Met het verdwijnen  van de homo sovieticus moesten Ruslands leiders op zoek naar een nieuwe identiteit. Jeltsin zette zich hard af tegen het verleden, Poetin zoekt een nieuw fundament, zegt politicologe Olga Malinova, die er een boek over schreef.

door Laura Starink

Historica en politicologe Olga Malinova komt enigszins bedrukt het Moskouse café binnenhollen. Ze heeft net een lastige discussie met een student van de Hogere Economische School achter de rug die ontevreden was over zijn cijfer. Ik wil haar spreken over haar boek Het actuele verleden: de symboolpolitiek van de heersende elite en de dilemma’s van de Russische identiteit (2015), dat me door verschillende Russen is aangeraden.

Het is een compacte en goed leesbare analyse van de pogingen van de Russische presidenten Jeltsin en Poetin om, na het échec van de homo sovieticus, een nieuwe Russische identiteit te creëren. Waar Jeltsin zich om politiek te overleven in de zware overgangstijd tussen communisme en kapitalisme keihard moest afzetten tegen het sovjet-verleden, probeert Poetin bepaalde positieve elementen uit dat verleden te gebruiken om de mensen houvast te geven, betoogt Malinova.

Nieuw wereldbeeld

‘Het verleden is voor de machthebbers een middel om hun politiek te legitimeren en de tegenstander zwart te maken,’ zegt Malinova. ‘Hoe mensen naar het verleden kijken is een nuttig hulpmiddel. Het verleden is makkelijker te manipuleren dan iets als een voelbare economische crisis. Het is een fenomeen van alle tijden: een nieuw wereldbeeld moet helpen het idee over de natie te (her)vormen.’

Na het uiteenvallen van de USSR stond de Russische overheid voor het dilemma hoe ze de Russische staat moest inrichten. ‘De samenleving was verdeeld over haar geschiedenis. Het belangrijkste meningsverschil ging over de aard van de Sovjet-Unie: het sovjet-model stond enerzijds voor de modernisering en industrialisering van het land onder leiding van Stalin, maar de prijs (de terreur) was extreem hoog geweest. De vraag was: welke prijs was nog acceptabel?’

De industrialisering maakte van de USSR een moderne staat, maar de prijs was hoog (Magnitogorsk, 1930; bron msu.edu)

Tijdens het presidentschap van Boris Jeltsin was de blik op het sovjet-verleden uitsluitend negatief. Jeltsin wilde koste wat het kost voorkomen dat het land terugkeerde naar het totalitaire verleden. Zijn communistische tegenstanders onder leiding van Gennadi Zjoeganov waren nog springlevend en moesten worden verketterd. ‘Men ging uit van een Stunde Null: alles moest anders. Dat was logisch: het bood een rechtvaardiging voor de keiharde economische hervormingen van de centraal geleide planeconomie naar de vrije markt, de shock-therapie onder leiding van Gaidar. Maar je rücksichtslos afzetten tegen het verleden heeft een problematische kant: je streept de hele geschiedenis door. Je baseert je uitsluitend op negatieve verhalen,' zegt Malinova.

'Halverwege de jaren 90 waren de mensen doodmoe van die zwarte blik op de geschiedenis. Het Jeltsin-team heeft niets  geleerd van de bolsjewieken: na hun verwoestende revolutie van 1917 begonnen die direct met het uitdragen van een nieuw positief verhaal. Ze richtten heldenstandbeelden op en introduceerden nieuwe feestdagen. Jeltsin heeft dat nagelaten. Poetin probeerde dat te repareren met de invoering van nieuwe symbolen als een volkslied, een vlag en een nieuwe feestkalender. Het was een poging tot verzoening met alle tijdperken: het nieuwe concept ging uit van het duizendjarige Rusland.’

De Oktoberrevolutie had afgedaan

De Grote Oktoberrevolutie had afgedaan als ontstaansmythe van het land. Poetins houding ten opzichte van de revolutie was gecompliceerd. Dat de bolsjewieken in december 1917 een afzonderlijke vrede sloten met de Duitse vijand (de vrede van Brest-Litovsk) beschouwde hij eigenlijk als een Russische militaire nederlaag en als landverraad, Gelukkig werd die schande in de Tweede Wereldoorlog uitgewist: de sovjets overwonnen nazi-Duitsland. Dat werd de nieuwe bestaansgrond voor Rusland.

Op 2 december 1917 sloten Russen en Duitsers de vrede van Brest-Litovsk, waarmee Rusland zich terugtrok uit de oorlog (bron oer2go.org)

Het verhaal is simpel en effectief, zegt Malinova. Dat Rusland erin geslaagd was een krachtige staat te vormen met een enorm territorium is een heldendaad. ‘De overwinning op de nazi’s in de Tweede Wereldoorlog was het bewijs van het nut van die grootheid.’ Maar ook dit concept is problematisch: veel zwarte bladzijden uit het verleden moeten onder het tapijt worden geveegd. ‘De erfenis van de harde jaren 90 was een weigering om met het verleden in het reine te komen. Dat leidde tot een verenging van het historische repertoire tot het schematische thema van de Russische engelen tegenover het absolute Kwaad: de fascistische duivels.’

Het gebruik van de term ‘fascist’ om de tegenstander te vernederen dateert uit de  sovjet-propaganda. ‘Die traditie was ook in de jaren 90 nog springlevend. In de verkiezingsstrijd tussen Jeltsin en Zjoeganov werden communisten en linkse mensen consequent de ‘rood-bruinen’ genoemd. Dat meme lag al klaar. In het Oekraïneconflict kon het zo worden opgediept: de Oekraïners worden als “fascisten” tot vijand verklaard.'

De ideologische strijd was al aangescherpt tijdens de massademonstraties van de middenklasse op het Bolotnajaplein, aan de vooravond van de presidentsverkiezingen van 2012. ‘De tienduizenden demonstranten werden gebombardeerd tot marginalen en antipatriotten. Inmiddels is er een serie wetten aangenomen die dat bevestigen en de controle totaal maken. Ook dat is symboolpolitiek en een boodschap aan de samenleving.’

Massademonstraties in de winter van 2011/2012 in Moskou werden met geweld onderdrukt (foto Flickr)

Toen in 2014 het conflict met Oekraïne losbarstte, lag het hele arsenaal al klaar: de antiwesterse stemming, de marginalisatie van de oppositie, de verhalen over de marionetten van Amerika en het Amerikaanse geld. ‘De anti-westerse stemming heeft hele diepe wortels in de Russische cultuur. Ik was laatst bij mijn moeder op de datsja. Zij kijkt de hele dag tv. Ze vroeg: Waarom háát iedereen ons?’ Dat beeld wordt door de televisie uitgedragen.

Minderwaardigheidscomplex

Of Poetin in zijn eigen ideologie gelooft is niet relevant, zegt Malinova. ‘Het is een sociaal feit dat hij op bepaalde knoppen drukt en de gewenste antwoorden krijgt. Dat komt door ons minderwaardigheidscomplex. Maar gezegd moet dat het Westen daar wel enige aanleiding toe heeft gegeven: in de jaren 90 hebben jullie een kans laten lopen om een Marshallplan in te voeren. Nu is er een nieuw gordijn neergelaten.’

De Tweede Wereldoorlog wordt overigens door beide partijen in het conflict misbruikt. ‘De Oekraïners doen het omgekeerde: zij breken heel radicaal met het “oude sovjet-narratief” van de oorlog. Ook dat is gevaarlijk en provocerend. De beschikbare voorraad historische verhalen is beperkt. De wereldoorlog is voor allen een gouden thema, maar het is tegelijkertijd een van de weinige. Zo verliest het symbool zijn kracht.’

De politisering van die oorlog leidt ertoe dat het middel rap zijn effectiviteit verliest. Bovendien sterven de veteranen uit en dus is het als communicatiemiddel voor de overheid binnenkort uitgewerkt. ‘Dat werd dit jaar bij de militaire parade van 9 mei al duidelijk: opeens doken in de stoet naast de echte veteranen ook foto’s van gouverneurs en politici op. Dat is een profanatie die men zich in de sovjet-tijd nooit in zijn hoofd zou hebben gehaald.’