Sinds het begin van de Russische invasie in Oekraïne, vijf maanden geleden, heeft Rusland aanzienlijke verliezen geleden. Terwijl gesneuvelde soldaten als helden worden begraven, worden militairen die de wapens neerleggen als landverraders gezien. Terwijl er in de Russische regio's sprake is van een verborgen mobilisatie, zijn er ook militairen en ouders die tegen de stroom in proberen te zwemmen, schrijft Wabke Waaijer.

Oproep aan mannen om mee te vechten in Oekraïne en zich aan te melden voor het vrijwilligersbataljon van Samara. 'Bedankt, kerels!' staat erboven. Foto Twitter.

door Wabke Waaijer

Het officiële aantal gesneuvelde Russische militairen is in Rusland staatsgeheim. Toch komen de overlijdensberichten van omgekomen soldaten via de regionale media gewoon door. In Krasnodar en Oelan-Oede zijn zelfs al straten vernoemd naar militairen die hun leven gaven voor de ‘speciale militaire operatie’, hetzelfde willen ze doen in Novosibirsk. Zo krijgt de oorlog in de Russische regio’s wel degelijk een gezicht.

Aleksandr Vasiljev uit Rostov Velikij stierf op 29-jarige leeftijd in Oekraïne en diende ook in Syrië. Hij werd op 20 juli begraven. Dit is te lezen op de lokale nieuwssite van Jaroslavl, een stad 250 kilometer ten noordoosten van Moskou. ‘Beste vrienden, tijdens de speciale militaire operatie in Oekraïne is onze streekgenoot Aleksandr Aleksejevitsj Vasiljev heroïsch gestorven, terwijl hij ons Vaderland tot de laatste minuut verdedigde en onverschrokken zijn militaire plicht uitvoerde, ’.

Onderaan het nieuwsbericht wordt vermeld dat de regio Jaroslavl sinds april nog veertien andere jongemannen heeft verloren aan de Russische invasie in Oekraïne waaronder ook piepjonge soldaten van twintig jaar.

Propaganda en kistgeld

In vergelijking met de Tsjetsjeense oorlogen, toen moeders met gevaar voor eigen leven Tsjetsjenië doorkruisten om hun zoons te zoeken, zijn de ouders van de in Oekraïne gestorven soldaten veel gelatener. Volgens mensenrechtenactivisten is dit typerend voor het Poetintijdperk waar de repressieve wetgeving burgers de mond snoert en de propaganda het laatste woord heeft.   

De Russische staatszender Rossija 1 toonde een reportage waarin de vader van een overleden militair zijn nieuwe Lada laat zien die hij kon aanschaffen dankzij het ‘kistgeld’ oftewel het smartengeld dat het gezin kreeg van de Russische overheid. Ieder gezin van een omgekomen militair heeft in ieder geval recht op een eenmalige uitkering van 7,4 miljoen roebel (120.000 euro). Daarbovenop volgt nog een aanvullende betaling van de regionale overheid van 5 miljoen roebel (80.000 euro). Volgens de vader had zijn omgekomen zoon altijd gedroomd van een witte Lada. De reportage kon rekenen op veel hoon op sociale media: ‘Een nieuwe Lada in plaats van een zoon die terugkeert van de oorlog’, klonk het op Twitter.

De bekende Russische mensenrechtenactiviste Svetlana Gannoesjkina van organisatie Burgerhulp (Grazjdanskoje Sodeistvije) zei tegen website Kavkaz.Realii dat de gelatenheid van veel ouders de macht van de propaganda toont. ‘(…) Hoewel niemand oorlog wil, is er geen duidelijk besef van het feit dat de staat niet doet wat zij zou moet doen. De propaganda doet zijn werk en ze zijn ervan overtuigd dat hun kinderen daar inderdaad het vaderland verdedigen.’

Ook Oesama Bajsajev, journalist en mensenrechtenactivist, denkt dat mensen geen reden zien om te protesteren omdat ze geloven wat de propaganda verkondigt, zo schrijft Kavkaz.Realii. ‘Waarom protesteren als je zelf vindt dat ze voor de goede zaak vechten, als je in plaats van zelfstandig na te denken, antwoord geeft met citaten “a la Solovjov en Simonjan” (twee van de grootste propagandisten en oorlogshitsers op de Russische staatstelevisie)’.

Begrafenis in Vladimir van vier hooggeplaatste officieren van Rosgvardia die sneuvelden tijdens de Russische invasie in Oekraine in maart 2022. Foto Twitter.

Verzoek aan de president

Toch zijn er ouders en echtgenotes die de onzekerheid over het lot van hun dierbaren niet langer willen dragen. Zo hebben meer dan honderd ouders en echtgenotes van Russische militairen die vermist zijn in Oekraïne een brief aan president Poetin geschreven. Hierin verzoeken zij hem om opheldering te geven over hun zoons. ‘Familieleden moeten zelf op zoek gaan naar de feiten en zelf bewijzen dat hun zoon of echtgenoot krijgsgevangen is (overleden) – zo is het in het hele land. De gevolmachtigde instanties doen hun werk slecht, er is geen hulp van de commandanten van de militaire eenheden’, staat er in de brief aan de president.

Ook wordt er geklaagd over het feit dat familieleden tegenstrijdige informatie krijgen. Zo schrijft één van de moeders dat haar 19-jarige zoon volgens het ene bericht omgekomen is, volgens het andere krijgsgevangen is genomen, en volgens een derde bericht nog altijd werkzaam is aan het front. Deze onduidelijke communicatie heeft er mee te maken dat het Russische Ministerie van Defensie alle soldaten die krijgsgevangen zijn genomen of vermist zijn officieel de status ‘vermist’ toekent. Hierdoor tasten familieleden in het duister en blijven zij vaak tegen beter weten in hoop houden. Bovendien heeft het financiële gevolgen. Pas als de dood van een militair officieel bevestigd is, krijgt een familie recht op de 7,5 miljoen roebel kistgeld en dit kan soms erg lang duren.

Weigeraars

Er zijn ook Russische militairen die de wapens neerleggen. Officiële cijfers over het aantal militairen of manschappen van de Russische Nationale Garde (Poetins prestigieuze ordetroepen) dat weigert (door) te vechten zijn niet voorhanden. Maar afgaande op het aantal hulpverzoeken dat organisaties die militairen juridisch bijstaan, krijgen, loopt het aantal weigeraars zeker in de duizenden. De onderzoeksjournalisten van de in april opgerichte onafhankelijke Russische nieuwssite Vjorstka houden het vooralsnog op een totaal van 1793 Russische militairen.

Mensenrechtenactivisten krijgen veel vragen over hoe militairen ontslag kunnen nemen of kunnen voorkomen om uitgezonden te worden naar Oekraïne, schrijft The Moscow Times. Zowel de militairen als advocaten en mensenrechtenactivisten die zich inzetten voor soldatenrechten, worden nu door de overheid onder druk gezet.

In principe hebben militairen in Rusland het recht om ontslag te nemen om wat voor reden dan ook, fysiek, dan wel psychologisch. Dit ontslag moet echter wel officieel ingediend worden anders kan het beschouwd worden als desertie waar gevangenisstraf op staat. Zo wordt de zaak van driehonderd militairen uit Dagestan die zonder ontslag af te wachten in maart zijn vertrokken uit Oekraïne (waarvan sommigen bevroren ledematen hadden die bij thuiskomst geamputeerd moesten worden) door een militaire rechtbank onderzocht.  

Verder doen commandanten er alles aan om hun manschappen te behouden, zegt mensenrechtenactivist Aleksej Tabаlov tegen The Moscow Times. De legerleiding probeert bijvoorbeeld misbruik te maken van de juridische onwetendheid van soldaten of druk uit te oefenen door te dreigen met strafzaken en beschuldigingen wegens verraad. Soms worden aanvragen voor ontslag eenvoudigweg genegeerd dan wel kwijtgemaakt zodat de ontslagprocedure vertraging oploopt. Of militairen worden ontslagen met een stempel in hun militaire boekje waarin staat ze geneigd zijn tot verraad. Dit kan hun verdere loopbaan in de weg staan.

"Zij weigerden hun militaire taken uit te voeren" staat er bovenaan dit billboard in de regio Stavropol. Na kritiek is het weggehaald. Foto Twitter.

Hoewel Russische militairen in theorie strafrechtelijk kunnen worden vervolgd voor het weigeren van deelname aan de ‘speciale operatie’, is dit voor zover bekend vooralsnog niet gebeurd zolang zij officieel hun ontslag hebben ingediend. Militair advocaat Maksim Grebenjoek spreekt van een soort stilzwijgende overeenkomst tussen legerleiding en militairen. Op voorwaarde dat ze geen negatieve dingen over hun ervaringen aan het front verspreiden, kunnen zij snel ontslag krijgen, zo luidt zijn commentaar in de Russische editie van de The Moscow Times.

Toch komen ook verhalen naar buiten van militairen die uit plichtsbesef terugkeren naar het front, ondanks het feit dat ze er psychisch dan wel fysiek doorheen zitten. Soms ook onder sociale druk van het thuisfront. De driehonderd gedeserteerde militairen uit Dagestan werden bij thuiskomst als verraders onthaald door de lokale inwoners. Weglopen van het leger wordt in de Kaukasus als een schande gezien. Dergelijke verhalen zijn er ook over militairen uit Boerjatië.

In de zuid-Russische regio Stavropol werd een billboard neer gezet met foto’s en namen van militairen die hun ‘militaire opdrachten weigerden uit te voeren’. Het billboard is na kritiek weer weggehaald, schrijft The Moscow Times maar het laat zien dat er wel degelijk campagne wordt gevoerd om mensen in het leger te houden.

Gevangen in Loehansk

De Russischtalige onderzoeksnieuwssite The Insider sprak met een vader wiens zoon weigert terug te keren naar het front. Hij wordt nu vastgehouden in de door Russen bezette Oekraïense regio Loehansk.

Na drie maanden vechten in Oekraïne was deze militair en zijn collega’s verlof beloofd en de mogelijkheid om verdere deelname aan de oorlog te weigeren. Maar nadat zij hun aanvraag om te stoppen hadden ingediend, werden zij gearresteerd en naar de officier van justitie in Loehansk gebracht. Inmiddels zitten ze al meer dan een maand vast in die regio. De omstandigheden waarin zij worden vastgehouden zijn slecht en er zou zelfs sprake zijn van marteling. De Russische militaire leiding zegt hier niets mee te maken te hebben omdat de militairen in handen zijn van bewapende eenheden uit de zelfverklaarde ‘volksrepubliek’ Loehansk.

Volgens de onafhankelijke Russische nieuwssite Vjorstka worden er zeker veertien Russische militairen die weigeren door te vechten vastgehouden in de Donbas, hun namen zijn vrijgegeven. The Insider spreekt van in totaal wel 133 Russische militairen die zouden worden vastgehouden in de regio Loehansk. Zij zouden gevangen worden gehouden in kelders in een speciaal daarvoor ingericht centrum in de regio Loehansk. De militairen die hier toezicht houden, zouden volgens de familieleden van de soldaten vermoedelijk tot het huurlingenbedrijf Wagner Group behoren dat in het verleden ook de Russische belangen diende op onder meer de Krim en in Oost-Oekraïne en Syrië.

Russische verliezen

De druk die wordt uitgeoefend op militairen die weigeren door te vechten, zou kunnen wijzen op een dreigend tekort aan manschappen aan Russische zijde. CIA directeur William Burns schat het aantal gesneuvelde Russische militairen na vijf maanden oorlog op vijftienduizend en spreekt van 45.000 gewonden. Volgens een samenwerkingsproject van de Russische onafhankelijke nieuwssites Mediazona en BBC Russian zijn er tot 28 juli zeker 5185 Russische militairen omgekomen.

Het werkelijke aantal ligt zeker hoger want deze telling is gebaseerd op de namen die dagelijks worden vrijgegeven door lokale media, autoriteiten, universiteiten en familieleden. Vermiste militairen of militairen die krijgsgevangen zijn geraakt, zijn bij deze onafhankelijke telling dus niet meegenomen.

De gesneuvelde militairen komen voornamelijk uit de arme regio’s met Dagestan (257 doden) en Boerjatië (223 doden) aan kop. Voor zover bekend zijn er ter vergelijking elf gesneuvelde militairen uit Moskou gemeld en dertig uit Sint-Petersburg. Het lage aantal gesneuvelde militairen uit Moskou (11) bevestigt het beeld dat de Russische invasie in Oekraïene voor de relatief mondige Moskovieten op afstand wordt gehouden.

 Overzicht van het aantal gesneuvelde Russische militairen tot 28 juli per regio gebaseerd op openbare bronnen door Mediazona en BBC Russian. Foto Twitter.

Richard Moore, hoofd van de Britse buitenlandse inlichtingendienst MI6 denkt dat het Russische leger uitgeput raakt omdat tekorten aan materieel en nieuwe soldaten een steeds groter probleem vormen. Russische militaire bloggers (waaronder MH17-verdachte Igor Girkin) die vinden dat Poetin Oekraïne harder moet aanpakken, waarschuwen dat Rusland de oorlog niet zal winnen zonder algehele mobilisatie.

In Rusland is vooralsnog geen mobilisatie afgekondigd, waarschijnlijk omdat dit teveel maatschappelijke onrust zou kunnen veroorzaken, ook omdat het Kremlin hiermee zou toegeven dat de ‘speciale militaire operatie’ niet volgens plan verloopt.

Bovendien is er zowel aan Russische als aan Oekraïense zijde recentelijk gezegd dat het tekort aan manschappen ondanks de zware verliezen voor Rusland voorlopig nog geen groot probleem hoeft te vormen. Op 1 juni zei generaal Kartapolov, hoofd van de defensiecommissie uit de Doema dat Rusland momenteel minder manschappen verliest door een verandering van tactiek. Die tactische verandering behelst onder andere dat de focus is verlegd naar luchtaanvallen en er minder grondgevechten plaatsvinden. De inzet van de Amerikaanse precisiewapens HIMARS veroorzaken voor de Russen echter aanzienlijke problemen bij die artillerieaanvallen. De Oekraïners vernietigen bijna dagelijks wapendepots van de Russen, wat hun slagkracht aantast.

Verborgen mobilisatie

Ook Vadim Skibitski, hoofd van de Oekraïense militaire inlichtingendienst, zei op 21 juli overigens dat de Russische verliezen aanzienlijk zijn maar niet kritiek.

Wel is Rusland volgens Skibitski bezig om het dreigende tekort aan manschappen op te vangen via verborgen mobilisatie, onder andere door het oprichten van vrijwilligersbataljons op regionaal niveau. Ook de Russische onafhankelijke nieuwssite Current Time spreekt over een ‘verborgen mobilisatie’. CNN berichtte dat er in alle regio's vrijwilligers zullen worden geworven en dat de Russische strijdkrachten op die manier met 30.000 extra man moeten worden versterkt. 

Het werven van mannen tot zestig jaar voor vrijwilligersbataljons is al gaande in tientallen regio’s via advertenties die verspreid worden in het openbaar vervoer en op sociale media. Op de lokale televisie worden filmpjes getoond van ‘moedige vrijwilligers’ die deelnemen aan de speciale operatie in Oekraïne. De voorwaarden verschillen per regio en militaire ervaring is lang niet altijd een vereiste. Nu al wordt door onderzoeksjournalisten van Mediazona en BBC Russian opgemerkt dat het aantal gesneuvelden aanzienlijk gegroeid is onder vrijwilligers die op eigen initiatief en na slechts een korte voorbereiding naar de oorlog zijn gegaan.

Vrijwilligersbataljon op 28 juli 2022 met voormalige militairen uit de regio Jakoetië in het Russische Verre Oosten. Foto Twitter.

Hoge beloning

Wat de vrijwilligers het meeste aantrekt is het voor regionale maatstaven gigantische salaris van 200.000 tot 500.000 roebel per maand (tussen de 3.000 en bijna 8.000 euro) plus 150.000 roebel (ruim 2.000 euro) voor een kort opleidingstraject. In feite worden deze vrijwilligers dus een soort professionele militairen. Het betekent echter ook dat de vaak arme Russische regio's geld moeten vrijmaken voor de rekrutering van deze vrijwilligers. Volgens mensenrechtenactivist Sergej Krivenko van de organisatie ‘Burger. Leger. Recht’, een organisatie die de belangen van militairen en dienstplichtigen behartigt, komen er nu al klachten binnen van vrijwilligers die hun salaris niet krijgen.

'We hebben nauwe bloedbanden met de Donbas. Al jarenlang helpen we het volk daar. (…). Maar zij hebben ook militaire hulp nodig. En nu gaan jullie daarnaartoe om het fascisme te overwinnen', zei Radij Chabirov, hoofd van de republiek Basjkirië begin juli tegen het eerste vrijwilligersbataljon uit Basjkirië dat vrijwillig naar het front vertrok.

Overigens is de mobilisatie in de zelfverklaarde en door Rusland erkende Oekraïense ‘volksrepublieken’ DNR en LNR al sinds het begin van de invasie afgekondigd. Daar worden mannen tussen de 18 en 55 jaar opgeroepen en soms letterlijk van de straat geplukt. De leeftijd is zelfs eind maart verhoogd naar 65. Ook hier staan mannen niet te trappelen om naar het front te gaan, velen hebben het idee als kanonnenvoer te worden gebruik om het vuile werk voor de Russen op te knappen. Cynisch genoeg kunnen deze mannen het beste naar Rusland vluchten en de Russische nationaliteit aannemen om aan het leger te ontkomen.

Bronnen: BBC Russian, Reuters, Current Time, Mediazona, The Moscow Times, Radio Free Europe, DW, 76.ru, The Insider, RBK, Vjorstka, Oekrainskaja Pravda, Tass, Krasnodarskije Izvestija, VN.ru, NOS, Focus.ua, CNN