Moskou is woedend over Litouwens stopzetting van de doorvoer van metaal naar Kaliningrad. Nikolaj Patroesjev riep de Veiligheidsraad bijeen in de havenstad, Poetin beloofde Loekasjenko Iskander-raketten met kernkoppen en de Litouwse president vraagt extra NAVO-troepen om de grens te versterken. Militair analisten kijken weer naar de Suwalki-corridor, het kleine grensstrookje tussen Polen en Litouwen, waar Rusland de band tussen de Europese Unie en het Balticum zou kunnen doorknippen, schrijft Laura Starink.

De Russische Veiligheidsraad kwam speciaal in Kaliningrad bijeen onder leiding van Nikolaj Patroesjev (foto Andrej Tsjibis, gouverneur van Moermansk)

door Laura Starink

Woedend reageerde Rusland op Litouwens besluit, op 18 juni, om het treintransport van door de EU op een sanctielijst gezette goederen vanuit Rusland naar de Russische exclave Kaliningrad aan de Baltische Zee stop te zetten. Nikolaj Patroesjev, hoofd van de Russische Veiligheidsraad en na Poetin de machtigste man van het land, was juist naar de voor Rusland belangrijke strategische noordelijke zeehaven gevlogen voor een zitting van zijn Raad, belegd als reactie op het besluit van Finland en Zweden om zo snel mogelijk toe te treden tot de NAVO.

Havik Patroesjev, door analist Mark Galeotti tot de 'gevaarlijkste man van Rusland' gedoopt, gaf direct venijnig commentaar op de Litouwse maatregel die het internationaal recht zou schenden en ‘ernstige negatieve gevolgen zal hebben op de bevolking van Litouwen’. 

Ook het Kremlin veroordeelde de sanctiemaatregel van Litouwen als ‘illegaal en zonder precedent’. Het Russische ministerie van Buitenlandse Zaken ontbood de EU-ambassadeur in Moskou om ‘de ontoelaatbaarheid van zulke daden, die een schending zijn van de juridische en politieke verplichtingen van de Europese Unie en leiden tot een escalatie van spanningen’. 

Iskander raketten naar Belarus

Intussen had Poetin het afgelopen weekeinde in Petersburg een extra ontmoeting met de Witrussische president Loekasjenko, waarin hij hem Iskander-raketten toezegde met mogelijk kernkoppen. Poetin probeert Belarus steeds actiever te betrekken bij de oorlog in Oekraïne. Witrussische ballingen en de Oekraïense geheime dienst signaleren de afgelopen dagen een intensivering van activiteit in Belarus. Zo werd Oekraïne volgens de Oekraïners op 25 juni voor het eerst met raketten vanaf Witrussisch grondgebied beschoten.

Maar Poetin gebruikt Belarus ook in de escalatie rondom Kaliningrad. Loekasjenko noemde de blokkade van Kaliningrad direct een 'oorlogsverklaring' aan Rusland.

De Litouwse overheid reageerde aanvankelijk kalm. Premier Ingrida Symonyte noemde de bewering dat Kaliningrad geblokkeerd is ‘een leugen’. De stopzetting van de doorvoer van staal en metaal is niet meer dan het opvolgen van een EU-sanctiemaatregel die vanaf 15 juni de levering van die goederen aan Rusland verbiedt. De doorvoer van staal vormt slechts 1% van de goederenstroom via Litouwen naar Kaliningrad. De rest van de doorvoer is onbelemmerd, en dat geldt ook voor de doorreis van personen van Rusland naar Kalingrad en vice versa, aldus de premier. Ook volgens de Europese Unie doet Litouwen niet meer dan de unaniem aanvaarde sanctiemaatregelen tegen Rusland uitvoeren.

Toch vroeg de Litouwse president Gitanas Nauseda op 25 juni voor de zekerheid om NAVO-versterkingen bij de grens met Rusland en Belarus. 

De Litouwse president Gitanas Nauseda vraagt om extra NAVO-troepen

De Litouwse minister van Buitenlandse Zaken Gabrielius Landsbergis twitterde: ‘Samengevat: Oekraïens graan, meer dan 10% van de voedselvoorraad van de wereld, wordt door Rusland in de Zwarte Zee geblokkeerd. Maar Rusland praat liever over de EU die 1% van de doorvoer naar Kaliningrad op een sanctielijst heeft gezet, en dat betreft staal en geen voedsel’.

Maar volgens de gouverneur van Kaliningrad, Anton Alichanov, betreft de blokkade bijna de helft van de normale doorvoer van goederen per trein door Litouwen. Hij verwijst daarbij naar de EU-lijst van goederen die niet meer naar Rusland mogen worden getransporteerd. Volgens de Russische krant Kommersant bevat de lijst, behalve metaal, ook curiosa zoals ‘truffels, sigaren, parfum, keramiek, audioapparatuur en goederen voor de luchtvaart en ruimtevaartindustrie’. De exclave Kaliningrad is zeer afhankelijk van import, die vanaf nu alleen nog maar via de lucht en de zee (vanuit Petersburg) kan plaatsvinden. Volgens Alichanov moet de zeevloot echter rap worden uitgebreid om het vervoer te compenseren. Prijsstijgingen zijn onvermijdelijk.

De kathedraal van Königsberg werd gerestaureerd. Hier ligt Immanuel Kant begraven. 

Militair belangrijke voorpost

Kaliningrad, het vroegere Duitse Königsberg, de geboortestad van de Duitse filosoof Immanuel Kant, werd in april 1945 veroverd door het Rode Leger en later door de geallieerden aan Stalin afgestaan. Voor de Sovjet-Unie was het een belangrijke ijsvrije haven. Zolang de Baltische staten onderdeel uitmaakten van de Sovjet-Unie lag Kaliningrad gewoon op Sovjet-grondgebied, maar na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in 1991 en de uitbreiding van de EU met de Oost-Europese lidstaten werd de provincie een Russische exclave in Europa, grenzend aan Polen en Litouwen. Onder Jeltsin verbeterden de betrekkingen met de Europese buurlanden spectaculair; in Kaliningrad was zelfs sprake van een culturele bloeiperiode.  

Van Königsberg naar Kaliningrad

Na de verovering van Königsberg in 1945 werd de Duitse bevolking eind jaren 40 uit de stad verdreven. De stad werd omgedoopt in Kaliningrad, naar de eerste president van de USSR, en bevolkt met Russen en Witrussen. Hoewel Königsberg door de Russen én door de Britten zwaar was gebombardeerd, stonden de nieuwe bewoners paf over de schoonheid en rijkdom van de stad. 

De kolonisten raakten niet uitgekeken op de Duitse villa’s en kastelen in en om de stad en op de sjieke badplaatsen aan de kust. De Russen, vaak afkomstig uit door de nazi's verbrande dorpen en steden, begrepen niet waarom de ongekend rijke Duitsers de arme Sovjet-Unie überhaupt waren binnengevallen. Om de resten van de Duitse charme van de stad uit de weg te ruimen liet de Sovjet-overheid nog in de jaren zestig de ruïne van het keizerlijke Schloss in de binnenstad opblazen. Om protest te smoren, gebeurde dat in het holst van de nacht.

Geleidelijk aan werd Kaliningrad zo een vreemd mengsel tussen Duitse vergane glorie en Sovjet-nieuwbouw. Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie vond er een opleving plaats in de belangstelling voor de Duitse geschiedenis van de stad. Russische historici interviewden de eerste generatie Russische kolonisten en dat leverde indrukwekkende verslagen over de eerste naoorlogse periode op. Er ontspon zich zelfs een discussie om de stad om te dopen in Kantograd (Stad van Kant). Duitse nazaten van de bewoners spoorden naar Königsberg, en de banden met Polen en Litouwen werden fors aangehaald. Er ontstond een levendige handel en culturele en toeristische uitwisseling met de buurlanden. Fotografen legden zorgvuldig alle oude Duitse resten en ruïnes vast.

Russen uit Kaliningrad konden praktisch visumvrij naar Gdansk en Vilnius reizen voor ontspanning, zaken en boodschappen. Als je met de bus van Kaliningrad naar Gdansk reed, stonden aan de Poolse kant van de grens grote welkomstborden in het Russisch, waarin consumenten werden verlokt met voordelige aanbiedingen in Poolse supermarkten. De Hanzestad was een geliefde vakantiebestemming voor Russen, die gemakkelijk een 72-uursvisum konden krijgen.

Daaraan is onder Poetin rap een einde gemaakt. Inmiddels is de stad een militaire voorpost tegen de NAVO geworden en in 2015 werden er Iskander-raketten gestationeerd. Economisch ging het in Kaliningrad, mede door het nieuwe isolement, steeds slechter. De betrekkingen met Polen en Litouwen zijn, zeker sinds het begin van de oorlog in Oekraïne, tot ver beneden het vriespunt gedaald en de inwoners van Kaliningrad plukken daar de wrange vruchten van. De export naar Noorwegen, China, Algerije en andere landen staat sinds de EU-sancties onder druk en in mei staakte Litouwen de afname van elektriciteit uit centrales in Kaliningrad.

De Suwalki Corridor is het enige stukje grond waarmee de Baltische landen (Litouwen) aan de Europese Unie (Polen) grenst  

Het is geen toeval dat er afgelopen week militaire oefeningen werden gehouden in Kaliningrad, met medewerking van de Russische Baltische Vloot. Militaire analisten kijken met argusogen naar de zogenaamde Suwalki-corridor, het 60 km lange stukje grens dat Polen scheidt van Litouwen. Het is het enige grondgebied dat de Baltische republieken verbindt met Polen en dus met de rest van de Europese Unie. Met steun vanuit Belarus kan Rusland bij de Suwalki-corridor de Baltische landen dus territoriaal afgrendelen van de Europese Unie en de NAVO. Ten noordwesten van de grensstrook ligt Rusland (Kaliningrad) en ten zuidwesten de grens met Belarus, dat sinds de opstand tegen Loekasjenko van 2020 totaal is uitgeleverd aan Rusland. 

Volgens analisten was het ook geen toeval dat in 2021 de grootste stroom Iraakse vluchtelingen die via Belarus naar Polen werd geleid zich concentreerde bij de Suwalki-corridor. Loekasjenko haalde vorig jaar massaal Iraakse vluchtelingen naar zijn land om een vluchtelingencrisis in de Europese Unie te veroorzaken. Dat gaf de (Wit-)Russische overheid de mogelijkheid de stabiliteit van de Pools-Litouwse grens te testen. De Polen sloten de grensovergangen met Belarus hermetisch af, een groot contrast met de gastvrijheid die de honderdduizenden Oekraïense vluchtelingen dit jaar ten deel viel. 

Stefan Bilas (68) woont in Polen vlakbij de Suwalki-corridor. Gevraagd of hij verwacht dat de Russen in aantocht zijn zei hij tegen The Guardian: 'Ik denk er elke dag aan. Ze kunnen elk moment komen. En ons doden in ons bed. Wat ik van ze vind? Dat hou ik liever voor me.'

Het grootste aantal Iraakse vluchtelingen werd vorig jaar vanuit Minsk naar de Suwalki-corridor gedirigeerd.