Op 29 juni vond een zuivering plaats in de Russische toneelwereld. In drie theaters werd de artistieke en financiële leiding vervangen. Gogol Centrum, opgericht door de spraakmakende regisseur Kirill Serebrennikov is de facto opgeheven. Een nieuwe leiding trad aan en het theater krijgt de oude naam Gogol Theater terug. 'Ze sluiten Gogol Centrum  vanwege onze positie, eerlijkheid en vrijheid', zei de regisseur, die net nog schitterde op het Holland Festival. Serebrennikov is een fel tegenstander van de invasie in Oekraïne, aldus Laura Starink. 

'Pas op uw gezichten', scène uit het laatste tneelstuk van Serebrennikovs Gogol Centrum

door Laura Starink

Een van de beter ontvangen voorstellingen op het Holland Festival dit jaar was de opera Der Freischütz (1821) van Carl Maria von Weber in de regie van de Russische film- en toneelregisseur Kirill Serebrennikov (1969). De Russische toneelman maakte er een vrolijke parodie op de opera van, met wervelende scènes en intermezzi waarin de zangers zichzelf en hun beroep op de hak namen. Opmerkelijk was dat de in Rusland vervolgde regisseur op geen enkele manier refereerde aan de oorlog die zijn land tegen Oekraïne begonnen is. Sommige toeschouwers verbaasden zich daar over.

Maar over de positie van de toneelmaker tegenover de oorlog bestaat geen enkele onzekerheid en dat is vorige week zonneklaar geworden. In een zuivering in de Moskouse toneelwereld werd de leiding van zijn beroemde Gogol Centrum op 29 juni op last van de overheid overgenomen door gezagsgetrouwe kunstenaars. Volgens Serebrennikov is dat het einde van zijn toneelgezelschap: 'Ze sluiten Gogol Centrum  vanwege onze positie, eerlijkheid en vrijheid', zei de regisseur.

De zuivering maakt misschien duidelijk waarom Serebrennikov toespelingen op de politiek in zijn opera in Amsterdam achterwege liet (de opera was trouwens vermoedelijk ook al vóór de invasie van 24 februari in produktie genomen). De Russische toneelwereld, toch al op zijn retour door het reactionaire culturele beleid van de Russische overheid, is nu beroofd van een van de spraakmakendste toneelgezelschappen van het land. Een ontslagronde onder de acteurs valt te voorzien.

Tegelijk met het ontslag van de artistieke leiding van het Gogol Centrum werden op 29 juni nog 2 theaters aangepakt: het even aanzienlijke theater Sovremennik (De Tijdgenoot) en de School voor Modern Repertoir.     

De Theater-zaak

Kirill Serebrennikov gold met zijn avantgardistische theater Gogol Centrum lang als de meest drieste regisseur van Rusland, tot hij in 2017 tijdens de opnamen van zijn film Leto (Zomer, over de cultzanger Viktor Tsoj, ook in Nederland vertoond) in het holst van de nacht van zijn hotelkamerbed in Sint-Petersburg werd gelicht.    

De zaak tegen Serebrennikov c.s., de 'Theaterzaak' genoemd, trof ook enkele medewerkers van de regisseur. De verdachten werden gearresteerd wegens vermeende fraude met 129 miljoen roebel aan overheidssubsidie, bestemd voor een door Serebrennikov opgezette experimentele theatergroep voor jong talent. Het geld zou in hun zakken zijn verdwenen en niet zijn besteed aan de opvoering van de geplande toneelstukken.

Aanvankelijk zei de openbaar aanklager zelfs dat het toneelstuk Midzomernachtsdroom van William Shakespeare helemaal nooit was opgevoerd, terwijl de advocaten van de beklaagden met de juichende recensies wapperden en het stuk vele malen ten tonele is gebracht. Volgens de verdediging waren alle stukken waarvoor subsidie is verstrekt gewoon in het Gogol Centrum op de planken gezet en is er geen cent verdwenen. Uit de boekhouding zou zelfs blijken dat er voor de experimentele toneelstukken meer geld is uitgegeven dan er aan subsidie is binnengekomen. De zaak toonde aan hoe gevaarlijk het in Rusland is geworden voor culturele instellingen om staatssubsidie aan te nemen. Het wordt gebruikt als een stok om de hond te slaan.

Anderhalf jaar zat Serebrennikov met huisarrest thuis. De openbaar aanklager eiste zes jaar cel, het vonnis luidde 3,5 jaar voorwaardelijk en 10.000 euro boete. Een jaar later werd het contract van Serebrennikov als directeur van het door hem opgerichte Gogol Centrum niet verlengd. De artistieke leiding werd overgenomen door acteur Aleksej Agranovitsj, die Serebrennikovs werk voortzette. 

Rode nagellak

Serebrennikovs standpunt over de oorlog in Oekraïne is intussen kraakhelder. Op Telegram publiceerde hij eind mei zijn commentaar onder de titel 'Rode nagellak', een verwijzing naar de foto van een hand met roodgelakte nagels van een door de Russen vermoorde vrouw in Boetsja bij Kyiv, die iconisch werd voor de wreedheden van de Russische bezetter.

Kirill Serebrennikov (foto Holland Festival)

Serebrennikov schreef: 'Elke dag kijk ik naar de foto's van de oorlog. Ik kijk en kijk. Verwoeste steden, uitgebrande auto's, gedode mensen. Die rode nagellak op een dode hand. Iedere dag, waar ik ook ben, denk ik dat die vliegtuigen boven mij vliegen, dat ik het ben die een schuilkelder in moet vluchten. Mijn vrienden, zij die vertrokken zijn en zij die zijn gebleven, huilen al weken lang, mannen en vrouwen. Ik kan niet huilen. Iets hoopt zich in mij op, maar vindt geen uitweg.'

[...] 'Soldaten van mijn land zijn een ander land binnengevallen en begonnen het te vernietigen. Mensen te doden. Huizen te verwoesten. Uit Oekraïne rijden doodskisten en gestolen huishoudelijke apparaten naar Rusland, keren invaliden en haat terug. Die bommen van naar huis terugkerende haat hebben een kracht van meerdere Hiroshima's en ze scheuren mijn land aan stukken. Ze ondermijnen de toekomst van ieder mens, van ieder gezin. Die haat vaagt de hoop op welzijn en vrijheid weg. Een leven in angst en haat - dat is wat ons wacht, ons getuigen, deelnemers, slachtoffers van deze oorlog. Zelfs als wij er tegen zijn.'

'De staat heeft schijt aan de dode soldaten op de velden,  doodgeschoten burgers langs de kant van de weg: ze bederven de statistiek der overwinningen, ze hebben geen bestaansrecht'

'Een staat begint een oorlog om het genootschap van zijn eigen "heiligen" uit te breiden - de staat heeft immers voorbeelden nodig die nagevolgd kunnen worden en aantrekkelijke apocriefe verhalen. Ze hebben schijt aan de dode soldaten die achtergelaten worden op de velden, aan de doodgeschoten burgers die langs de kant van de weg liggen: dat is niet meer dan afgewerkt materiaal, ze bederven de statistiek der overwinningen, ze hebben geen bestaansrecht. Het is de kunst die nadenkt over deze lijken die zijn achtergelaten, hun laatste woorden, over hun dromen, over hun nooit geboren kinderen. Onbegraven lijken - dat zijn de helden van de hedendaagse literatuur, van eerlijke films, van oprecht theater.'

Ook Serebrennikovs opvolger Agranovitsj veroordeelde direct in februari 2022 de inval in Oekraïne en ondertekende een protestbrief van mensen uit de toneelwereld. De acteurs van Gogol Centrum zagen sinds de invasie uit protest af van de traditionele buigingen na iedere voorstelling.  

'Pas op uw gezichten', de laatste vrije voorstelling van Gogol Centrum

Laatste voorstelling

De laatste voorstelling in het theater was ironisch genoeg een nieuwe experimentele versie van het stuk 'Pas op uw gezichten', gebaseerd op gedichten van Andrej Voznesenski, dat een halve eeuw geleden (in 1970)  in het al even omstreden (en destijds ook gesloten) Tagankatheater werd opgevoerd. In die voorstelling zong de beroemde Russische bard Vladimir Vysotski voor het eerst zijn beroemde lied 'Wolvenjacht'. Het toneelstuk werd verboden.

Uit Wolvenjacht van bard Vysotski

Uit alle struiken loeren dubbelloopsgeweren /De schutters schieten doodgemoedereerd /In de sneeuw liggen de wolven te creperen/ Wij zijn tot schietschijven gedegradeerd

Er wordt gejaagd vandaag, er wordt gejaagd op wolven /De grijze moederwolf, de welp, de hele troep /Bloeddorstig krijsen drijvers, kwijlen geil hun honden /De sneeuw is roodbevlekt met vlaggen en met bloed

Voor Gogol Centrum baseerde regisseur Savva Saveljev de adaptatie van het oude stuk op een boek van de kunstenaar Vladislav Mamysjev-Monroe, die in 2013 op Bali in een zwembad verdronk. Volgens de recensie van Jekaterina Barabasj op de Russische site Republic gaat een plastisch chirurg op zoek naar de verloren gezichten van de genderfluïde helden van het stuk, terwijl gezichtsloze personages met de wapenstok op hem inslaan. 

'Zo blijkt dat de vrijheid vele gezichten heeft die niet altijd bekoorlijk zijn - ze kan komen in de gedaante van een man, die is verkleed als vrouw, of van een vrouw die zich gedraagt als een macho, of van een hooligan die vertelt hoe hij masturbeerde in zijn jeugd, of van een oude professor met een ietwat onduidelijke missie. Wat ze gemeen hebben is dat ze allemaal klappen oplopen, enkel en alleen omdat hun gezichten niet lijken op gewone gezichten, maar ondanks slaag en tortuur zullen ze de gezichten dragen die ze willen - Marilyn Monroe, de Paus van Rome, Dostojevski, [volkszangeres] Alla Poegatsjova of gewoon hun eigen gezicht,' schrijft Barabasj.

'Pas op uw gezichten' is niet geregisseerd door Srebrennikov, maar uit de recensie kun je opmaken dat het naadloos in zijn postmoderne aanpak paste. In de hete zomer van 2018 zag ik Serebrennikovs volgens het Russische Openbaar Ministerie nooit opgevoerde Midsummer Night's Dream, waarin hij Shakespeare aardig naar zijn hand had gezet. De slotscène was een echte Russische dronkenmansvariant van de Griekse mythe van Pyramus en Thisbe, met veel geschreeuw en gejammer.

Het stuk eindigde met een schitterende dodendans van het liefdespaar uit Ovidius' Metamorfosen, dat zichzelf van het leven berooft omdat ze alletwee dachten dat de ander al was omgekomen. De homo-erotiek van de dans was niet mis te verstaan, een steen des aanstoots voor de Russisch-orthodoxe moraalridders die de macht in de kunstwereld inmiddels hebben overgenomen. Eerder regisseerde Serebrennikov Gogols Dode zielen met slechts mannen op het toneel.

Toen ik in 2018 in de zaal zat, zat de regisseur al een jaar thuis met enkelband. Na het vonnis mocht hij zijn gastvoorstellingen in het buitenland weer hervatten en hij wasdan ook  in Amsterdam voor de regie van de opera Der Freischütz. Nu zijn theater definitief is geliquideerd, is de vraag hoe lang Serebrennikov nog in Rusland zal blijven.

De Russische overheid trok een streep door (het logo van) Gogol Centrum