De EU-sancties tegen Rusland strekken zich uit tot Russische staatsmedia. Staatskanaal RT/Sputnik en hoofdredacteur Margarita Simonjan staan nu ook op de sanctielijst. Samen met een groep providers en internetorganisaties heeft de Nederlandse Vereniging van Journalisten (NVJ) een zaak aangespannen bij het Europese Hof in Luxemburg, omdat de sancties volgens hen censuur zijn. Robert van der Noordaa en Hubert Smeets inventariseerden de publieke uitlatingen van Simonjan sinds het begin van de oorlog.
Margarita Simonjan leidt president Poetin rond bij RT, Moskou 2015. Foto Wikimedia Commons
door Robert van der Noordaa en Hubert Smeets
Nadat Rusland op 24 februari was begonnen aan de tweede fase van zijn oorlog tegen Oekraïne heeft de Europese Unie ook sancties afgekondigd tegen enkele Russische (staats)media en journalisten.
Een van de consequenties is dat de ‘buitenlandse’ zenders van RT (voorheen Russia Today) en Sputnik in veel lidstaten niet meer via de kabel of internet beschikbaar zijn. Zoals Russische burgers zich moeten bedienen van VPN-verbindingen als ze toegang willen hebben tot sociale media en buitenlandse websites, zo moeten Europeanen ook zo’n omweg bewandelen om RT en Sputnik te kunnen volgen.
De EU-sancties zijn gericht tegen meerdere massamedia die de Russische regering tot haar beschikking heeft om de Kremlin-boodschap uit te dragen. Maar voor de lidstaten van de Europese Unie is de blokkade van RT en Sputnik het belangrijkst, omdat die niet alleen in het Russisch uitzenden.
Megafoon Simonjan
RT runt een internationaal televisiekanaal dat in vier talen bericht (Russisch, Engels, Spaans en Arabisch), een documentair kanaal (Russisch, Engels en Frans) en een online platform (Duits). Sputnik komt voort uit het voormalige Golos Rossii (Stem van Rusland) en fungeert vooral als radiozender en website.
RT en Sputnik hebben één hoofdredacteur: Margarita Simonjan (1980), een journaliste die is geboren in de zuidelijke provincie Koeban en haar carrière in de jaren negentig begon als oorlogsverslaggever in Tsjetsjenië. Pas 25 jaar oud werd ze bij de oprichting van Russia Today in 2005 meteen al de hoofdredacteur van deze media-outlet. In 2014 kreeg ze het hoofdredacteurschap van Sputnik erbij.
Volgens de politiek gevangene Aleksej Navalny en zijn Fonds ter Bestrijding van Corruptie (FBK) is Simonjan corrupt. Samen met haar echtgenoot Tigran Keosajan (1966), een acteur en televisieproducer, zou ze privé talrijke (reclame)films voor de overheid en staatsbedrijven hebben gemaakt. De opbrengst van deze onderhands gegunde contracten zou in slechts enkele jaren tijd tot circa 12,5 miljoen euro zijn opgelopen.
Margarita Simonjan is een graag geziene gast in talkshows op de Russische staatstelevisie. Ze staat bekend om haar polemische stijl. Ook op Twitter manifesteert ze zich als een trouwe steunpilaar van de regering. Zij is zodoende een van de Russische journalisten die dienstbaar zijn aan de buitenlandse oorlogspolitiek van het Kremlin.
Late sancties
Toch zijn Simonjan en de meeste van haar collega’s tot voor kort nooit getroffen door het sanctiebeleid van de Europese Unie. De enige journalist die na het begin van de oorlog in 2014 niet meer naar Europa mocht komen, was Dmitri Kiseljov, toen niet alleen host van een woeste zondagse talkshow maar ook de directeur van de hele mediagroep Russia Today.
Acht jaar lang bleef de rest van de Russische (staats)journalistiek buiten schot, mede omdat de EU-lidstaten redeneren vanuit het Voltairiaanse beginsel dat ook de vijanden van de democratische rechtsstaat door de grondwettelijke persvrijheid moeten worden beschermd.
Talkshow Vladimir Solovjov
Pas na donderdag 24 februari – het begin van de grootschalige, ideologische, en ook genocidale fase van de oorlog tegen Oekraïne – heeft de EU ook journalisten op de korrel genomen. Simonjan staat nu ook op de Europese sanctielijst, samen met haar man Tigran Keosajan. De andere staatsjournalisten die sinds februari de EU niet meer inkomen zijn Vladimir Solovjov (talkshow-host van onder meer de talkshow De Avond), Olga Skabejeva (televisiepresentator van het programma 60 minuten), Jevgeni Popov (haar echtgenoot), Modest Kolerov (hoofdredacteur van het internetmedium Regnum), Roman Babajan (presentator bij Gazproms commerciële zender NTV), Zachar Prilepin (schrijver en journalist), Anton Krasovski (journalist bij RT), Arkadi Mamontov (journalist bij Rossia 1), Vladimir Kirijenko (baas van VKontakte en Odnoklasniki), Armen Gasparjan (bestuurslid bij RT en programmamaker bij FM Vesti en Sputnik), Artjom Sjeinin (programmamaker Pervy Kanal), Dmitri Koelikov (journalist, ministerie defensie), Konstantin Ernst (ceo Pervy Kanal) en Tigran Choedaverdjan (adjunct ceo van het conglomeraat Yandex).
Naar hemel of hel
Van deze kleine twintig personae non gratae is Simonjan de belangrijkste. Niet alleen is ze niet bij de Russische camera’s weg te slaan, als hoofdredacteur van RT heeft ze ook meer macht dan de andere geestverwanten.
Op de Russische journalisten hebben de Europese strafmaatregelen geen indruk gemaakt. Ook Simonjan heeft sinds 24 februari geen gas teruggenomen. Toen eind april duidelijk werd dat de Russische krijgsmacht in het defensief werd gedrongen, mijmerde ze over een eventuele kernoorlog. Zo zei ze op 29 april in een talkshow van de eveneens gesanctioneerde Solovjov: ‘Of we verliezen in Oekraïne of de Derde Wereldoorlog begint. Zij zullen sterven, wij zullen naar de hemel gaan. Persoonlijk, onszelf en onze leider Poetin kennende beschouw ik het pad van een Derde Wereldoorlog als realistischer. Dat dit alles zal eindigen in een nucleaire aanval lijkt mij waarschijnlijker. Nou, zo zij het.’
Doorklikken naar video
Een maand later legde Simonjan op de Russische televisie uit waarom Rusland het buurland Oekraïne niet op de knieën had gedwongen door een nucleaire aanval met bijvoorbeeld kernraketten van het type Sarmat. Een atoomoorlog zou alle Oekraïners hebben gedood en Rusland de mogelijkheid ontnemen om het Oekraïense volk te ‘separeren’ in de ‘onze’ en de ‘hunne’.
Doorklikken naar video
Honger als wapen
Maar de kans op een kernoorlog sloot zij desondanks niet uit. De ‘speciale militaire operatie’ kan maar op twee manieren aflopen, zei Simonjan eind mei in een talkshow. Of de oorlog eindigt ‘slecht voor de hele mensheid of in een overwinning voor Rusland’. ‘Een derde optie is er niet’, aldus Simonjan die vervolgens de jongeren in Rusland, die graag in Europa of Amerika zouden willen studeren, de les las omdat het tussen Oost en West toch nooit meer goed komt.
Doorklikken naar video
Simonjan houdt zich ook niet in wanneer president Poetin meeluistert. Op het jaarlijkse (internationale) economische forum in Sint-Petersburg stippelde ze, op het podium zittend naast Poetin, een strategie uit die voor Rusland winnend zou kunnen zijn: het bewust creëren van hongersnood in de wereld. ‘Alle hoop is gevestigd op honger. Wanneer er nu hongersnood uitbreekt, zullen de sancties worden opgeheven en begrijpt iedereen dat zonder vriendschap met ons er geen leven is’.
Simonjan: Doorklikken naar video
Margarita Simonjan: ‘Alle hoop is gevestigd op honger'
Sarcasme
Op Twitter heeft Simonjan zich eveneens stevig gemanifesteerd. De toon van haar tweets is, zoals bij veel Russische journalisten die de oorlog tegen Oekraïne ondersteunen, bijna altijd agressief en vaak ook cynisch of sarcastisch. Om haar stemmingswisselingen in beeld te brengen hebben we de bloemlezing van haar tweets chronologisch ingedeeld.
Op 14 februari 2022: ‘Ik ben er absoluut van overtuigd dat Rusland niet van plan is een oorlog in Oekraïne te beginnen. Als Rusland wordt gedwongen in te grijpen, dan is dat alleen met als doel de oorlog in Oekraïne te beëindigen en geen oorlog in Oekraïne te beginnen.’
Op 18 februari, zes dagen voor het begin van de tweede fase van de oorlog: ‘Morgen om zeven uur tweeëntwintig ben ik in Boryspil [het internationale vliegveld van Kyiv – red]’.
Op 10 maart, twee weken nadat de grootschalig invasie was ontketend: ‘Europeaan, zeg eerlijk, zwijg niet: De Rus voor jou is de nieuwe Jood. Je wil ons verbranden in de oven.’
Op 18 maart: ‘De Russische troepen deden goed werk. En de nazi's [Oekraïners – red] maakten het huis kapot, hakten de meubels in stukken, verbrandden de tegels, en toen kwamen ze bij mensen en eisten kleding en documenten om hier te ontsnappen’.
Op 20 maart: ‘Rusland is niet in oorlog met Oekraïners. Rusland, ik persoonlijk, niemand die hier zit, niemand die naar ons kijkt, gelooft dat alle Oekraïners nazi’s zijn, zoals u zei. Ik weet niet waarom u denkt dat wij alle Oekraïners als nazi’s bestempelen. Dat vinden wij natuurlijk niet.’
Op 7 april: ‘De laatste provocatie in Boetsja maakt duidelijk dat de informatie-impact van de tegenstanders op Russische burgers met vervalsingen, frames van gamesimulators, regelrechte leugens en omdraaien van begrippen aan zal blijven houden.’
Op 18 april: ‘Ze zeiden tegen me: "Ben je gek geworden? Wil je leven zoals in China?" Ja ik wil dat! Ik wil echt leven zoals in China. Ik droom gewoon dat we net als in China leven. China heeft geen Facebook en geen Google nodig, want China’s eigen Facebook en Google zijn honderd keer cooler dan de echte Facebook en Google.’
Op 9 mei: ‘Het Russische leger vecht op ZIJN grondgebied. Dat zijn de belangrijkste woorden van vandaag natuurlijk.’ En op dezelfde dag: ‘En nu nog eens honderd [100 ml d.w.z. twee glaasjes wodka – red] op onze jongens die nu daar zijn, op ONZE grond.'
Op 17 mei: ‘De “succesvol geëvacueerde” Azov-soldaten zouden zijn aangekomen bij hun nieuwe permanente basis: de Russische Federale Penitentiaire Dienst. Ik wens Kiev dat al hun evacuaties eindigen met zo'n succes.’
Doelstellingen
De televisieoptredens en tweets van Simonjan sporen bijna naadloos met de doelstellingen die RT heeft. In Rusland zelf kan er geen sprake zijn van een vrije mediaruimte. Volgens haar kan de Russische propaganda namelijk niet effectief zijn, zolang er geen censuur is. Al tien jaar droomt ze van totale mediacontrole, zoals in China, zei ze in april in een talkshow.
Doorklikken naar video
Over de methodiek van haar mediaconcern laat ze geen misverstand bestaan. RT mag dan in de EU worden geblokkeerd, Simonjan doet er niet geheimzinnig over dat ze deze blokkades weet te omzeilen. In een talkshow van Solovjov legde ze medio april uit dat RT allerlei partizanentrucs kent om de boodschap toch in het Westen uit te kunnen dragen.
Doorklikken naar video
Coalitie voor internetvrijheid
Dit soort doelstellingen en uitlatingen zijn voor de EU de aanleiding geweest om, nu Rusland oorlog voert tegen Oekraïne, ook RT en andere Russische staatsmedia in Europa te gaan blokkeren en de sancties niet meer te beperken tot politici, bestuurders en bedrijven.
Deze strafmaatregel kan echter geen genade vinden bij een coalitie van (commerciële) providers en andere organisaties die willen opkomen voor de vrijheid van meningsuiting op het wereldwijde web. Volgens deze groep is de blokkade door deze ruime formulering in feite een vorm van staatscensuur. De coalitie heeft daarom eind mei een verzoekschrift ingediend bij het Europese Hof in Luxemburg om deze sancties te vernietigen. Ze wil zo een rechtelijk oordeel afdwingen over de door de EU opgelegde blokkade van RT, Sputnik en andere Russische staatskanalen.
De Nederlandse Vereniging van Journalisten (NVJ) heeft zich bij deze coalitie aangesloten en steunt daarmee de rechtszaak in Luxemburg. Volgens de NVJ zijn RT en Sputnik weliswaar propagandakanalen en kunnen ze dus niet worden gekwalificeerd als journalistieke organisaties, maar volgens de vakorganisatie heeft de EU de maatregelen te ruim en vooral te onvoorwaardelijk ingekleed. Een belangrijke principiële steen des aanstoots voor het NVJ-bestuur is dat de EU-sancties niet zijn beperkt tot de huidige oorlog, maar dat de ‘maatregelen moeten worden gehandhaafd totdat de agressie tegen Oekraïne is beëindigd en totdat de Russische Federatie en de daarmee verbonden mediakanalen ophouden met propaganda tegen de Unie en haar lidstaten’.
De NVJ is er zich niettemin van bewust dat haar steun aan een rechtszaak, die het Kremlin in de kaart zou kunnen spelen, ook andersoortige principiële vragen oproept en gaat daarom snel een interne discussie aanzwengelen.
Journalistiek of propaganda
Centraal in de discussie over de Europese blokkade staan twee vragen.
1. Kunnen de Russische staatsmedia, die zich op het buitenlandse publiek richten, worden gerangschikt in de relatief lichte categorie ‘partijdige journalistiek’ en ‘propaganda’ of zijn de Kremlinkanalen vooral bezig met strafrechtelijke prakijken als ‘desinformatie’ en oorlogszuchtig ‘haat zaaien’ om de Europese democratische rechtsorde te ondermijnen?
2. Mogen de Europese autoriteiten zich het recht toe-eigenen om lagere overheden en commerciële providers dwingend op te leggen dat ze buitenlandse media niet meer mogen doorgeven? De coalitie, die streeft naar zogeheten ‘netneutraliteit’ en daarom die juridische procedure in Luxemburg aanhangig heeft gemaakt, betwist de ‘legitimiteit en proportionaliteit van ondemocratische censuurmaatregelen’ die ook nog eens niet door de overheid maar door internet-poortwachters moeten worden uitgevoerd.
Omdat de EU niet formeel in oorlog is, kan er volgens deze coalitie geen sprake zijn van beperkingen die alleen tijdens een staat van beleg denkbaar zijn.
Oppositionele stemmen uit Rusland
Democratische gezinde Russen hebben een minder hermetische opvatting over de EU-sancties tegen RT en hoofdredacteur Simonjan. Voorzitter Vjatsjeslav Bachmin (1947) van het Sacharov Centrum – een voormalig politiek gevangene (1980-1984) in de Sovjet-Unie die mede aan de wieg stond van het dissidente Helsinki-comité – ziet het principiële probleem, maar wijst er ook op dat de vrijheid van meningsuiting ook in Europa niet onbeperkt is.
‘RT en Sputnik presenteren de situatie zoals de Russische autoriteiten deze willen presenteren. Dat betekent dat ze geen informatie verspreiden, maar staatspropaganda promoten. Naar mijn mening is het verbieden van RT in Europa daarom geen mediaban. Het is eerder een verbod op de staatspropaganda door Rusland in een oorlogssituatie met een buurland. De westerse kijkers en consumenten van propaganda beschouwen deze media als een alternatieve informatiebron, maar in werkelijkheid is het een bron van desinformatie, althans met betrekking tot de situatie in Oekraïne en Rusland. Dit is natuurlijk een schending van vrijheid van meningsuiting. Maar in Europa is deze vrijheid toch ook beperkt. Men kan bijvoorbeeld geen fascisme bevorderen of de Holocaust ontkennen. Het is aan de Europeanen zelf om te beslissen of het de moeite waard is om dergelijke verboden te bestrijden. Maar ze moeten tenminste begrijpen wat RT en Sputnik zijn’, zegt Bachmin.
Tatjana Jankelevitsj. Foto Harvard
Tatjana Jankelevitsj (1950) - stiefdochter van de beroemde Russische dissident en Nobelprijswinnaar Andrej Sacharov – is al jarenlang verbonden aan de Harvard Universiteit waar zij een programma leidt op het gebied van mensenrechten. Zij classificeert RT en Sputnik niet als propaganda maar als een Russische overheids-tool voor indoctrinatie.
‘Ik kan RT en Sputnik geen nieuws noemen, zelfs geen propaganda. Het is indoctrinatie. RT en Sputnik verspreiden quasi-informatie die bedoeld is om het publiek te misleiden en te verwarren, vaak door zaken extreem te versimpelen. Ik noem de Russische televisie de "zombiedoos". De Russische "media" geven je het gevoel dat je omsingeld bent door vijanden. Het resultaat van de laatste 20 jaar is dat er succesvol een klimaat van xenofobie en racisme is gecreëerd.’
Jankelevitsj steunt desgevraagd de Europese sancties. ‘De sancties opheffen zou verraad zijn aan de vrijheid en alles waar betrouwbare media voor staan. De blokkade opheffen betekent dat de Russische staatsmachine van indoctrinatie terug kan komen.’
