Volgens Hermitage-directeur Michail Piotrovski is de oorlog tegen Oekraïne onderdeel van een ‘historische missie’ van Rusland die de wereld zal veranderen. Zijn museum in Sint-Petersburg vecht daarom onvoorwaardelijk mee in het ‘culturele offensief’ van Rusland. ‘Als de kanonnen spreken, kunnen de muzen niet zwijgen’, aldus Piotrovski. Hubert Smeets vat de denkwereld samen van een van de machtigste kunstbazen van Rusland.

door Hubert Smeets

Michail Piotrovski, directeur van de Hermitage in Sint-Petersburg, ziet zichzelf als een culturele frontsoldaat in dienst van de Russische krijgsmacht. Volgens Piotrovski is zijn Hermitage bezig met een eigen ‘cultureel offensief’. Met deze ‘speciale operatie’ flankeert hij de Russische oorlog tegen Oekraïne. ‘Als de kanonnen spreken, kunnen de muzen niet zwijgen maar juist luid spreken’, zegt de museumdirecteur in een lang interview met de staatscourant Rossiiskaja Gazeta.

Dat Piotrovski zich schaart aan de zijde van president Vladimir Poetin is geen toeval. Ze kennen elkaar al dertig jaar. Toch is deze steun voor de oorlog tegen Oekraïne belangrijk voor het Kremlin. Piotrovski is namelijk geen doorsnee kunstmanager, maar een der machtigste bestuurders in de internationale kunstwereld.

Het ‘krachtige offensief’ waaraan hij nu bijdraagt, neemt veel verschillende gedaanten aan. Zo is Piotrovski trots op zijn werk in Parijs. In samenwerking met de Hermitage werd daar dit voorjaar in de Louis Vuiton Fondation het werk geëxposeerd van Henry Matisse, Edouard Manet en andere Europese impressionisten uit de collectie van de Russische textielbaron en maecenas Ivan Morozov (1871-1921). Eerder werd in Parijs ook de Europese schilderkunst tentoongesteld die de Russische koopman Sergej Sjtsjoekin (1864-1936) ruim een eeuw geleden had verzameld. De twee collecties zijn de beroemdste 19de-eeuwse particuliere kunstverzamelingen van Rusland.

Dat de Russische vlag tijdens die exposities bij Louis Vuiton boven het Bois de Boulogne wapperde, terwijl de oorlog tegen Oekraïne in volle gang was, was een uiting van dat ‘culturele offensief’. Met de Russische ‘helden Sjtsjoekin en Morozov’ hebben ‘wij het initiatief’ gegrepen, aldus Piotrovski. ‘Wij bepaalden en bepalen de mode. Dat is onze speciale operatie. Velen bevalt dat niet. Maar wij vallen gewoon aan’.

Rusland Europeser dan de EU

Die verwijzing naar Parijs, waar Franse impressionisten uit Russische collecties werden tentoongesteld, is geen toeval, maar past in een bredere historiografische visie. Volgens Piotrovski is Rusland, ondanks wat Aziatische elementen, een puur Europees land met meer wortels in de antieke oudheid van Athene en Rome dan pakweg Noorwegen en zeker ook de Verenigde Staten. ‘Wij zijn Europa en soms ook meer Europa dan veel van de klassieke Europese landen en zeker meer Europa dan de Europese Unie, die nu tot een Sovjet-Unie is geworden.’

De invasie in Oekraïne en de Europese sancties veranderen in zijn ogen niets aan de macht waarop Rusland binnen Europa aanspraak kan maken. Integendeel. Oorlogen horen bij Europa, meent Piotrovski die refereert aan de Dertigjarige Oorlog (1618-1648), de Eerste Wereldoorlog (1914-1919), uiteraard de Grote Vaderlandse oorlog (1941-1945) en de negenhonderd dagen durende blokkade van Leningrad.

Russische Rembrandts

Piotrovski borduurt in het interview met de Rossiiskaja Gazeta verder voort op die these dat Rusland Europeser is dan een groot deel van Europa zelf.

Zo eist hij een groot deel van de Europese (vroeg)moderne schilderkunst voor Rusland op. ‘De Hermitage is de encyclopedie van de mondiale cultuur, geschreven in het Russisch. De Rembrandts die zich al driehonderd jaar in de Hermitage bevinden, zijn Russische Rembrandts.’

Ook Henri Matisse is schatplichtig aan Rusland. Als maecenas Sjtsjoekin hem niet had laten kennismaken met Russische iconen, zou Matisse geen miniaturen hebben geschilderd. Zonder Sjtsjoekin zou het beroemde La Dance, dat in de Hermitage hangt, nooit zijn gemaakt, betoogt Piotrovski. Hetzelfde geldt volgens de museumdirecteur voor ‘het werk van de Oekraïens-Russische schrijver Nikolaj Gogol'. ‘Als wij geen Europa zouden zijn, zou Gogol, zittend in Italië, Dode Zielen niet hebben geschreven.’

Piotrovski met toenmalig president Medvedev en kroonprins Willem Alexander in Nederland anno 2009. Foto Kremlin.

Geen passant
Michaïl Piotrovski (1944) is geen passant in de Hermitage. Het museum in Sint-Petersburg wordt al bijna zestig jaar gerund door een soort Piotrovski-dynastie. Zijn vader Boris Piotrovski, van adellijke komaf en net als zijn zoon later academisch geschoold als oriëntalist, was van 1964 tot 1990 directeur van de Hermitage. Michail Piotrovski kreeg, na twee wilde tussenjaren tijdens de ontmanteling van de Sovjet-Unie, in 1992 de leiding over het museum.

In die tijd maakte hij kennis met Vladimir Poetin, die toen verantwoordelijk was voor de buitenlandse betrekkingen van Leningrad/Sint-Petersburg en in die functie samenwerkte met Piotrovski’s vrouw Jelena, een bedrijfseconome uit Moskou. Hun beider kinderen vervulden ook al snel sleutelfuncties in Sint-Petersburg. Dochter Maria kreeg een licentie om een filiaal van de Dresdner Bank te open. Zoon Boris werd vicegouverneur van de stad. De Piotrovski’s hebben rondom de Hermitage talrijke commerciële ondernemingen opgetuigd die ze ook ten eigen bate exploiteren.

De Russische kunstjournalist Jekaterina Barabasj vatte voor de Russische website Republic het succes van de familie-Piotrovski aldus samen: ‘Gewoon een zeer getalenteerde familie? In het algemeen zijn alle naasten rondom de president, evenals de kinderen van de naasten en de naasten van die naasten, op de een of andere manier catastrofaal getalenteerd’.

Rusland verandert de wereld

De oorlog tegen Oekraïne is volgens Piotrovski zelfs onderdeel van een nog groter verhaal, van de ‘historische missie’ van Rusland. ‘Ons land zal de wereld veranderen’, aldus Piotrovski. De afgelopen decennia waren moeilijk. ‘We hebben vaak een mes in onze rug gekregen’, zegt hij als hij verwijst naar de ‘vuiligheid’ waarmee een ex-oligarch als Michail Chodorkovski zijn oude vaderland besmeurt. ‘Maar nu weten we wel beter wie onze vrienden en onze vijanden zijn’.

‘We zijn allemaal militaristen en imperialisten. Wanneer de kanonnen spreken, moeten ook de muzen spreken.’

De annexatie van de Krim memorerend, zegt Piotrovski: ‘De eerste fase van de Scythische oorlog is voorbij. We trokken ons toen terug. Nu trekken we ons niet meer terug. De ommekeer is volbracht. We zitten nu in de slotfase. Ons land maakt een grootse wereldwijde transformatie door’. Lachend: ‘We zijn allemaal militaristen en imperialisten. Wanneer de kanonnen spreken, moeten ook de muzen spreken.’

Piotrovski spiegelt zich aan het ‘hoera-patriottisme’ aan het begin van de Eerste Wereldoorlog. ‘We wijzen dat enthousiasme van toen nu om een of andere reden af, maar het was zeer belangrijk. Enerzijds betekent oorlog bloed en dood. Anderzijds leidt oorlog ertoe dat mensen zichzelf kunnen bevestigen, tot de zelfbevestiging van de natie. Het Russische patriottisme is een gevoel van historische waardigheid’.

Niet de waarheid maar het moederland

In Rusland zelf hebben de uitlatingen van Piotrovski niet veel opzien gebaard. Al in 2018 liet Piotrovski zonder omwegen doorschemeren waar zijn prioriteiten lagen in geval van oorlog. In een talkshow voor de Russische televisie zei hij vier jaar geleden: ‘Als er oorlog uitbreekt, zal ik als erfgenaam van een Russische edelman de kant kiezen van het moederland en niet zijde van de waarheid’.

Voor talrijke musea en cultuurhistorici in Europa zijn de uitlatingen van Piotrovski misschien wel schokkend, veel consequenties zullen ze niet hebben. Buiten Rusland heeft de Hermitage niet veel belangen meer. De Hermitage aan de Amstel in Amsterdam verbrak begin maart de banden met het museum in Sint-Petersburg. Dat kon vrij makkelijk omdat er tussen beide musea geen andere zakelijke banden waren dan afspraken over enkele exposities met kunstwerken uit de grote Hermitage. In Londen was een filiaal al eerder gesloten. Ook de Hermitage in Las Vegas - ontworpen door de Nederlandse architect Rem Koolhaas die eveneens in Sint-Petersburg enkele grote opdrachten voor Piotrovski heeft uitgevoerd – is dicht. Een gepland filiaal in Barcelona is nooit opengegaan, omdat de gemeenteraad daar de beslissing nog niet had genomen voordat Poetin zijn oorlog tegen Oekraïne eind februari liet losbarsten. Alleen in Venetië bestaat nog een Italiaans researchcentrum dat in samenwerking met de Hermitage is opgezet.