraïne.

En duizenden emigranten uit Rusland, al hebben die laatsten het steeds moeilijker om weg te komen. Het is bijna onmogelijk geworden om een toeristenvisum voor een lidstaat van de Europese Unie, zoals Nederland, te krijgen. De meeste consulaten zijn gesloten, als ze je al een visum willen verstrekken. Om te emigreren, moet je dus eerst naar een derde land reizen, bijvoorbeeld Turkije, Armenië of Georgië en daar een Schengen-visum of een Amerikaans visum zien te krijgen.

Angst en moraal

Russische migranten worden in het Westen vaak de ‘liberale oppositie’ genoemd, maar in de Russische Doema ‘verraders van het moederland’. Want zoals Poetin zelf publiekelijk heeft verklaard: ‘Het Russische volk zal echte patriotten onderscheiden van verraders, en tuig uitspugen als een vlieg’.

Uit Rusland vertrekken echter niet alleen oppositiepolitici, maar ook journalisten, schrijvers, kunstenaars, muzikanten, ingenieurs, wetenschappers. Ze emigreren niet louter om politieke redenen of uit angst voor of strafrechtelijke vervolging, hun motieven zijn vaak moreel van aard: ‘Ik wil niets te maken hebben met dit regime, dat 18-jarigen op oorlogspad stuurt om mensen te doden, terwijl je pas bier in een winkel mag kopen wanneer je 21 jaar bent’, zo schreef Jevgeni uit St. Petersburg, een jonge IT-specialist die in de eerste maand van de oorlog naar Estland vertrok, recent aan mij.

Giftige papieren

Deze migranten uit Rusland worden op alle niveaus geconfronteerd met ernstige problemen. ‘Het Russische paspoort is zo giftig geworden dat het überhaupt beter is om het niet te tonen, omdat je wel eens een hotelkamer kan worden geweigerd’, aldus Viktor, een Rus van Duitse afkomst die in Berlijn woont en nu in afwachting is van een permanente verblijfsvergunning in Duitsland.

Wegens de dreiging van een strafrechtelijke vervolging moest oppositiepoliticus en oud-Doemalid Dmitri Goedkov naar Bulgarije uitwijken. Zijn vader, een voormalige KGB-officier en ook een ex-parlementariër, emigreerde daar al eerder heen. Dmitri Goedkov kon echter niet lang in Bulgarije blijven: ‘Ik kan zelfs in Bulgarije, ooit een bevriend land, geen persoonlijke bankrekening openen’. Goedkov toonde zijn verontwaardiging op zijn persoonlijke Telegramkanaal en verhuisde al snel naar Cyprus, waar zich sinds de jaren negentig een traditioneel grote diaspora van ‘nieuwe Russen’ bevindt.

Die diaspora heeft vaak banden met een andere categorie emigranten uit Rusland: de oligarchen. Dat zijn zakenlieden die met de staat en persoonlijk ook met Vladimir Poetin hebben samengewerkt en nu worden getroffen door zware sancties van Europese Unie, Amerika en andere landen.

Ook deze oligarchen vinden dat ze het moeilijk hebben. ‘Ik heb geen geld om een werkster te betalen. Misschien moet ik m’n huis nu zelf schoonmaken [...] Ik ben hier een krijgsgevangene en ik weet niet hoe ik verder moet leven’, zo klaagde tycoon Fridman, die ooit dicht bij Poetin stond maar intussen wel in Londen woonde.

Datzelfde geldt voor Anatoli Tsjoebais, in de ogen van de onderste krochten van het ‘diepe Russische volk’ de meest onuitstaanbare oligarch van allemaal. In zijn laatste functie was hij ‘vertegenwoordiger van de president van Rusland met betrekking tot duurzame ontwikkeling’. Maar inmiddels is hij uitgeweken via Turkije. Waar Tsjoebais momenteel verblijft, is niet bekend. Volgens Poetins woordvoerder Peskov had Anatoli Tsjoebais ‘uit eigen vrije wil’ ontslag genomen. ‘Weggaan of niet is zijn persoonlijke zaak’, zo voegde hij eraan toe.

Ideetje van Kasparov

Tegen de achtergrond van deze verscheidenheid in de Russische emigratie werd eind mei in de Litouwse hoofdstad Vilnius een anti-oorlogsconferentie gehouden. Hoofdthema: ‘Stop de misdadige oorlog in Oekraïne’. Maar eigenlijk ging de conferentie vooral over een geruchtmakende verklaring van Garri Kasparov (dertienvoudig wereldkampioen schaken en een oppositiepoliticus die al in 2012 uit Rusland naar de Verenigde Staten emigreerde) over de noodzaak om officieel een onderscheid te gaan maken tussen Russische migranten onderling, tussen 'goede' en 'slechte' Russen. Alleen emigranten die tegen de oorlog zijn, zijn 'goed', aldus de schaakgrootmeester, de rest is 'slecht'. Russen, die nog steeds in Rusland verblijven, zijn volgens Kasparov ‘slecht’, omdat ze door te blijven de criminele staat steunen en zo ook het Poetin-regime.

Voortbordurend op dit initiatief van Kasparov stelde Dmitri Goedkov vervolgens voor om op basis van blockchain-technologie een soort ‘online staat’ te creëren. Alleen burgers die zich tegen de oorlog in Oekraïne verzetten en een anti-oorlogsverklaring hebben ondertekend, kunnen daar deel van uitmaken en zouden dan formeel privileges krijgen, zoals het omzeilen van sancties en het openen van persoonlijke rekeningen bij een buitenlandse bank.

Golf van kritiek

Beiden kregen een golf van kritiek over zich heen, niet alleen in de sociale netwerken van Oekraïne maar ook op sociale media in Rusland. 

‘Ben je tegen de oorlog in Oekraïne of voor je goede leven in Europa?’, vroegen Oekraïners. ‘Als er een paspoort is voor “goede Russen”, heb ik dan weer een kans om een “goede Jood-paspoort” te krijgen?”, opperden emigranten in Israël. Zitten jullie op hetzelfde 'liberale pad' als Poetin die naar eigen zeggen in Oekraïne op zoek is naar de ‘goede Oekraïners’ en daarom de ‘slechte’ doodt? Enkele ballingen voegden daar geëmotioneerd aan toe: ‘Zoals het regime is, zo is ook de oppositie! Demonen!’

Marat Gelman (een galeriehouder en oud-strateeg bij het apparaat van de president van Rusland, die naar Montenegro is geëmigreerd) probeerde de kritiek te sussen. Hij zei dat de ‘Russische emigratie echt problemen heeft die moeten worden opgelost en dat het voorstel van Kasparov en Goedkov op zichzelf heel begrijpelijk is’. Maar ‘toen een concept ervan tijdens de discussie opdook als “een paspoort voor de goede Rus” draaide het idee uit op slechte PR en vreselijke marketing’, aldus Gelman. Waar dit idee vandaan kwam? ‘Ik weet het niet’, zei Gelman. ‘Waarschijnlijk hebben journalisten het bedacht, naar analogie van het Nansen-paspoort of de ervaringen van Russische vluchtelingen tijdens de burgeroorlog in Sovjet-Rusland.’

Principiële blijver Jasjin

Oppositiepoliticus Ilja Jasjin, die in Moskou is gebleven en principieel niet wil emigreren, ondanks het feit dat hij moet vrezen voor politieke strafvervolging, kritiseerde op zijn YouTube-kanaal de verklaringen van Kasparov en Goedkov. ‘Als ik in mijn land blijf en blijf vechten tegen het regime van Poetin, ben ik dus een “slechte Rus” omdat ik belasting betaal?’, betoogde Jasjin.

‘Garri is een laffe man. In 2012 [tijdens de grote protestdemonstraties tegen de herverkiezing van Poetin – red] vertelde hij me, nadat de politie hem had aangehouden, dat hij zijn moeder had beloofd niet meer deel te zullen nemen aan betogingen. En dus vertrok hij meteen naar Amerika’, zei Jasjin die in 2012 met Kasparov deel uitmaakte van 'Solidariteit', het organisatiecomité van de protesten. 

Een andere oppositioneel, voormalig advocaat Mark Feigin vroeg zich op zijn YouTube-kanaal af: ‘Betaalt Garri Kasparov nog steeds belasting voor zijn enorme appartement op de Arbat in Moskou of heeft hij al zijn belasting betaald bij de verkoop?’ Venijnig corrigeerde hij Kasparov: ‘Is hij vergeten dat hij lid was van de Communistische Partij omdat hij dan kon meedoen aan het wereldkampioenschap schaken?'

Wie haat wie?

Victor, die Rus van Duitse afkomst die in Berlijn woont in afwachting van een permanente verblijfsvergunning, schreef mij: 'Terwijl jullie elkaar uitschelden en elkaar de keel afsnijden wie “goed” is en wie “slecht”, heeft Tsjoebais zijn “goede paspoort” al ontvangen en ergens opgeborgen in de blockchain zodat zelfs onderzoeksjournalisten het niet kunnen vinden. Binnenkort zullen ook de oligarchen Roman Abramovitsj, die wel Poetins portemonnee wordt genoemd, en Michail Fridman hun “goede paspoort” ontvangen. Ze hebben lak aan alle internationale sancties. Maar jullie, jullie "goede Russen" in Rusland zelf of in ballingschap, zullen zoals altijd in de shit blijven leven. De vraag is dus niet: wie is er schuldig? De vraag is: wat te doen? Er is maar één antwoord - de barricades op! Alle macht aan de Sovjets! Ik zal ook snel terugkeren.’

Ik geloof best dat hij uit Berlijn naar Moskou zal terugkeren, maar vast pas nadat hij als Duits staatsburger een Duits paspoort heeft gekregen.

En zelfs dan blijft er, naast alle bureaucratische en formele rompslomp van Nederland en andere Europese staten, nog een subjectief probleem overeind voor iedereen binnen en buiten Rusland: Blijf je in Rusland, waar je iedereen haat, of ga je naar het buitenland, waar iedereen je zal haten?