Sinds het begin van de oorlog tegen Oekraïne heeft zich in Rusland een ondergronds netwerk gevormd van individuele burgers, die gedeporteerde Oekraïense vluchtelingen uit bijvoorbeeld het met de grond gelijkgemaakte Marioepol helpen om uit Rusland weg te komen. Het gaat om Oekraïners die gedwongen naar Rusland werden afgevoerd, maar liever naar het vrije deel van Oekraïne of een Europees land waren uitgeweken. Journalist/hotelier Oleg Klimov sprak met een der Russische helpers in dit clandestiene web en tekende zo het verhaal op van twee gezinnen.

Door Oleg Klimov

Volgens het officiële Russische persbureau TASS bedraagt ‘het aantal burgers dat als gevolg van de oorlog vanuit Oekraïne Rusland is binnengekomen' meer dan een miljoen mensen.

Onder hen vreedzame burgers uit Marioepol. Oekraïners die uit deze belegerde stad wilden vluchten, konden dat alleen doen via de corridor van de Volksrepubliek Donetsk. Ze hadden geen enkele andere kans dan naar Rusland uit te wijken. Onderweg werden ze vervolgens onderworpen aan vele verhoren, ondervragingen die de dienstdoende ambtenaren liever ‘gehoren’ noemen. Tijdens hun verblijf in filtratiekampen moesten ze ook vragenformulieren invullen. Als ze deze procedures hadden doorlopen, werden de vluchtelingen opnieuw verspreid over de hele Russische Federatie. Soms werden ze onder dwang enkele duizenden kilometers verderop gestuurd, zonder geld en zonder familiebanden. Het is bijna niet voor te stellen.

Meer dan driehonderd Oekraïense vluchtelingen uit het verwoeste Marioepol kwamen zo met de trein aan in het district Primorje in het Russische Verre Oosten. Zij werden daar ondergebracht in een tijdelijke accommodatie in het dorp Vrangel, op 200 kilometer van Vladivostok. Onder hen zwangere vrouwen, ouderen, gehandicapten en negentig kinderen.

De verantwoordelijkheid voor deze ‘omvolking’ met Oekraïense vluchtelingen ligt bij de Russische staat en de operatie staat onder leiding van de regeringspartij Verenigd Rusland.

Vluchthaven voor gedeporteerden

Daarnaast zijn er echter ook vrijwilligers opgedoken die de staat niet vertrouwen en officiële vluchtelingenorganisaties willen omzeilen. Ze hebben zich verenigd op sites op het dark web en gebruiken versleutelde berichtendiensten als WhatsApp, Telegram en Signal om spullen en geld te verzamelen of een vlieg- of treinkaartje te kopen. Zo kunnen vluchtelingen terugkeren naar Oekraïne of naar andere plaatsen waar ze eigenlijk heen wilden tijdens hun vlucht, maar waar ze door de belegering van hun stad of dorp niet konden komen.

Deze vrijwilligers op het dark web heten ‘partizanen’ of ‘mieren’. Meestal werken ze anoniem of onder valse namen.

Eén van de coördinatoren van deze vrijwilligersgroepen schreef mij onlangs dat er op deze manier ‘momenteel ongeveer 250 Oekraïense vluchtelingen per dag Rusland worden uitgeholpen’. Hij schreef me: ‘Ik persoonlijk heb tot nu toe achttien burgers uit Oekraïne geholpen. Er zijn veel mensen zoals ik, maar niet genoeg om alle vluchtelingen echte hulp te bieden.’

De autoriteiten en officiële hulpfondsen ondersteunen dit soort 'horizontale' initiatieven van vrijwilligers niet. Volgens de coördinator proberen zij hen op alle mogelijke manieren te dwarsbomen. De staat stuurt vluchtelingen bewust naar het Verre Oosten, ‘wetende dat ze daar in de nabije toekomst niet weg kunnen’, schreef de coördinator.

In principe schenden hij en andere Russen die vluchtelingen wel écht willen helpen de Russische wet niet. 'Het probleem is dat de wet in Rusland niet langer werkt', aldus de coördinator. ‘Ieder van ons, die in Rusland woont, kan met het bestuursrecht of het strafrecht worden aangepakt.’

In een trein van Kyiv naar Lviv. Foto Andriy Dubchak / AP- Scanpix - Leta - LibertySu

Via Rostov a/d Don en Vladivostok naar Gdańsk en Dortmund

‘We zijn allemaal vluchtelingen. Iedereen is anders, maar allen zijn vluchtelingen. Sommigen lopen in vodden en te voet. Anderen zitten in chique auto's en hebben prachtige jurken aan. Sommige komen omdat hun ‘hart het niet meer verdraagt’, anderen uit ‘verstandelijk verdriet’.^[i] Sommigen omdat ze de oorlog willen ontvluchten en honger hebben. Anderen zoeken naar rijkdom en welvaart. Maar het zijn allemaal vluchtelingen om dezelfde reden: de menselijke angst. Daarom moeten we elkaar helpen, ondanks het feit dat we allemaal anders zijn’, aldus Andrej, een van die ‘mieren’ uit het hulpnetwerk. Ik ontmoet Andrej op het vliegveld Chrabrovo bij Kaliningrad. Hij is daar om een familie Oekraïense vluchtelingen op te vangen, die vanuit Vladivostok via Kaliningrad heeft moeten vliegen om terug te kunnen naar Kyiv of naar Polen.

‘Toen ik Ljoedmila (71) voor het eerst belde, zat ze in een vliegtuig vanuit Moskou naar Kaliningrad. Het eerste wat ze zei was: “alsjeblieft Androesja, verlaat me niet, anders zal ik sterven”,’ vertelt Andrej bij onze ontmoeting op Chrabrovo. ‘Ik wil niet pathetisch zijn, maar op zo'n moment begrijp je plotseling duidelijk dat het leven van deze vreemdeling van jou afhangt. Niet van de staat, van een partij of van een maatschappelijke organisatie, maar van jou persoonlijk en van jouw verantwoordelijkheidsgevoel.’

Andrej vertelt me vervolgens het verhaal van Ljoedmila. Bij aankomst op het vliegveld bij in Kaliningrad werd Ljoedmila lange tijd niet doorgelaten door de politie. Plotseling belde een man hem vanaf haar mobiele telefoon en vroeg: ‘wie wacht haar op en op welk adres in Kaliningrad zal zij verblijven?’ Snel kwam Ljoedmila zelf de aankomsthal binnenlopen, vergezeld door een jongeman in burger die haar met haar bagage hielp.

‘Ben je een vrijwilliger?’, vroeg de jongeman in burger.
‘Nee, ik ben een zakenman’, antwoordde Andrej met een grapje.

De man in burger reageerde niet en liep terug naar het afgesloten deel achter de aankomsthal. ‘Excuus dat je zo lang hebt moeten wachten’, zei Ljoedmila, een tengere oudere vrouw met rood haar en drie zware tassen bij zich: ‘Ik moest een vragenlijst invullen en veel vragen beantwoorden. Ik heb dit in Marioepol al een miljoen keer moeten doen. Maar elke keer willen ze dat ik het weer doe. Ik wil gewoon terug naar mijn kinderen. Het spijt me dat ik huil. Ik huil sinds het begin van de oorlog.’

Tijdens de ineenstorting van de Sovjet-Unie (1991) werden de drie Baltische sovjetrepublieken onafhankelijke landen en na een decennium zelfs lid van de EU en de NAVO. De Russische regio Kaliningrad werd zo een exclave van ‘moederland’ Rusland. In de eerste week van de ‘militaire speciale operatie’ in Oekraïne werd het Europese luchtruim voor Russische luchtvaartmaatschappijen gesloten. Ook het trein- en autoverkeer naar Rusland werd moeilijker. Vliegtuigen moeten nu een langere route via de neutrale wateren van de Oostzee nemen om Kaliningrad te bereiken.

Boekhoudster in Marioepol

Ljoedmila werd geboren en woonde haar hele leven jaar in Marioepol. Ze studeerde daar, waarna ze werkte als boekhouder in een ziekenhuis dat nu een ruïne is. Ze was er getrouwd met een Griekse priester^[ii], die 15 jaar geleden door een hartaanval stierf. ‘Ik ben hem erg dankbaar. Hij heeft me geleerd om ook onder het Sovjetregime in God te geloven’, aldus Ljoedmila.

Ljoedmila vluchtte op 21 maart met haar familie uit Marioepol. Ze woonde daar in een eigen huis. ‘We verstopten ons allemaal in de kelder van ons huis. Mijn jongste zoon (40), zijn vrouw, twee kinderen en mijn oudste zoon (48) met zijn vrouw en twee kinderen. We woonden in de kelder totdat het hele huis was vernietigd. Het was eng! We waren bang. De kinderen waren aanvankelijk nergens bang voor, soms zongen en dansten ze terwijl boven ons bommen explodeerden. Geweldig. Kleine kinderen zijn als onredelijke dieren die niet bekend zijn met het vreselijke gevoel van de dood. Daarom zijn ze niet bang, in tegenstelling tot ons volwassenen die wel begrijpen wat de dood is. Mijn God, je kunt je niet voorstellen hoe het was toen plotseling mijn kleindochter naar me toe kwam en vroeg: “Oma, zullen we sterven?” Ik kon er niet tegen en begon te huilen. Waarop ze me vroeg: “Grootmoeder, ga ik sterven?” Ze had ontdekt wat doodgaan is. Haar vader, die ons in de gaten hield, stond op en zei: “Genoeg, we vertrekken, we kunnen hier niet meer blijven!" En we vertrokken’, vertelde Ljoedmila op weg van het vliegveld naar een appartement in Kaliningrad, dat Andrej tijdelijk had gehuurd.

Andrej moet haar helpen om vanuit Kaliningrad in Gdańsk te komen, waar iemand anders Ljoedmila zal opvangen en op een vliegtuig naar Dortmund zal zien te krijgen. Haar kinderen en kleinkinderen wonen momenteel namelijk in Duitsland.

Spoorwegstation Lviv. Foto Dan Kitwood / Getty Images - LibertySu

Van Taganrog naar Vladivostok en terug tot Gdańsk en Kyiv

Ljoedmila is niet de enige Oekraïense vluchteling die Andrej heeft geholpen.

Omdat het vliegtuig van Vladivostok naar Moskou twee uur te laat aankwam, moest een andere familie uit Marioepol lang wachten op een volgende vlucht naar Kaliningrad. Om zes uur 's ochtends werden ze, net als Ljoedmila eerder, gedwongen om vragenlijsten in te vullen en de mondelinge vragen van een man in burgerkleding te beantwoorden.

De familie bestaat uit Masja (25) en haar zoon Kirill (4), en Natalia (60), de moeder van Masja die een groot deel van haar leven heeft gewerkt als technisch operateur in de hoogovens van Azovstal. ‘Ik ben al langer gewend aan al deze vragen, maar ze blijven monsterlijk en dom. Ze vroegen me bijvoorbeeld of ik fragmenten van raketten vanuit Marioepol naar Rusland mee heb genomen. Overal vroegen ze om één of andere reden naar raketsplinters die ik zou hebben kunnen meenemen’, vertelde Masja aan Andrej toen ze elkaar op het vliegveld Chrabrovo voor het eerst in hun leven ontmoetten. ‘Maar zulke vragen zijn niet eng. Enger was het voor mij dat ze ook mijn telefoon controleerden. Daar heb ik foto’s op staan van mijn zoon, moeder, vrienden. Ze namen mijn telefoon van me af, liepen er mee weg en konden mijn leven bekijken. Begrijp je dat juist dat verschrikkelijk was?’

Gewoon mens blijven

Ook Natalia en haar (klein)kinderen uit Marioepol sliepen bijna een dag in een appartement dat Andrej had gehuurd.

‘Ik heb een heel eenvoudige taak’, legt Andrej uit. ‘Dit is geen heldendom. Dit is een vorm van hulp die zowel vluchtelingen als ik nodig hebben. Ze helpen mij namelijk ook. Ze helpen mij om me mens te voelen’, vertelt Andrej. ‘Ik ontmoet ze gewoon op de luchthaven. Ik breng ze naar het appartement dat ik heb gehuurd. Ik koop wat levensmiddelen en tickets. En ik breng ze uiteindelijk naar de grens met Polen of Litouwen. Daar geeft ik iedereen 50 euro en 300 złoty, zodat ze onderweg koffie kunnen drinken en iets kunnen eten. Dat is alles waarmee ik hen kan helpen. Ik ben niet rijk en ook geen overheidsvrijwilliger. Ik wil gewoon mens blijven. Ik wil geen patriot zijn en geen nazi^[iii], maar een mens. Deze mensen, die de oorlog zijn ontvlucht, helpen me m’n menselijke gevoelens te behouden. In Rusland kan bijna iedereen hieraan meedoen, maar niet iedereen weet hoe. Daarom verberg ik mijn acties niet en praat ik er publiekelijk over. Ik weet niet wie de mensen zijn, die me via Telegram of andere berichtendiensten hebben gevraagd om te helpen. Ik heb ze nooit gezien en het is onwaarschijnlijk dat ik ze ooit zal zien. Ze namen me op in een Telegramgroep, die weer wordt opgeheven zodra de vluchtelingen het doel van hun vlucht hebben bereiken. We kennen elkaar niet persoonlijk, maar ieder van ons ontmoet vluchtelingen op z’n pad.’

Immanuel Kant: oorlog schept alleen kwaad

Voordat Masja naar Gdańsk vertrok, wilde ze met haar zoon Kirill naar het graf van Immanuel Kant die in het huidige Kaliningrad begraven ligt. De beroemde Duitse filosoof wordt in de Russische propaganda neergezet als een ‘Russische onderdaan’, omdat Köningsberg tijdens de Zevenjarige Oorlog (1756-1763) kortstondig deel was van het Russische Rijk en trouw moest zweren aan de Russische tsarina Elizabeth, zo ongeveer net als nu gebeurt met Vladimir Poetin die via een vereenvoudigde procedure paspoorten verstrekt aan Oekraïners in de door Rusland de bezette gebieden. De huidige propaganda vermeldt er niet bij dat tsaar Peter III vier jaar later alweer vrede sloot met Pruisen en het door Russische troepen bezette gebied vrijwillig weer aan Pruisen overdroeg. Immanuel Kant schreef indertijd: ‘Oorlog is zo’n kwaad, omdat oorlog meer slechte mensen schept dan opruimt.’

‘Mijn moeder legde ons uit dat we weggingen uit Vladivostok omdat ze ons daar toch geen werk willen geven, omdat het leven er erg duur is en we in dat kleine dorpje Vrangel, drie uur van Vladivostok, geen woning zouden kunnen krijgen’, aldus Masja. ‘Dat klopt. Maar de belangrijkste reden was toch een andere’, vertelde ze aan haar helpers in Kaliningrad. ‘Mijn broer en zijn zoon wonen in Nachodka, niet ver van het dorp Wrangel. Hij is getrouwd en werkt er als bouwvakker. Om hem zijn we naar Vladivostok gegaan, nadat Marioepol wekenlang was gebombardeerd en wij niet meer in onze kelder konden schuilen maar moesten vluchten. Toen we 24 maart te voet en via een door Russen opengestelde corridor in Rusland aankwamen en in een gymnastieklokaal moesten slapen, hebben we contact opgenomen met mijn broer. Hij bood aan om naar het Verre Oosten door te reizen.’

Afscheid op spoorwegstation in Kyiv. Foto Vadim Gpirda / AP - Scanpix - Leta - LibertySu

Terwijl ze dat vertelde, vloog er een gewoon vliegtuig over. Meteen drukte Masja haar hoofd in de schouders. ‘Sorry, ik ben bang van het geluid van vliegtuigen. Dat is het geluid van oorlog. Oorlog heeft een geluid, net zoals oorlog ook een geur heeft.’

Vijanden binnen één familie

‘Aanvankelijk waren we in Nachodka gelukkig bij mijn broer. Maar niet voor lang. Toen we hem vertelde hoe ons huis was gebombardeerd, het huis waarin we beiden zijn geboren en woonden, vroeg hij: “Weet je zeker dat Russische vliegtuigen bombardeerden?”. Toen ik antwoordde “hoe kan ik het niet zeker weten, als ik zelf deze vliegtuigen met de koplampen aan bommen heb zien afgooien?”, zei hij alleen maar: “De Oekraïense krijgsmacht heeft dezelfde vliegtuigen als de Russische, misschien waren dit Oekraïense vliegtuigen”.’

‘Dat stemde me bitter. Ik was mijn eigen broer kwijtgeraakt. Hij was niet omgekomen in de oorlog, goddank, maar we hadden hem wel verloren’, aldus Masja. ‘Ik heb het mijn moeder niet verteld, zij is ook zijn moeder. Maar we konden niet langer samenleven. Het gif van deze oorlog raken we nooit meer kwijt. Omdat mijn broer de oorlog niet met eigen ogen heeft gezien, zal hij de aard van de oorlog in zijn hart nooit accepteren. De oorlog heeft ons tot vijanden gemaakt.’

‘s Morgens vroeg ging Andrej met de familie van Masja in de auto naar de grens met Polen. Er waren praktisch geen mensen bij de post. Formeel is de grens ook open. Toch was de inspectieprocedure voor de Oekraïense vluchtelingen die de grens over wilden een herhaling van wat ze al hadden meegemaakt. In een apart kantoortje werden ze verhoord en doorzocht en moesten ze wederom een vragenlijst invullen. Drie Oekraïense mannen werden om onbekende redenen niet doorgelaten. Het hele proces van het passeren van de Russisch-Poolse grens duurde iets meer dan drie uur.

Facebook stelt gerust

De volgende dag las Andrej op Facebook, een sociaal medium dat in Rusland is geblokkeerd, dat Ljoedmila en haar kinderen en kleinkinderen waren doorgereisd en op de luchthaven in Dortmund waren opgevangen.

Natalia, Masja en Kirill werden op het treinstation in Kiev opgewacht door vrienden.

Afgaande op de foto’s, die er op de Facebook-pagina’s stonden, waren ze blij.

Noten

Om redenen, die vermoedelijk geen toelichting behoeven, zijn alle hoofdpersonen in dit artikel (deels) geanonimiseerd. 
^[i] ‘Горе от ума’ is een in Rusland alom bekend gezegde dat is ontleend aan de Russische dichter/diplomaat Aleksandr Gribojedov (1795-1829).
^[ii] Voor de oorlog woonde er in Marioepol talrijke etnische Grieken, die ongeveer 5 procent van de bevolking uitmaakten.
^[iii] Iedereen die het oneens is met de ‘speciale militaire operatie’ in Oekraïne wordt op de Russische televisie al gauw een ‘nazi’ genoemd.